BİTKİ MATERYALİ I: GYMNOSPERMAE YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı
GYMNOSPERMAE=AÇIK TOHUMLULAR Yaşayan örnekleri bulunan Gymnospermae sınıfları ve karakteristik özellikleri: Cycadinae Sınıfı Ginkgoinae Sınıfı Coniferae Sınıfı Gnetinae Sınıfı
CEDRUS (SEDIR) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ «Kozalaklı Ağaç» anlamına gelen «Kedros» sözcüğünden alır, halk arasında «Katran Ağacı» olarak anılır. Geniş yayılışa sahip, yaprak dökmeyen, uzun ömürlü, boylu orman ağacıdırlar. Güney Anadolu, Lübnan, Kıbrıs, Kuzey Afrika, Himalaya Dağları, Nepal de doğal yayılış yapan 4 sedir türü vardır. Gençlikte piramidal yapılı, sıkışıklıkta değil de açıklık alanda serbest halde büyürlerse toprak hizasından itibaren dallanma yaparlar. Gövde kabuğu grimsi, ileri yaşlarda ise çatlaklıdır. Gençlikte sivri tepeli, dar ve düzgün piramidal tepe yapar, ileri yaşlarda piramidal tepe yayvanlaşır, geniş tepeli ağaçlara dönüşür. Yan dallar gövdeye düzensiz dizilir. Kısa ve uzun sürgünleri belirgindir, birbirinden kolayca ayrılır. Kısa sürgünler çamların aksine, her sene uzar. Tomurcuklar çok küçük ve dıştan pullarla örtülüdür.
İğne yaprakların enine kesiti çoğunlukla 3 köşelidir. İğne yapraklardan uzun sürgünde bulunanlar seyrek ve sarmal olarak tek-tek dizilir, kısa sürgünler üzerinde ise birçoğu(10-35 adet) bir arada bulunur, püskül yapar. Erkek çiçekler silindirik yapıda, 3-5 cm. boyda, dik duran kozalakçık şeklinde olup, kısa sürgünler üzerinde yer alırlar. Erkek çiçekler temmuz aylarında (Pinaceae familyasının diğer cinslerinden farklı olarak) gözükür ve eylül-ekimde tamamen olgunlaşırlar. Tozlaşma ekim ayında, döllenme ilkbaharda gerçekleşir. Altın sarısı renkteki erkek çiçek tozlarının iki tarafında hava baloncuğu vardır. Dişi çiçeklerin bir araya gelerek oluşturduğu dişi çiçek kurulu 26 ayda olgunlaşır ve dik duran fıçı biçiminde kısa ve kalın saplı bir kozalağa dönüşür. Kozalağın pulları yelpaze formunda ve odunsudur. Kozalak olgunlaşınca ve özellikle yağmurdan ıslanınca pullar dağılır, sürgünler üzerinde kozalak eksenleri kalır. Karpellerin dış kısmı kadifemsi, brahte (dış pul) körelmiştir.
Tohumları 3 köşeli (Göknar gibi), bol sayıda reçine bezeleri vardır. Kanat, tohumun birkaç katı büyüklükte ve tohumun sadece bir yüzünü örter (Göknarda ise kanat tohumu hemen hemen iki yüzden örtmüştür) Sedirler ışık ağaçlarıdır. Sıcaklık istekleri yüksektir, nem istekleri az, dona duyarlıdırlar. Gençlikte ve orta yaşlarda derine giden kazık kök yapar, yaşlandıkça yürek kök sistemine dönüşüm yaparlar. Rüzgara maruz kaldıklarında bayrak teşekkülatı yaparlar.
