İŞ HUKUKU Yrd.Doç.Dr. A. Erkan KARAMAN 1 İŞ HUKUKU Toplum Yaşamını Düzenleyen Kurallar İş Hukukunun Bölümleri İş Hukukunun Ortaya Çıkışı ve Özellikleri İş Hukukunun Kaynakları İş Hukukunda Temel Kavramlar ve İş Kanunu İş Sözleşmelerinin Yapılması İş Sözleşmelerinde Tarafların Borçları Çalışma Süreleri Kıdem Tazminatı Ücret Tarifeleri ve İzinler 2 İŞ HUKUKU Toplum Yaşamını Düzenleyen Kurallar İNSAN VE İNSANIN İHTİYAÇLARI 3 4 1
Maslow un İhtiyaç Hiyerarşisi Maslow un İhtiyaç Hiyerarşisi Kendini Tamamlama İhtiyacı Kendini Gösterme İhtiyacı Sosyal İhtiyaçlar Güvenlik İhtiyaçları Fizyolojik İhtiyaçlar Erdem,yaratıcılık,doğallık,problem çözme,önyargısız olma, gerçeklerin kabulü Prestij,başarı,yeterli olmak ve başkalarınca benimsenip tanınmak Başkaları ile ilişki kurmak,kabul edilmek ve bir yere ait olmak Kendini güven ve emniyet içinde ve tehlikeden uzak hissetmek Yeme,içme,barınma vs. 5 Birey, bir kategorideki ihtiyaçları tam olarak gideremeden bir üst düzeydeki ihtiyaç kategorisine geçemez. Çünkü kişi için önemli olan o an içinde bulunduğu ihtiyaçlarını giderilme önceliğidir. Kişinin belirli bir kategorideki gereksinimleri tam olarak karşılanmadan, kişi bir üst düzeydeki kategorinin gereksinimlerini tam olarak algılamaz, çünkü kişinin böyle gereksinimleri yoktur. Örnek olarak günlük olarak karnını doyurabilen fakat güvenlik içinde bulunmayan, kendini sürekli olarak olası bir tehdit altında algılayan bir insanın, dünya görüşünü geliştirmek için herhangi bir çaba içinde bulunamaz. 6 Maslow un İhtiyaç Hiyerarşisi Robinson Crusoe adaya ilk düştüğünde parçalanan gemiden sahile savrulmuş birkaç yiyecek paketini topladı, dahasonrada birkaç parça eşyadan açıktan ve yağmurdan kurtulmak için korunacak kapalı bir yer yaptı. Önce yiyeceklerini (fizyolojik ihtiyaç), sonra da güvenli bir yeri düşündü (Güvenlik ihtiyacı). Daha sonra, Cuma ile ilişkilerinde öğretmen rolü üstlenerek(dil öğreterek, araç kullanmayı öğreterek) saygınlık ihtiyacını giderdi. Crusoe, sonra düştüğü adayı keşfe çıktı ve bütün adayı tanıdı. Bir takvim yaptı. Rahatladığı anda şarkı söylemeye başladı. Bir kutudan çıkan kitapları okumaya başladı. En son aşamada da İHTİYACIN ŞİDDETİ FİZYOLOJİK İHTİYAÇLAR GÜVENLİK İHTİYACI SOSYAL KENDİNİ İHTİYAÇLAR GÖSTERME KENDİNİ TAMAMLAMA İHTİYACI İHTİYAÇLAR kendisini adadan kurtarmaya yarayacak bir araç yapıp kendilerini İhtiyaçlar VE ZAMAN 7 gerçekleştirmeye çalıştılar. 8 2
TOPLUMSAL YAŞAMI DÜZENLEYİCİ KURALLAR İnsanların toplumiçindeyaşamaları, diğer bireylerle sosyal ilişkiler kurmaları, onlara bir takım yetkiler sağlar, bazı yükümlülükler ve ödevler getirir. Sosyal ilişkilerde beliren bu ödevler ve yükümlülükler toplumsal bir güce sahiptir. Yerine getirilmemeleri halinde toplumda tepki uyandırır, bazı durumlarda toplumu temsil eden otoritenin, yani devletin harekete geçmesine neden olur. Toplum halinde yaşayan insanların yerine getirmek zorunda oldukları ödevleri ve kullanacakları yetkileri belirten kurallara, Toplumsal Yaşamı Düzenleyen Kurallar denilmektedir. TOPLUMSAL YAŞAMI DÜZENLEYİCİ KURALLAR 1. Din Kuralları 2. Ahlak Kuralları 3. Görgü Kuralları (Örf ve Adetler) 4. Hukuk Kuralları 9 10 DİN KURALLARI TOPLUMSAL YAŞAMI DÜZENLEYİCİ KURALLAR Toplumsal yasam içerisinde, çeşitli yönlendirmelerde bulunarak, toplumsal düzenin sağlanmasında önemli etkiler gösterir. Din kuralları, insanın Tanrısıyla olan ilişkilerini düzenlediği gibi, insanın insanla, insanın toplumla olan ilişkileri konusunda da kurallar getirmektedirler. Din kuralları; iyi ahlâklı olma, haklara saygılı davranma, birbirleri hakkında sürekli olarak iyi ve hayırlı şeyler düşünme gibi yüksek ahlâk ilkelerine yönelik düzenlemeler içerir. 11 Diğer normlara göre din kurallarının en büyük farkı; insan ve toplum dışında bir varlık tarafından konulmuş olduklarından, inananların sorgusuz sualsiz mutlak uymalarının yanı sıra tartışılamaz, değiştirilemez nitelikte olmalarıdır. 12 3
DİN KURALLARI Din sayesinde bir işadamı vergi kaçırmamaya, öğrenci kopya çekmemeye, politikacı oy satın almamaya, bürokrat rüşvet almamaya, inşanlar da hırsızlık yapmamaya yönelebilir. DİN KURALLARI 1. Normatiftir, emir ve yasaklar ile doludur. 2. İnsana yöneliktir. 3. İlahi irade Allah tarafından konulmuştur. 4. Yaptırımları vardır: a) İçsel yaptırımlar: (Allah ile kul arasında) b) Şerri Hükümler: (Toplum içerisinde işlenen bir suç sonucu oluşan yaptırım) 13 14 AHLAK KURALLARI Her zaman ve her toplumda kendisini hissettirir. Temelde, iyi ile kötünün karşıtlığına dayanırlar. Görev, sorumluluk, pişmanlık, gibi duygular halinde içsel; kınama, ayıplama gibi toplumsal yaptırıma sahiptirler. Ahlâk, içini temiz tutmak, kendini aldatmamak, ruhsal bir çelişki içinde bulunmamak yolunda önce insanın kendinekarşı ödevlerinden söz eder. AHLAK KURALLARI 1. Sübjektif Ahlak; Şahısların, BİZZAT KENDİ NEFİSLERİNE karşı nasıl davranması gerektiğini gösteren ahlak kurallarıdır. Diğer bir ifade ile; Sübjektif ahlâk, bir kimsenin kendisine karşı olan ödevleri ile ilişkilidir. Örneğin: Yalan söylememek, iyi hisler beslemek, kötü insan olmamak, İçsel hesaplaşma, insanın kendisi ile yaptığı şeyler hakkında hesaplaşması Kuralları koyan kişinin kendisi, karşısındaki yaptırım ise vicdan azabı 15 16 4
AHLAK KURALLARI AHLAK KURALLARI 2. Objektif Ahlak; Şahısların başkaları ile olan ilişkileri ve davranış biçimlerini düzenleyen ahlak kurallarına Objektif ahlak kuralları denir. Yani; kişinin diğer kişilerle arasındaki ilişkilerini yönlendiren kurallardan oluşur.. Örneğin: Yoksul bir kimseye yardım etmek, başkasının malına, canına göz dikmemek, fakirlere yardım etmek, verdiğin sözü tutmak, Kuralları koyan toplumdur, karşısındaki yaptırım ise toplumsal tepkidir. Gerçekten, herhangi bir ahlak kuralının emrine aykırı biçimde davrandığımız zaman toplum bizim hakkımızda bir değer yargısına varır; bizi ayıplar ya da küçük görür; ama bizi bu emre uygun davranışta bulunmaya asla zorlayamaz. Örneğin toplumun ahlaki görüşleriyle bağdaşmayacak biçimde bir hayat sürüyorsak veya başkalarının şeref ve haysiyetini zedeleyecek şekilde ileri geri kötü sözler sarf ediyor, dedikodu yapıyorsak, tanıdıklarımız bizi ayıplar ve olsa olsa bizimle ilişkilerini keserler; fakat bizi ahlak kurallarının emrettiği biçimde bir hayat sürmeye veya konuşmalarımızı ahlak kurallarının çizdiği sınırlar dışına çıkarmamaya, dedikodu yapmamaya hiç bir zaman devlet gücüyle zorlayamazlar. 