3. YÜZEYSEL SULARDAN SU ALMA Akarsu veya göllerin yakınında bulunan beldeler, eer akarsuyun debisi veya göl yada rezervuarın kapasitesi senenin bütün mevsimlerinde gerekli miktarda suyu çekmeye yeterli ise, ihtiyaçlarını bu kaynaklardan sürekli olarak temin edebilirler. Eer en kurak ayda akarsudan alınacak debi, akarsuyun aylık akımından küçük fakat ona yakın ise, akarsu üzerinde bir eik yaparak suları bir miktar kabartmak gerekir. Böylece suların derivasyon galerisine kolayca girmesi salanır. Eer en kurak ayda akarsudan alınacak debi, akarsuyun aylık akımından çok fazla ise, bu durumda bir baraj yaparak bunun arkasında suni bir göl tesis etmekten baka çare yoktur. Zaruri ihtiyaçlardan fazla olan veya bileimi daha temiz bulunan feyezan suları, akarsuya bitiik veya onun yanında bir düzlükte ina edilmi havuzlara da alınabilir. Böylece depo edilen su miktarı, akarsudan su temin edilemedii mevsim sırasındaki ihtiyaca eit olmalıdır. Mesela akarsudan yılın dörtte biri zarfına su alınıyorsa, hazne yıllık su ihtiyacının hiç deilse, dörtte üçünü depo etmelidir. Buna seçilen zamanlarda su alma denir (Muslu, 2005). 3.1 Nehirlerden Su Alınması 3.1.1 evden Su Alma Bir akarsuyun ya kenarından ya yataından, yahut da yataının altından su alınabilir. Bir akarsuyun kenarından (evden) büyük miktarlarda su almak için önce akarsuya dik olarak bir galeri veya kanal ina edilir (ekil 3.1). ekil 3.1 Bir galeri ile nehir sahilinden su alınması Su Temini ve Çevre Salıı Ders Notları 15
Bu yapı tarzı nehirde gemi trafiinin olması hali için de çok uygundur. Menfez tabanının nehirdeki su seviyesinden daha aaıda bulunmasına özellikle dikkat edilir. Kanalın sonunda bir su alma kuyusu veya bir toplama odası yapılır. Vana odası ve su alma kuyusu feyezanlardan korunmu olmalıdır (Yüksek su seviyesinin en aaı 50 cm üstüne çıkması istenir). Suyla birlikte sürüklenen kum ve çamurlar su alma kuyusunda tabana çökelir. Yüzen büyük cisimlerin su alma yapısına girmesini önlemek için galerinin azına bir kaba ızgara konur. Su alma kuyusunda da bu suların bir ince ızgaradan geçmesi salanır. Ayrıca emme borusu bir süzgeç (krepin) ile donatılır. Bu yapı tarzının uygulanabilmesi için, nehirde su seviyesinin fazla oynamaması ve nehrin yamacının yeteri derecede dik olması gerekir. Fazla miktarda su alınması halinde, debi kontrolü için su alma yapısının bir vana ile teçhizi gerekir. Vananın birden bire açılması halinde yüksek hızlar meydana gelmemelidir (Muslu, 2005). 3.1.2 Nehrin Ortasından Su Alınması Herhangi bir nehrin ortasından akan sular kenarlara nazaran daha temizdir. Gemi trafii olmayan nehirlerde akarsuyun ortasından su alınabilir (ekil 3.2). Nehrin ortasından ve tabandan 1m yukarıdan su alınması tercih edilir. Suyun alınacaı yer böylece tesbit edildikten sonra buradan sahile kadar bir boru döenir. Bu boru bir isale galerisi veya su alma kuyusunda son bulur (Muslu, 2005). ekil 3.2 Tabanda sürüntü maddesi hareketi olan bir nehirden su alınması Su Temini ve Çevre Salıı Ders Notları 16