17 18 GÖRGÜ KURALLARI (Örf ve Adetler) Örf ve adet kuralları, bugüne kadar olagelen şeylerin bundan böyle de gerçekleşmesini buyurur. Yaşamda pek çok alışkanlıklar ediniriz. Alışkanlıklar bireysel olduğu gibi toplumsal da olabilir. İşte, toplumsal alışkanlıklardan doğan örfler de, insanları birbirine bağlayarak, karşılıklı ilişkilere bir rahatlık getirir; toplumsal yaşamı kolaylaştırırlar. Örf ve adetler, insana bağlı olmalarından ötürü, çevre ve guruplara göre değiştiği gibi kültür dönemlerine, ulus ve ülkelere göre değişir. Örf ve adetler, toplumsal iradenin temel görünüm biçimi olup, doğrudan doğruya yaşamdan ve onun ihtiyaçlarından doğar. Hukuk da bir toplum içinde var olabileceğine göre, çoğu kezörfve adetlere uymak, içeriğinde onları yansıtmak durumundadır. Toplumsal ilişkileri düzenleyen hukuk, çok eskiden örf ve adetlerden çıkmıştır. Hukukun bu ilk ve temel kaynağı bugün de onun biçimlenmesinde 19 etkili olmaktadır GÖRGÜ KURALLARI (Örf ve Adetler) Görgü; bir toplumda var olan ve uyulması gereken saygı ve incelik kurallarıdır. Görgü kuralları da toplum hayatında kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen, uyulması gereken kurallardır. Görgü kuralları kişilerin nasıl davranması gerektiğini düzenler. Örn; selam verme, hasta ziyareti, misafir ağırlama vs. 20 5
HUKUK KURALLARI HUKUK KURALLARI insan ve topluluklarının varlığını ve sürekliliğini güvence altına alan ve bu anlamda toplumun ilerlemesi bakımından zorunlu unsurlardır. Hukuk, toplumsal yaşamın bir görünümüdür ve ancak, birden çok insan arasında, bu insanların birlikte yasamak zorunda bulundukları yerde varlıkolanağına sahiptir. Hukukun ilk amacı, bir toplum içinde insanların birbirinekarşı olan davranış ve ilişkilerini düzenlemektir. Bir adada tek basına yasayan bir kimse için, hiçbir hukuk kuralı düşünülemez. Tek başına yasayan bir insanın çiğneyebileceği bir hak olamayacağından aykırı davranacağı bir hukuk normu da olamaz. 21 Hukuk Toplumsal yaşamı düzenleyen, devlet yaptırımı ile güçlendirilmiş kurallar bütününe hukuk denir. Belirli bir zamanda, belirli bir toplumda yürürlükte olan ve devletçe yaptırıma bağlanmış, toplumsal davranış kurallarıdır. Bireylerin birbirleri ile, insanların oluşturdukları topluluklarla yahut toplulukların birbirleri ile ilişkilerini düzenleyen ve belirli özellikteki kurallar bütünüdür. 22 İşlevlerine göre hukuk kurallarını beşe ayrılır. a) Emredici Hukuk Kuralları b) Yetki Veren Hukuk Kuralları c) Tanımlayıcı Hukuk Kuralları d) Tamamlayıcı Hukuk Kuralları e) Yorumlayıcı Hukuk Kuralları a) Emredici Hukuk Kuralları Bir şeyi emreden kurallardır. Zaten birçok hukuk kuralı emredici mahiyettedir. Amacı 1. Kamu düzenini korumak 2. Ahlak kurallarını korumak 3. Zayıfları korumak Niteliği 1. Kanunla kuralın emredici olduğu belirtilenler 2. Açıkça emredici olduğu belirtilmeyenler 23 Ör:Adam öldürmek yasaktır.bir kişinin kendini öldürtmek için yapacağı ant. geçersizdir. Böyle bir ant. yı gerçekleştiren kişi ceza kanununun ilgili maddesiyle cezalandırılır veya ayırt etme gücüne sahip olmayanlar evlenemez. 24 6
b) Yetki Veren Hukuk Kuralları Yapılabilir, edilebilir gibi emredici nitelik taşımayan kurallardır ve kişilere yetki verme amacı taşır. Örn; Nişanlılık evlenme dışındaki bir sebepler sona ererse, nişanlıların birbirlerine veya ana babanın ya da onlar gibi davrananların, diğer nişanlıya vermiş oldukları alışılmışın dışındaki hediyeler verenler tarafından geri istenebilir. c) Tanımlayıcı Hukuk Kuralları Bir kavramın ne olduğunu tanımlayan hukuk kurallarıdır. Örn; İş Kanununda «Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren, işçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir 25 26 d) Tamamlayıcı hukuk kuralları Esasen taraf iradelerinin öncelikli olduğu alanlarda onların iradelerindeki eksiklikleri tamamlamak amacıyla konmuştur. Örn: Taraflar bir borç ilişkisinde ödenecek olan faiz oranını kanuni faizden daha farklı olarak tespit ederse bu geçerlidir aksi halde kanuni faiz uygulanır. e) Yorumlayıcı Hukuk Kuralları Tarafların bir hukuki işlemde kullandıkları ancak ne anlam geldiğini açıklamadıkları hususlara ilişkin bir hüküm kanunda öngörülmüşse o hüküm yorumlayıcı hükümdür. Taraflar sözleşmede ayın başı tabirini kullanmış fakat bunla neyi kastettiklerini açıklamamışlarsa bu tabirden ayın 1. günü anlaşılması gerekir. 27 28 7
Hukuk Kuralları Hukuk Kuralları 1. Normatiflik: Norm kelime anlamı ile kural, standart anlamına gelmektedir. Kurallara uymayı öngörmek demektir. Burada emirler de vardır, yasaklar da vardır. Önemli olan bu kurallara uyulması gerekliliğidir. 2. Kurallar insanlara yöneliktir: Hukuk kuralları insanlar için çıkartılmıştır, sadece insanlar hukuk kuralları ile sorgulanır. 3. Bu kuralların koyucusu devlettir: Kuralları devlet koyar. 4. Devlet yasalar yardımı ile kuralları koyar. Bu yasalar TBMM den çıkar 5. Hukuk kurallarında yaptırım (müeyyide) Yaptırım: Bir hukuk kuralı ile yapılması buyrulan veya yasaklanan bir işin veya bir eylemin yerine getirilmesini sağlayan güce yaptırım denir. Basit bir ifade ile bir yasağı veya emri yerine getirmeyen var ise ona ceza vermektir. 29 30 Yaptırımın iki temel özelliği vardır Caydırıcı olması gerekir Önceden bilinmesi gerekir (hangi suça hangi cezanın verildiğinin bilinmesi gerekir) Cürüm Suç Kavramı Kabahat Suç yok ise CEZA DA YOKTUR. 31 Toplumu kötümserliğegötüren, toplumun vicdanını yaralayan vb. gibi her türlü iş cürüm olarak kabul edilir. Kabahat deyiminden; kanunun, karşılığında idarî yaptırım uygulanmasını öngördüğü haksızlık anlaşılır. Cürüme nazaran telafi edilebilecek şeylerdir. 32 8
Suça Karşı Hukuksal Yaptırımlar Ağırlaştırılmış müebbet hapis Müebbet hapis Süreli hapis Para cezası - Kamu hizmetlerinden mahrumiyet -Yurt dışına çıkma yasağı Müeyyide (Yaptırım) Ceza Tazminat Cebri İcra Müsadere Hükümsüzlük İptal 33 34 Cezalar A. Hafif para cezası B. Hafif hapis cezası C. Belirli bir meslekten uzaklaştırma Disiplin Cezaları Eğitim-öğretimde, barolarda, meslek odalarında, üniversitelerde uygulanır. Tazminat Maddi veya manevi, zararın maddi karşılık olarak ödenmesine kısaca tazminat denilmektedir Hukuki Sorumluluklar: Örneğin bir trafik kazasında, kazayı yapan kişi masrafı öder. Bu bir hukuki sorumluluktur. Cezai Sorumluluklar: Örneğin aynı kişi kazadan sonra hukuken de zarar verdiyse bu bir cezai sorumluluktur. Örneğin bir kişiye hakaret edilirse, onuruna, namusuna dokunacak şeyler söylenir ise kişinin de manevi tazminat açma hakkı doğar. 35 36 9
Cebri İcra (Zorla yaptırma) İcra daireleri-kolluk kuvvetleri, Hukukun yavaş davrandığı noktalarda başvuru yapılarak işlemleri hızlandırma işlemidir. Yani borcunu yerine getirmeyen bir kimseyi, borcunu yerine getirmeye zorlama. Buna bir işi zorlayaptırmadadenilmektedir. Müsadere (Zorla alım) Bir suçta kullanılan malzemelere devlet el koyabilir, buna müsadere denilir. Örn; uyuşturucu veya kaçakçılıktan elde edilenler. Hükümsüzlük Kanunun öngördüğü şekilde yapılmayan veya kanuna aykırı yapılan hukuki işlemin hukuki sonuç doğurmamasıdır. (1) Yokluk: Hukuki işlemin kurucu unsurlarının eksik olmasıdır.. Yokluk halinde işlem hiç oluşmamış sayılır. Bütün hukuki işlemlerde temel unsuru teşkil eden irade beyanı veya irade beyanının yerini tutan bir davranış mevcut olmadıkça bir hukuki muamelenin varlığından söz edilemez. Örneğin, evlenmeye ilişkin irade beyanlarının resmi memur önünde açıklanması şarttır. Ama bu irade beyanları resmi memur yerine imam nikahında olduğu gibi başka birisi önünde açıklanırsa evlilik bağı yasal olarak hiç kurulmamış olur. 37 38 Hükümsüzlük (2) Butlan: Bir hukuki işlemin kurucu unsurlarının tamam olması ve fakat işlemin geçerlilik şartlarından kamu düzenini ilgilendirecek önemde bulunanların o hukuki işlemde mevcut olmamasıdır. (a) Mutlak Butlan Akıl hastasıyla evlilik, (b) Nisbi Butlan: Küçüğün evlenmesi (17 Yaşında) (3) Tek Taraflı Bağlamazlık: 18 yaşından küçük birinin yaptığı herhangi bir anlaşma velisinin/vasisinin icazeti olmadığı sürece kendisini bağlamaz. İptal Hukuk kurallarına aykırı olan işlemin ortadan kaldırılmasıdır. Belirli bir süre içinde talepte bulunmak gereklidir. (1) Özel Hukukta İptal: Hata hile ve tehditle yapılan işlemler iptal müeyyidesine tabidir. Esas sözleşmeye aykırı genel kurul kararlarının iptali istenebilir. (2) İdare Hukukunda İptal: Bir idari işlemin veya kararın yargı kararı ile ortadan kaldırılması. İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır 39 40 10
İŞ HUKUKU Yaptırımsız Hukuk Kuralları Örneğin, söz, nişan olmasına rağmen taraflardan biri evlenmekten vazgeçti ise diğer taraf zorla evlenmesi gerektiğini iddia edip, talepte bulunamaz HUKUKUN NİHAİ AMACI ADALETTİR 41 42 ANAYASA HUKUKU HUKUK Anayasa, devletin şeklini, yapısını, organlarının görev ve yetkilerini, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini, kişilerin temel hak ve hürriyetlerini düzenleyen hukuk kurallarının tümüdür. Anayasa Hukuku İdare Hukuku Ceza Hukuku Devletler Genel Hukuku Vergi Hukuku İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anayasa Hukukunun kaynağını 1982 tarihli 2709 sayılı TC Anayasası oluşturmaktadır. 43 44 11
İDARE HUKUKU Devlet idaresinin teşkilat ve işleyişini, kişilerin idare ile olan ilişki ve anlaşmazlıklarını, kamu hizmetlerinin görülmesini düzenleyen kuralların tümüdür. CEZA HUKUKU Suç oluşturan fiil ve davranışların neler olduğunu, bu fiilleri işleyenlere ne gibi müeyyideler uygulanacağını gösteren hukuk kurallarının tümüdür. Ceza hukukunun ana kaynağı 26.09.2004 tarihli 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu dur. Hukuku bilmemek mazeret sayılmaz. Ceza ehliyeti 11 yaşından itibaren başlar. 45 46 DEVLETLER GENEL HUKUKU Bağımsız bir devlet ile diğer bir devlet veya milletlararası kuruluşların birbirleriyle ilişkilerini inceler. DEVLETLER GENEL HUKUKUNUN KAYNAKLARI Antlaşmalar Milletlerarası Teamül İçtihatlar (Milletlerarası Adalet Divanı Kararları) Doktrin (Öğreti) VERGİ HUKUKU Devlet ile şahıslar arasındaki vergi ilişkisinden doğan karşılıklı hak ve ödevleri, verginin tarh ve tahakkukunu, tahsilini ve yargısını düzenleyen hukuk kurallarıdır. Vergide genellik ve adalet ilkesi Kanunilik esası 47 48 12
İŞ HUKUKU VE SOSYAL GÜVELİK HUKUKU Bireysel İş Hukuku : İş hukukunun tarihi gelişimi, işveren kavramı, işveren temsilcileri, alt işveren kavramı işyeri, işçi ve çırak kavramları, iş akdi, iş akdinin şekli ve çeşitleri, iş akdi yapma serbestisi ve sınırları, iş akdinin hükümsüzlüğü, çalışma saatleri, ücret ve iş akdinin sona ermesi. Toplu İş Hukuku : Sendikalar hukuku, işveren sendikaları, işçi sendikaları, sendika özgürlüğü, sendikaların yapısı, sendika faaliyetleri ve yasak faaliyetler, sendikaların idari ve mali denetimi, konfederasyonlar, toplu iş sözleşmesi, grev, lokavt, iş uyuşmazlıkları ve çözüm yolları. Sosyal Güvenlik Hukuku : Sosyal güvenliğin tarihi gelişimi, sosyal güvenlik kavramı, sosyal sigortaların finansmanı, yönetim ve faydaları işlenen konulardır 49 Hukukun Temel İşlevleri; Toplumda barış ve düzeni sağlar, Bireylerin kendi özgürlüklerini güvence altına alır, Özürlük kavramının sınırlarını çizerek başkalarının özgürlüklerini güvence altına alır. Hukuk toplumda güveni sağlar, Hukuk toplumda eşitliği sağlar 50 ADALET 1. Yasalarla sahip olunan hakların herkes tarafından kullanılmasının sağlanması, 2. Hak ve hukuka uygunluk, hakkı gözetme, 3. Herkese kendine uygun düşeni, kendi hakkı olanı verme, doğruluk, İnsanlara doğuştan verilmiş olan haklıyı haksızdan ayıran düşünce gücü olarak da tanımlanabilir. Adalet kavramını; Dağıtıcı adalet : Örn; İnsanlar yaptıkları iş ve yüklendikleri sorumluluk oranında ücret alırlar. (Çok çalışan ile az çalışan ayırt edilmelidir). Dekleştirici adalet: Örn; Bir kişinin hakkı ihlal edilmiş ise, adalet onu tekrar eski haline getirir. Soysal adalet olarak ele alabiliriz. 51 52 13