3.1.3 Nehir Tabanından Su Alınması Bir akarsuda alçak su seviyesi tabana çok yaklaırsa, yukarda anlatıldıı ekilde su almaya imkan yoktur. Zira su alma borularında suyun en aaı 60 cm lik bir basınç altında akması istenir. Bu artı salamak için akarsuyun tabanı taranır ve buraya delikli font bir sandık konur (ekil 3.3). Bunun etrafı kum-çakıl filtresi ile doldurulur. Bu ekilde su alabilmek için akarsuyun sürüntü maddesi getirmemesi ve yataın donmaması lazımdır (Muslu, 2005). ekil 3.3 Nehir tabanından su alma 3.2 Göl ve Haznelerden Su Alma Göllerden su alırken kirletici kaynakların, hakim rüzgar yönünün, yüzey ve yüzeyaltı akıntıları ile gemilerin seyir çizgilerinin göz önünde tutulması gerekir. Sahil sularının alınmasından mümkün olduu kadar sakınmalı ve kirletici kaynakları hesaba katılmalıdır. Su alma yapısının, ehrin menba tarafında yer alması gerekir. Genel olarak gerek nehir gerekse göllerde yüzey sularından uzak durmalıdır. Çünkü bu sular hem sıcaktır, hem de yüzücü madde içerebilir. Bu hususta nehirler için sadece krepinin üstünde belirli bir su yükseklinin kalması önem kazanır. Zira nehirlerde su belirli bir hızla akmaktadır. Göllerde ise su durgun olduundan, serin göl sularını almak için termoklin tabakasını göz önünde tutmalıdır. Buna göre termoklin ve hemen altından su almaya çalımalıdır. Bununla beraber sahilden su alma mecburiyeti varsa, derinlik yeterli olmadıından, taban çamuru sürüntü maddesinin su alma yapısına gireceini ve sıcaklıı çok deiken sular alınacaını hesaba katmak gerekir. Daha Su Temini ve Çevre Salıı Ders Notları 17
derin göllerde suların pompa istasyonuna iletilmesi bir tünel yahut mafsallı eklerle yapılmı -oynak bileimli- borularla olur (ekil 3.4). Bu tip ekler boruların göl tabanındaki zemin artlarına uymasını temin ederler (Muslu, 2005). ekil 3.4 Mafsallı balantılarla ve su alma borusunun ayaklar üzerine oturtulması Bazen gölün içinde bir su alma kulesi ina edilerek sular bir boru ve tünel ile pompa istasyonuna alınır (ekil 3.5). Büyük masraflar gerektirdii için suların tünellerle alınması sadece büyük debilerde söz konusu olur. Fair-Geyer su alma azının göl yüzeyinin 7,5 m altına konmasını tavsiye etmektedir. Dier literatürlerde ise bu deer, derin göller için 15 m, sı göller için 5 m olarak verilmektedir. ekil 3.5 Su alma kulesi Su Temini ve Çevre Salıı Ders Notları 18
Dier taraftan su alma azı göl ve akarsu tabanının belirli bir mesafe üstünde yapılmalıdır. Bunun sebebi sürüntü maddesinden ve asılı katı maddelerden uzak durmaktır. Nehirlerde bu husus daha az önemlidir. Zira su akıntılı olup büyük ve hızlı akan nehirlerde akarsuyun tabanı hizasından bile bazen su alınabilir. Dier hallerde krepinin konulacaı yer alçak su seviyesine balı olarak daha önce verilmitir. Göllerden su almada ise durum farklıdır. Göl suları durgun olduundan taban bölgesi fazla miktarda asılı katı madde ihtiva eder ve bulanık olur. Bu sebeple Fair-Geyer e göre göl tabanının en aaı 1,20 ila 1,80 m yukarısından su alınmalıdır (Muslu, 2005). Kaynak 1. Muslu, M., Çözümlü Problemlerle Su Temini ve Çevre Salıı, Su Vakfı Yayınları, 2005. Su Temini ve Çevre Salıı Ders Notları 19