Anayasamızın 10. Maddesi; Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Bir Ülkede Sosyal Adalet Olması için Gerekli Şartlar; 1- Gelir dağılımında eşitliğin ve adaletin olması gerekir, 2- İnsanlara şans ve fırsat eşitliği tanımak gerekir, 3- Vatandaşların tüm hak ve özgürlüklerden yararlanabilmeleri sağlanmalıdır., 4- Eşitlik; insanlar yasalar önünde eşit olmalıdır. 53 54 Toplumsal Kuralların Karşılaştırılması 1. Hepsi normatiftir (emir ve yasaklardan oluşur) 2. Bu kuralların ana amacı insanın toplum içindeki davranışı ile ilişkilidir. 3. Hukuk kuralları devlet tarafından konur, din kuralları Allah tarafından konur, Ahlak kurallarını ya insan kendisi koyar yada toplum tarafından konulur., 4. Hepsinin bir yaptırımı vardır; Hukuk para cezasından müebbet hapse kadar Din cehennem azabı Ahlak kınama, dışlanma 55 Toplumsal Kuralların Karşılaştırılması 5. Hukuk kuralları ve din kuralları yazılıdır. Ahlak kuralları ve örf ve adetler kulaktan kulağa yayılır. 6. Hukuk insanların dışa vurdukları iradelerini temsil eder. Ahlak ve din ise kendi iç dünyaları ile ilgilidir. 7. Din kuralları değişmez, hukuk, ahlak, örf ve adetler, görgü kuralları zamanla değişebilir. 56 14
HUKUK DİN AHLAK İNSANLARI İYİYE GÜZELE GÖTÜRMEKTİR 57 15
İş Hukuku Kavramı ve Konusu İŞ HUKUKU İş Hukukunun Bölümleri Genel anlamda İngilizce karılığı ''labour legislation'' olan iş hukuku, gerek Avrupa gerekse Amerika'da 18. yüzyılın ikinciyarısından sonra başlayan ve günümüze kadar hızla gelişen sanayileşme hareketleriyle ortaya çıkmıştır. İşçi yada çalışan sınıfının işverenler yada idareler karşısında menfaat ve sorumluluklarını inceleyen iş hukuku bir yandan ülke ekonomisinin kalkınma ve zenginleme yolunda önünü açarken diğer yandan da iç barış, düzen ve çalışma ortamlarının işlerliğini gerçekleştirmektedir. 1 2 İş Hukukunu ''Ferdi İş Hukuku'' ve ''Kollektif İş Hukuku'' olarak iki ana başlık altında incelemek esastır. Bu anlamda bu dersin kapsamı içerisinde hem işçi işveren arasındaki kişisel iş ilişkilerini konu alan ''Ferdi İş Hukuku'' hem de toplu iş ve işçi anlama ve görüşmeleriyle ortak menfaatlerin ana hatlarıyla ele alındığı Kollektif ya da Toplu İş Hukuku na değinilecektir. İş hukuku; işçi ve işveren arasındaki ilişkileri düzenleyen yasalar bütünü olara tanımlanır ise,iş hukukunun ana amacı işçidir. İş Hukukunun Ortaya Çıkışı Batı Ülkelerinde İş hukuku genç bir hukuk dalıdır. Ticaret hukuku veya borçlar hukuku gibi yüzlerce yıllık geçmişe sahipdeğildir. Batıda sanayi devriminden sonra ortaya çıkmıştır vehalengelişimini sürdürmektedir. İş Hukukunun Ortaya Çıkışı Ülkemizde Dünyada ilk toplu sözleşmenin Osmanlı devletinde yapıldığını söyleyebiliriz. 1776 yılında Kütahya da fincan imal eden 24 iş yeri ile işçiler arasında imzalanmıştır. 3 4 1
Ferdi İş Hukuku: İşçi ile işveren arasında kişisel olarak kurulan iş ilişkilerini konu alır. Hizmet akdinin özellikleri, türleri, yapılması, konusu, tarafların hizmet akdinden doğan hak ve borçları, sona ermesi, sona ermenin hükümleri ferdi iş hukuku (ferdi iş ilişkileri) adı altında toplanmaktadır. Toplu İş Hukuku: İş Hukuku, başta Anayasa olmak üzere Medeni Hukuk, Borçlar Hukuku, Ceza Hukuku, İdare Hukuku, Devletler Hususi Hukuku ve Devletler Umumi Hukuku ile yakından ilgilidir. Ayrıca iktisat, işletme, istatistik, maliye, muhasebe ve sosyoloji gibi sosyal bilimlerle; iş güvenliği ve işçi sağlığı, sigorta hukuku konularıyla belirli miktarlarda da fizik, kimya, matematik, teknoloji ve tıp gibifen bilimleri ve pozitif bilimlerle de ilişkili olduğunu belirtmek gerekir. Günümüzde işçi ve işverenler arasında kişisel olmaktan öte toplu olarak karşı karşıya gelme, örgütlü olarak kişisel hak ve çıkarlarını koruma ve geliştirme yollarını, usullerini ortaya koymaktadır. 5 6 1.1. Resmi İç Hukuk Kaynakları; İş Hukuku Kaynakları 1. Resmi Kaynaklar 2. Özel Kaynaklar 1.1. Resmi İç Hukuk 1.2. Uluslararası 1. Ulusal Örf ve Adetler Kaynakları Kaynaklar 2. Toplu İş Sözleşmeleri 1. Yasama Kaynağı 1. Versay Barış Antlaşması 3. İç Yönetmelikler 2. Yürütme Kaynağı 2. ILO Uluslar arası Çalışma 3. Yargı Kaynağı Örgütü Devletin ilgili resmi organı tarafından meydana getirilen, uyulması zorunlu, genel ve yaptırımı bulunan kurallardır. 1.1.1. Yasama Kaynakları; TBMM tarafından çıkarılan kanunlardır. Bu konuda İş Hukuku'nun temel kaynağı Anayasa'dır. Diğer temel yasa kaynakları arasında 4857 sayılı İş Kanunu gelir. Diğer İş Kanunları; "Deniz İş Kanunu" ile "Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasında Münasebetlerin Tanzimi Hakkındaki Kanun" bunlardandır. Kollektif İş Hukukuna ilişkin "Sendikalar Kanunu" ile "Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu", "Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun", "Hafta Tatili Kanunu", "İş Mahkemeleri Kanunu", "Sosyal Sigortalar Kanunu" ile "Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu" doğrudan İş Hukukuyla ilgili kanunlardır. 7 Diğer yandan; "Medeni Kanun", "Borçlar Kanunu" da genel kanunlar olarak kısmen İş Hukuku'na kaynak oluşturmaktadır. 8 2
1.1.2. Yürütme Kaynakları; Çalıma hayatının dinamikyapısı, gelişen ihtiyaçlar karısında çıkarılan kanunların ayrıntılı olarak, yasa çıkaranlar tarafından sık sık değiştirilerek günün koşullarına uydurulması oldukça güç ve zaman alıcı bir iştir. Bu nedenlerle, kanunlarda teknik ayrıntılara inilmez, yalnızca konuya ilişkin genel ilkeler düzenlenerek uygulamaya ilişkin ayrıntılar yürütme organınca çıkarılan tüzük, kararname ve yönetmeliklere bırakılır. Fazla Çalıma Tüzüğü, İş Güvenliği Tüzüğü, Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü, Gebe ve Emzikli Kadınların Çalıma Koşulları İle Emzirme Odaları ve Çocuk Bakımı Yurtları Hakkında Tüzük. Yönetmelikler ise, Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri tarafından, görevlerine ilişkin kanun ve tüzüklerin ilgililerce aynı ölçüde uygulanmasını sağlamak üzere çıkarılan hukuk kurallarıdır. 9 İşyerlerinde Açılacak Kantinler Hakkında Yönetmelik, Asgari Ücret Yönetmeliği, Yıllık Ücretliİzin Yönetmeliği bunlara örnektir. 10 1.1.3. Yargı Kaynakları; Çalışma hayatında ortaya çıkan çeşitli iş uyumazlıklarına ilişkin mahkemelerce verilen ilke kararları olarak karımıza çıkar. İş Hukuku'na kaynak olarak gösterilebilecek yargı kararları: Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Uyumazlık Mahkemesi, tarafından verilen kararlardır. 1.2. Uluslararası Kaynaklar; Devletler arası antlaşmalardan (örn; Versay Barış Antlaşması) sonra kurulan "Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), İş Hukuku'nun uluslararası ortak normlara oturtulmasında önemli rol oynamıştır. Türkiye bu örgütün en eski üyelerinden biridir ve pek çok sözleşmeyi imzalayarak ulusal mevzuata katmıştır. 2. Özel İş Hukuku Kaynakları; bunlar, resmi kaynakları tamamlayan, boşlukları dolduran: 11 Örf ve adetler Toplu İş Sözleşmeleri İş talimatları İç Yönetmeliklerdir. 12 3
Versay Barış Antlaşması - Uluslararası Çalışma Örgütü Uluslararası Çalışma Örgütü, 1919 da imzalanan Versailles (Versay) Barış Konferansı sonucunda imzalanan Barış Antlaşmasında kurulması öngörülen Milletler Cemiyeti ile birlikte ortaya çıkmıştır. Amaç, Birinci Dünya Savası ndan sonra giderek büyüyen sorunlara yönelik sosyal reform niteliğinde çözümler bulmak ve bu reformların uluslararası düzeyde uygulanmasını sağlamaktır. Versailles Barış Antlaşması nın Emek ya da Çalışma başlığını taşıyan 13. Bölümü, sosyal hakları uluslararasılaştıran ilk sistemi, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) adıyla somutlaştırmıştır. İkinci Dünya Savası nın sonlarında, Philadelphia Bildirgesi (1944) ile birlikte, örgütün temel amaç ve ilkeleri dinamik bir yeniden oluşum ve genişleme sürecine girmiştir. Philadelphia Bildirgesi, örgütün hem kuruluş amaçlarını, hem de koruduğu kesimleri genişlettiği bir belge olmuştur. 13 Versay Barış Antlaşması - Uluslararası Çalıma Örgütü Merkezi Cenevre dedir ve 174 ülkeden oluşmaktadır. 40 ülkede temsilciliği vardır. 28 kişiden oluşan bir yönetim kurulu vardır; bunlardan 14 ü işçi 14 ü işverendir. Bu örgüt; İşçi hakları konusunda çalışmalar yapar, Örgütlenme hakları konusunda çalışmalar yapar, Toplu pazarlık konusunda çalışmalar yapar, Fırsat eşitliği veeşit muamele konusunda çalışmalar yapar, Çalışma saatleri ve tatiller konusunda çalışmalar yapar, İstihdam politikaları üzerinde çalışmalar yapar, İş hukuku üzerinde çalışmalar yapar, İşçi sağlığı ve iş güvenliği konularında çalışmalar yapar, Sosyal güvenlik üzerinde çalışmalar yapar. 14 Tarihte İş Kanunu İş Kanununun (4857 sayılı kanun) Uygulama Alanları 15.6.1937 de 3008 sayılı ilk İş Kanunu yürürlüğe girmiştir, 12.8.1967 tarihinde 931 sayılı İş Kanunu geçerli olmuştur, 01.09.1971 tarihinde 1475 sayılı İş Kanunu yürürlüğe konmuştur, 10.06.2003 tarihinde 4857 sayılı İş Kanunu yürürlüğe konmuştur. AMAÇ VE KAPSAM Madde 1 - Bu Kanunun amacı işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenlemektir. Bu Kanun, 4 üncü maddedeki istisnalar dışında kalan bütün işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. 15 16 4
Madde 4 -Aşağıda belirtilen işlerde ve iş ilişkilerinde bu Kanun hükümleri uygulanmaz; a) Deniz ve hava taşıma işlerinde, b) 50'den az işçi çalıştırılan (50 dahil) tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde veya işletmelerinde, c) Aile ekonomisi sınırları içinde kalan tarımla ilgili her çeşit yapı işleri, d) Bir ailenin üyeleri ve 3 üncü dereceye kadar (3 üncü derece dahil) hısımları arasında dışardan başka biri katılmayarak evlerde ve el sanatlarının yapıldığı işlerde, e) Ev hizmetlerinde, f) İş sağlığı ve güvenliği hükümleri saklı kalmak üzere çıraklar hakkında, g) Sporcular hakkında, h) Rehabilite edilenler hakkında, i) 507 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Kanununun 2 nci maddesinin tarifine uygun 17 üç kişinin çalıştığı işyerlerinde. Şu kadar ki; a) Kıyılarda veya liman ve iskelelerde gemilerden karaya ve karadan gemilere yapılan yükleme ve boşaltma işleri, b) Havacılığın bütün yer tesislerinde yürütülen işler, c) Tarım sanatları ile tarım aletleri, makine ve parçalarının yapıldığı atölye ve fabrikalarda görülen işler, d) Tarım işletmelerinde yapılan yapı işleri, e) Halkın faydalanmasına açık veya işyerinin eklentisi durumunda olan park ve bahçe işleri, f) Deniz İş Kanunu kapsamına girmeyen ve tarım işlerinden sayılmayan, denizlerde çalışan su ürünleri üreticileri ile ilgili işler, Bu Kanun hükümlerine tabidir. 18 İŞ KANUNUNUN TEMEL KAVRAMLARI İşçi: Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir. İşçiler reel (gerçek kişilerdir) İş kanununa göre işçi sayılmak için; İş sözleşmesine göre çalışmak (hizmet akdi), Kanunun 4. maddesinde yer alan istisnalar içinde yer almayan bir işte çalışmak. Bu şartlar altında inşaatta çalışan bir amele de, masa başında çalışan bir sekreter ya da şantiyede çalışan bir mühendis de birer işçidir. Çıraklar işçimidir? İş sözleşmesine göre çalışmayan çıraklar, stajyerler, hükümlüler ve askerler işçi sayılmazlar. Çıraklar: bir meslek veya sanatı öğrenmek için çalışan kişilerdir ve işçi sayılmazlar. Stajyerler: öğrenmiş olduğu bir meslek veya sanatı geliştirmek, uygulama tecrübesi kazanmak için çalışan kişilerdir. Çıraklar ve Stajyerler sosyal haklar açısından sadece iş kazası, meslek hastalığı veya hastalık sigortalarından yararlanırlar. 19 20 5
İŞ HUKUKU İş Sözleşmesi: Bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşmedir. Yani bir iş sözleşmesi: İş Ücret Bağımlılık unsurlarından oluşmaktadır. İşveren İş kanunu, işverenin tanımını işçi kavramına bağlı olarak yapmıştır. Buna göre; İşçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kurum veya kuruluşlar işveren olarak sayılır. Sendikaya üye olabilen veya sendika kurabilme yetkisine sahip olan kişileri çalıştıran kuruma işveren denilmektedir. İşveren gerçek kişi olabileceği gibi,şirket, dernek, sendika gibi özel hukuk tüzel kişisi veya devlet, üniversite, belediye gibi kamu hukuku tüzel kişisi olabilir. 21 22 İşveren Vekili İşveren adına hareket eden ve işin, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. İşyerini yönetme hakkı ve yetkisi esas olarak işverene aittir. Ancak, işveren ya işi bilmemesi, ya iş yerinin çok büyük olması, ya da başka sebeplerle, yönetim konusunda bazı işçilerini yetkilendirebilir. Açıkça veya örtülü olarak bu durumu diğer işçilere bildirmesi gerekir. İşveren vekilinin yetkileri Temsil yetkisi (bir şahsın, diğer bir şahıs adına hukuki işlemde bulunma yetkisidir. ) İcra yetkisi (iş yapma yetkisi) İşveren vekili eğer yetkisi dahilindeki bir işte hata yapar ise yaptığı hatanın karşılığında kendisine ceza verilir. Çoğu zaman işveren vekillerinin yetkileri sınırlıdır. Örn; bir fabrikanın belli bir departmanından sorumu olabilir. 23 24 6
Sendikalar yasasına göre; İşveren vekili işletmenin tümünü sevk ve idare etme yetkisine sahip olan kişi olaraktanımlanır. Toplu iş sözleşmesine göre; İşveren adına toplu görüşmelere katılan işveren vekili işveren sayılır. Alt İşveren (Taşeron) Bir işverenden iş alan ve işçilerini bu iş yerinde çalıştıran kişiye alt işveren denir. İş Kanununa göre; Bir işverenden, işyerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu iş yerine aldığı işte çalıştıran işverene alt işveren denir. 25 26 UNIDO'ya (Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü ) göre Alt işverenlik UNIDO, alt işverenliği büyük ve küçük işletmeler arasında ekonomik ve ticari bir ilişki olarak ele almakta ve gelişmekte olan ülkelerde küçük ölçekli işletmeleri destekleme çalışmalarının bir parçası olarak kabul etmektedir. a) Ana şirketin siparişinegörealtişveren tarafından parçaların, alt montajların ve montajların sağlanması; b) Ana şirket için malzemelerin-ana şirket tarafından sağlanıp sağlanmadığına bakılmaksızın-işlenmesi ve ana şirket tarafından sağlanan ve tekrar ana şirkete dönen parçaların nihai işlemlerinin yapılması için ana şirket (contractor) ile ikinci bir şirket (alt işveren/subcontractor) arasında kabul edilen bir sözleşme türüdür. A İnş. Tic. A.Ş. (Alt İşveren sözleşmesi) B İnş. Tic. A.Ş. (Alt İşveren) C İnş. Tic. A.Ş. (Alt İşveren) İş akdi İş akdi İşçi İşçi Asıl İşveren, alt işverenin işçilerine karşı, oiş yeri ile ilgili olarak iş kanunundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerden alt işveren ile birlikte sorumludur. 27 28 7
Asıl işverenin işçilerinin alt işveren tarafından işe alınarak çalıştırılmaya devam ettirilmesi sureti ile hakları kısıtlanamaz veya daha önce o iş yerinde çalıştırılan kimse ile alt işveren ilişkisi kurulamaz. Aksi halde, genel olarak asıl işveren alt işveren ilişkilerinin muvazaalı (danışıklı) işleme dayandığı kabul edilerek, alt işveren işçileri başlangıçtan itibaren asıl işverenin işçisi olarak işlem görürler. İşletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işler dışında asıliş bölünerek alt işverene verilemez. Alt İşveren Çalıştırılmasında Dikkat Edilecek Hususlar Asıl işin bir bölümü için Asıl işin yürütülmesini sağlayıcı yardımcı işlerde Teknoloji ve uzmanlık isteyen işlerde İşin veya işyerinin gereği olanişlerde İşlerde firmalar alt işveren çalıştırabilir. 29 30 Asıl İşveren ile Alt işveren ilişkisinde dikkat edilecek hususlar Asıl işveren gerçek veya tüzel kişi olmalıdır. Alt işverenin yaptığı iş sürekli olmalıdır. Alt işverenin işe uygun yeterli ekipman ve tecrübeye sahip olup olmadığı incelenmelidir. Alt işverenin işçileri sadece bu iş yerinde çalıştırılmalıdırve işçilerin niteliğinin ilgili işe uygun olup olmadığı araştırılmalıdır. Bildirimsiz olarak alt işveren çalıştırılıp çalıştırılmadığının kontrolü yapılmalıdır. Alt işverenin çalıştırıldığı alan 4 madde ile belirtilen sınırlarda olup olmadığının kontrolü, Alt işverenin tercih edilme (popüler olma) nedenleri İşgücü, yani emek piyasasını parçalamak suretiyle, sendika kurma ve toplu pazarlık hakkının kullanılmasına imkan vermemek, Ucuz işgücü istihdamını sağlamak, Kayıt dışı istihdama teşvik etmesi ve ana yüklenicinin bu konuda sorumluluk taşımaması, İşyeri ölçeğinin küçük tutularak ve işçi sayısını azaltarak firma yükünün (çalışanların maaşları, sigorta, sağlık harcamaları, vs.) azaltılması. Alt işverenin eskiden bu işyerinin bir kolu olup olmadığının kontrolü 31 32 8
İşyeri ölçeğinin küçük tutulmasının avantajları Küçük ölçekli işletme Orta ölçekli işletme Büyük ölçekli işletme 1 50 arasında işçi çalışıyor ise, 51 150 arasında işçi çalışıyor ise, 151 de daha fazla işçi çalışıyor ise, 33 1 Bir iş yerinde 30 dan daha az sayıda işçi çalıştırılıyor ise çalışanların iş güvencesi yoktur. 2- Eğer 50 den daha az sayıda işçi çalıştırıyor ise özürlü veya eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu yoktur. 3- Eğer 50 veya daha fazla işçi çalıştırılıyor ise, işyerinde işin tehlikesi ve riski dikkate alınmak sureti ile teknik eleman çalıştırma zorunluluğu ortaya çıkar. İşyerinde bir doktor, İşyerinde bir iş güvenliği uzmanı mühendis bulundurmak zorundadır. 34 4- Eğer 100 ün üzerinde kadın işçi çalıştırılıyor ise; 4857 sayılı İş Kanununa göre yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 100-150 kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, bir yaşından küçük çocukların bırakılması ve bakılması ve emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odasının kurulması zorunluluğu getirilmiştir. Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 150 den çok kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması ve bakılması, emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın biryurdun(kreş) kurulması zorunludur. Kreşlerde 0-2, 3-4, 5-6 yaş çocukları birbirinden ayrı bulundurulacaktır. Kreşlerde yeterli büyüklükte bir bahçe ve bu bahçede çocukların dinlenmeleri 35 ve oynamaları için araç ve gereçler bulunmalıdır. 5- Eğer 500 ün üzerinde işçi çalıştırılıyor ise; Çalıştırılan sayısı 500denfazlaolankamuveözelsektörkuruluşları öncelikle kendi elemanlarının spor faaliyetlerini sürdürebilmeleri için spor tesisleri yapmak ve antrenör istihdam etmek zorundadırlar. (3289 sayılı Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü`nün Teşkilat ve görevleri hakkında kanun md.26) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar 10.05.1987/19546 ve 26.03.1990/20473 tarih sayılı R.G. lerde yayınlanan yönetmeliklerde belirtilmiş olup, buna göre; Her yılın ocak ayının sonuna kadar kuruluşlar çalıştırdıkları memur ve işçi sayısını bir yazı ile Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğüne bildireceklerdir. 500 sayısının tespitinde geçici-mevsimlik işçiler sayıya dahil edilmeyecek, vardiya halinde çalışılan işyerlerinde ise normal mesai saatleri (Gündüz vardiyası) arasında çalışan işçilerin sayısı 36 dikkate alınacaktır. 9
Asıl vealtişverenin Birlikte Sorumluluk Alma Koşulları 1- İşçilerin ücretlerini, sigorta primlerinin ödenmesinde ayrıca işten çıkartılan işçinin ihbar ve kıdem tazminatının ödenmesinde birlikte sorumludurlar. Kısaca o kişinin haklarını önce alt işveren ödemek zorunda, eğer işverenin incelemesi sonucu alt işveren ödememiş ise işveren ödemek zorundadır. 2- İş kazası olması durumunda birlikte sorumlu tutulurlar. 3- Eğer işverenkamuişvereni ise ücrette son üç aya kadar sorumlu tutulur. İhbar, kıdem tazminatı ve buna benzer işçi haklarından sorumlu değildir. 37 İhbar tazminatı, işçinin iş kanunundan doğan hakkıdır. Çeşitli sebeplerle işten çıkartılan işçiye çalışma süreleri göz önünde bulundurularak verilen tazminattır. İşveren ve işçi akdin feshinde bildirim sürelerine uymak zorundadır. Kendi isteğiyle işten ayrılan işçi ihbar tazminatına hak kazanamaz. Kıdem tazminat, öngörülen asgari çalışma süresini doldurmuş olan işçilerin iş sözleşmelerinin bu maddede sayılan fesih hallerinden biriyle sona ermesi halinde, işçilere veya mirasçılarına, işveren tarafından yapılan bir ödeme olduğu söylenebilir. 38 Geçici İş İlişkisi Ödünç İlişkisi 4- Alt işveren çalışanları ile toplu iş sözleşmesi yapabilir. Bu durumda sözleşmeden kaynaklanan yükümlülüklerden birlikte sorumlu tutulurlar. 5- Asıl işveren kendi işçilerini alt işverene ödünç verebilir, bu durumda bu işçiler asıl işverenin işçileri olarak kabul edilir ve sahip oldukları haklar kısıtlanmaz. İşverenler, işçilerine holding bünyesi içinde veya, aynı şirketler topluluğuna bağlı başka bir iş yerinde veya yapmakta olduğu işe benzer işlerde çalıştırılması koşulu ile işçinin de rızası alınmak sureti ile başka bir işverene ödünç verilebilir. Bunun için; 1- Geçici iş ilişkisi 6 ayı geçmemek üzere yazılı yapılır. Gerektiğinde en fazla 2 defa yenilenebilir. 39 2- Ödünç işçi alan işveren, bu kişinin ücretini, sosyal sigorta primlerini ödemek ve onu işyerinde gözetmek zorundadır. 40 10
3- Ödünç işçi, gittiği işyerinde olumsuz tutum ve davranışlardan ve iş yerine verdiği zararlardan dolayı iş verene karşı sorumludur. 4- Ödünç işçi alan işverenin iş yerindegrevveyalokavtuygulaması olmamalıdır. 5- Toplu işçi çıkartmaya gidilen iş yerlerinde, çıkartma tarihinden itibaren 6 ay içerisinde toplu işçi çıkartmanın konusu olan işlerde ödünç işçi alınmaz. 41 11
İŞ HUKUKU İş Kanununun Bölümleri İş Yeri Kavramı (İş Kanunu Madde 2) İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir. İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır. 1 İşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür. 2 İşyerini, bir işveren tarafından sürekli biçimde teknik bir amacın (mal veya hizmet üretimi gibi) meydana getirilmesi için maddi olan veya olmayan araçlar ile iş gücünün bir araya getirilmesi sureti ile ortaya çıkan teşkilatlanma olarak tanımlayabiliriz. İşyeri olarak kabul edilen yerler; 1. Mal ve hizmet üretiminin yapıldığı yer (ana işyeri) 2. İş yeri olarak sayılan ilave alanlar, a) Niteliği itibari ile tamamlayıcı ürünlerin üretildiğiyerler, b) İdarenin bulunduğu yönetim birimleri, 3. Eklenti alanları (garajlar, eğitim binaları vs.) 4. Araçlar (personel servisi, iş yeri tarafından temin edilen araçlar, 3 iş makineleri) İş Yerinin Kurulması İş yeri açma Kriterleri; 1. İnsan sağlığına zarar vermemek, 2. Çevre kirliliğine yol açmamak, 3. Yangın, patlama, genel güvenlik, iş güvenliği, işçi sağlığı, trafik ve karayolları, imar kat mülkiyeti ve doğanın korunması ile ilgili düzenlemelere aykırı davranmamak, uygun olarak iş yerini düzenledikten sonra başvuru formunu doldurarak yetkili mercie ibraz eder. 4 1
İşyeri açma ve çalışma ruhsatı İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik kapsamında; Bir iş yerinin açılabilmesi için İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik maddelerinin eksiksiz olarak yerine getirilmesi gerekir. Bu yönetmelik 3572 sayılı İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatları Hakkında Kanun (14/06/1989) kanununun 2005 yılında değiştirilerek güncellenmiş halidir. 5 1. Belediye sınırları ve mücavir alanlar dışı ile kanunlarda münhasıran il özel idaresine yetki verilen hususlarda il özel idaresi, 2. Büyükşehir belediyesi sınırları ve mücavir alanlar içinde büyükşehir belediyesinin yetkili olduğu konularda büyükşehir belediyesi, 3. Bunların dışında kalan hususlarda büyükşehir ilçe veya ilk kademe belediyesi, 4. Belediye sınırları ve mücavir alanlar içinde belediye, 5. Organize sanayi bölgesi sınırları içinde organize sanayi bölgesi tüzel kişiliği, tarafından verilir. 6 İş Yerinin Bildirilmesi (4857 Madde 3) Bu Kanunun kapsamına giren nitelikte bir işyerini kuran, her ne suretle olursa olsun devralan, çalışma konusunu kısmen veya tamamen değiştiren veya herhangi bir sebeple faaliyetine son veren ve işyerini kapatan işveren, işyerinin unvan ve adresini, çalıştırılan işçi sayısını, çalışma konusunu, işin başlama veya bitme gününü, kendi adını ve soyadını yahut unvanını, adresini, varsa işveren vekili veya vekillerinin adı, soyadı ve adreslerini bir ay içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğüne bildirmek zorundadır. 7 Alt işveren, bu sıfatla mal veya hizmet üretimi için meydana getirdiği kendi işyeri için yine bildirim yapmak ile yükümlüdür. Ayrıca, İş kanununda 3. Maddeye eklenen fıkra gereğince; işveren şirket ise bu bildirim işveren tarafından değil, ticaret sicil memurluğunca yapılacaktır. Ticaret sicil memurlukları ilgili belgeleri bir ay içerisinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının ilgili bölge müdürlüklerine gönderirler. MEMURLUK ADI BALIKESİR GENEL SEKRETER ADI ERDOĞAN DUR SİCİL MEMURU ADI İSMAİL SAVAŞ ADRES HİSARİÇİ MAH.BASIN SK. NO:2 (10100) MERKEZ BALIKESİR TELEFON ALAN KODU 266 TELEFON NO 2446868 FAKS NO 244 67 81 8 BAĞLI OLDUĞU KURUM TİCARET ODASI 2
İş Yerinin Devri Ayrıca, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa göre, sigortalı çalıştırmaya başlaya bir işveren, en geç sigortalı çalıştırmaya başladığı tarihte, iş yerini iş yeri bildirgesi ile Sosyal Sigortalar Kurumunun ilgili ünitesine bildirmek ve tescil ettirmek zorundadır. İşyeri veya işyerinin bir bölümü, hukukî bir işleme dayalı olarak başka birine devredildiğinde, devir tarihinde işyerinde veya bir bölümünde mevcut olan iş sözleşmeleri bütün hak ve borçları ile birlikte devralana geçer. Devralan işveren, işçinin hizmet süresinin esas alındığı haklarda, işçinin devreden işveren yanında işe başladığı tarihe göre işlem yapmakla yükümlüdür. 9 İşyerinin devri halinde, devirden önce doğmuş olan ve devir tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devreden ve devralan işveren birlikte sorumludurlar. Ancak bu yükümlülüklerden devreden işverenin 10 sorumluluğu devir tarihinden itibaren iki yıl ile sınırlıdır. Devreden veya devralan işveren iş sözleşmesini sırf işyerinin veya işyerinin bir bölümünün devrinden dolayı feshedemez ve devir, işçi yönünden fesih için haklı sebep oluşturmaz. Devreden veya devralan işverenin ekonomik ve teknolojik sebeplerin yahut iş organizasyonu değişikliğinin gerekli kıldığı fesih hakları veya işçi ve işverenlerin haklı sebeplerden derhal fesih hakları saklıdır. İşyerinin devri başlığı altında verilen hükümler, iflas dolayısıyla malvarlığının tasfiyesi sonucu işyerinin veya bir bölümünün başkasına devri halinde uygulanmaz. İş Yerinin Kapatılması Herhangi bir sebeple işyerinin faaliyetlerine son veren ve işyerini kapatan işveren, bir ay içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadır (Madde 3). İşyerinin bütünüyle kapatılarak kesin ve devamlı suretle faaliyete son verilmesi halinde, işveren sadece durumu en az otuz gün önceden ilgili bölge müdürlüğüne ve Türkiye İş Kurumuna bildirmek ve işyerinde ilan etmekle yükümlüdür (Madde 29). 11 12 3
İşletme İş Sözleşmesi veya Hizmet Akdi İşletme kavramı İş Kanununda açıkça tanımlı değildir. Ana işveren altişveren gibi kavramlar tanımlanırken kullanılmıştır. İşletme; iktisadi bir amacı gerçekleştirmek için bir girişimciye ait bir veya birden fazla işyerinin örgütlenmesinden oluşan bir birimdir. İş yeri kavramı teknik bir amaca yönelik iken, işletme kavramı iktisadi bir amaca yöneliktir. İşyerinde üretim yapılır, işletmede kâr veya zarar edilir. İşletme tek bir işyerinden oluşabileceği gibi birden fazla işyerinden de oluşabilir. 13 Bir tarafın (işçinin) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (ücret ödemeyi üstlendiği (taahhüt ettiği) sözleşmeye iş sözleşmesi veya hizmet akdi denir. İşçi-İşveren İş Sözleşmesi Unsurları İş Ücret Bağımlılık 14 İş Sözleşmesinin Özellikleri 1-) Kişisel ilişki kurulması 2-) İşçi ve işverene karşılıklı borç yükler a-) İçi borcu: iş görme borcu, itaat etme borcu, sadakat borcu b-) İşveren borcu: Ücret ödeme, eşit muamele, gözetme 3-) Devamlılık, sözleşmenin ön gördüğü, süre içerisinde kişisel ilişkiler ve borçlar yerine getirilmelidir. Aksine bir hüküm bulunmadıkça iş sözleşmesi, kural olarak özel bir şekle bağlı değildir. İşverenle sözlü olarak anlaşmaya varıp çalışmaya başlayan bir kişi de iş sözleşmesiyle çalışan bir işçi gibi iş kanunundan yararlanılır. Ancak, bir uyuşmazlık çıktığında hangi konularda anlaşmaya varıldığını ispatlamak sorun olur. Kanun yazılı şekil aramasa da sözleşmeyi yazılı olarak yapmakta yarar vardır. İş kanunu, sadece süresi bir yıl veya daha uzun olan süresi belli iş sözleşmelerinin yazılı şekilde yapılması şartını aramıştır. 15 16 4
İŞ SÖZLEŞMESİNİN TÜRLERİ 1-) Sürekli ve Süreksiz İş Sözleşmeleri 2-) Belirli-Belirsiz Süreli İş Sözleşmeleri 3-) Tam Süreli ve Kısmi Süreli İş Sözleşmeleri 4-) Deneme Süreli-Deneme Süresiz İş Sözleşmeleri 5-) Takım Sözleşmesi 6-) Çağrı Üzerine Dayalı İş Sözleşmesi 7-) Mevsimlik İş sözleşmesi 8-) Geçici Süreli İş Sözleşmesi Sürekli ve Süreksiz İş Sözleşmeleri (İş Kanunu Madde 10) Nitelikleri bakımından en çok 30 iş günü süren işlere süreksiz iş, bu işlere ilişkin yapılan sözleşmelere de süreksiz iş sözleşmesi denilmektedir. Niteliği bakımından 30 günden fazla süren işlere sürekli iş, yapılan sözleşmeye de sürekli iş sözleşmesi denilmektedir. Örn; Bir su kuyusu açma işi, fiilen 30 iş gününde bitirilirse süreksiz iş, Tekkatlı bir bina yapım işi, 45 iş gününde tamamlanırsa sürekli iş olarak değerlendirilir. 17 18 Sürekli ve süreksiz ayrımı yapılmasının önemli bir sebebi vardır; Belirli ve Belirsiz Süreli İş Sözleşmeleri İş kanununun 10. maddesine göre, İş Kanununun pek çok önemli maddesinin süreksiz işlere uygulanmaması, bunlar yerine Borçlar Kanunu Hükümlerinin Uygulanmasıdır. 10. Maddeye göre; Bu Kanunun 3, 8, 12, 13, 14, 15, 17, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 34, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 75, 80 ve geçici 6 ncı maddeleri süreksiz işlerde yapılan iş sözleşmelerinde uygulanmaz. Süreksiz işlerde, bu maddelerde düzenlenen konularda Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır. ifadesi yer almaktadır. 19 İş sözleşmesi yapılırken, ne zaman sona ereceği kararlaştırılmamışsa süresi belirsiz iş sözleşmesi söz konusudur. Taraflar sözleşmenin ne zaman sona ereceğini herhangi bir şekilde belirtmişler ise bu sözleşmeye süresi belli iş sözleşmesi denir. Örn; Eğer inşaat mühendisi olarak bir yapım işinde çalışıyorsak, yapım işinin tam olarak ne sürede, hangi tarihte bitirileceği tam olarak belirlenmemiş ise sözleşmenin bitiş tarihi, inşaatın bitiş tarihi olarak kabul edilir. 20 5
Sözleşmede çalışma süresinin belirli olup olmaması oldukça önemlidir. Bu önem kendini, sözleşmenin sona ermesi veya feshinde uygulanacak kuralların farklı olmasında kendini gösterir. Süresi belirli iş sözleşmesi ile çalışmak işçi aleyhine, işveren lehine sonuçlar doğurmaktadır. İşverenin, kanundan doğan yükümlülüklerden kurtulmak için, işçiyi ardı ardına yenilenen belirli süreli iş sözleşmeleri ile çalıştırılması halinde, bu durum uygulamada zincirleme iş sözleşmesi olarak adlandırılmakta ve sözleşmenin başından beri süresi belirsiz bir iş sözleşmesi olarak kabul edilmesi sureti ile işçinin hakları korunmakta, kayıpları önlenmektedir. Örn; Sürenin bitimiyle kendiliğinden sona eren belirli süreli bir iş sözleşmesinde, işçinin ihbar ve kıdem tazminatı hakkı yoktur. Süresi belirli iş sözleşmesi ile çalışan işçiler, iş güvencesi hükümlerinden (Madde 18-21) yararlanamazlar. 21 Belirsiz iş sözleşmesi ile çalışan işçiye emsal işçi denir. Diğer işçilere nazaran emsal işçiler, daha üstün görülür. 22 Emsal İşçi ile Diğer İşçiler Arasındaki Sınırların Gözetimi Belirli süreli çalıştırılan bir işçi, emsal işçiye göre haklı nedenler olmadıkça farklı muameleye (daha çok iş yaptırma, daha fazla sorumluluk verme gibi) tabi tutulamaz. Belirli süreli iş sözleşmesine gere çalışacak işçiye verilecek ücret, emsal işçinin çalışma süresi karşılığı aldığı para ile ile orantılı olmalıdır. Kıdem almaları emsal işçiye göre belirlenir. Tam Süreli ve Kısmi Süreli İş Sözleşmeleri (Yarı zamanlı / Tam zamanlı) İşçinin günlük ve haftalık kanuni çalışma sürelerine uygun olarak çalışmayı üstlenmesi halinde tam süreli ; haftada iki gün, her iş günü için iki saat gibi çok değişik seçenekler dahilinde çalışmayı üstlenmesi durumunda kısmi süreli iş sözleşmesi söz konusudur. Haftada en fazla 45 saat ve günde en fazla 11 saat çalışan işçiye tam süreli işçi denir. 23 24 6