Cedrus atlantica Atlas Sediri (Mavi Sedir) Familyası: Pineaceae Vatanı: Cezayir ve Fas ın Atlas Dağları nda 1000 m. nin üstündeki yerlerde yayılış yapar. Habitusu: 30-40 m. boyda, dik tepe sürgünü ve yukarı doğru uzayan yan dalları olan orman ağacıdır. Yaprak Özellikleri: Kısa sürgünler üzerindeki iğne yaprak sayısı 19-28 dir. Sürgün Özellikleri: Dik tepe sürgünü vardır. Genç sürgünleri sık tüylüdür. Kozalak Özellikleri: Kozalakları 5-7 cm. büyüklüğündedir. Dik tepe sürgünü olması, yan dallarının yatay uzanmaması, tepe yapısının gevşek olması, genç sürgünleri sık tüylü olması, kısa sürgünler üzerindeki iğne yaprak sayısının 19-28 olması, kozalaklarının küçük (5-7 cm.) olması ile Cedrus libani den ayrılır.
Cedrus atlantica Sürgün Erkek Çiçek İğne Yaprak Dişi Çiçek Kozalak
Cedrus atlantica Gövde Kabuğu Habitus
Park ve bahçe düzenlemelerinde soliter olarak kullanılan bir çok kültivarı olan dekoratif bir ağaçtır. Bu kültivarlar; Cedrus atlantica Aurea : yaprakları biraz daha kısa ve altın sarısı renkte. Cedrus atlantica Fastigiata : Sürgünleri kısa ve yukarı doğru yönelmiştir. Cedrus atlantica Glauca : yaprakları gümüşi-mavi renkli. Cedrus atlantica Glauca Pendula : yaprakları gümüşi-mavi renkli, dalları aşağı doğru sarkık.
Cedrus libani Lübnan Sediri/Toros Sediri Familyası: Pineaceae Vatanı: Ülkemizde Güney Anadolu da Toros Dağları nda geniş yayılışa sahiptir. Ayrıca Tokat-Niksar ve Erbaa da ve de Lübnan da lokal olarak yayılış yapar. Habitusu: Dolgun gövdeli, kalın dallı, görkemli ağaçlardır. Gençlikte piramidal, yaşlılıkta yayvan tepe formu yapar. Gövde ile 90 derece açı yapan yan dallar, gençlikte yukarı doğru yönelmiş, yaşlılıkta ise tam yatay olarak uzanmıştır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar sert, batıcı, ve sivri uçludur, 1,5-2,5 cm. uzunlukta, koyu yeşil, bazı varyetelerde ise açık maviyeşil renklidir. Kısa sürgünlerde çevrel dizilen yaprak sayısı 10-15 adettir (C. atlantica da 19-28, C. deodara da 15-20). Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler çıplak veya hafif tüylüdür. Kozalak Özellikleri: Kozalak boyutları 8-12 cm. boy, 4-6 cm. çap, fıçı ya da yumurta biçiminde (C. deodara dan küçük kozalaklı). Kozalak pulu tam kenarlı, dış yüzleri kadifemsi tüylüdür. Tohum 1,5 cm. boyda, bol reçineli ve kanat da 2-2,5 cm. uzunlukta.
Toros sedirinin peyzaj düzenlemelerinde kullanılan bir çok kültür formu vardı. Bunlar; Cedrus libani Glauca : mavi-yeşil yapraklı Cedrus libani Aurea : altın sarısı iğne yapraklı Cedrus libani Nana : bodur-kompakt formlu Cedrus libani Pendula : sarkık dallı Cedrus libani Aurea Prostrata : altın sarısı iğne yapraklı, yerde sürünen form.
Cedrus libani İğne Yaprak Erkek Çiçek Sürgün Dişi Çiçek
Cedrus libani Gövde Kabuğu Habitus
Cedrus deodora Himalaya Sediri Familyası: Pineaceae Vatanı: Kuzeybatı Himalaya, Afganistan ve Bulucistan Dağları nda, 1300-2300 m. yükseltilerde saf ya da karışık ormanlar kurar. Habitusu: Herdem yeşil, vatanında 40-50 m. boylanan, genellikle balçık ya da kumlu killi topraklarda yetişen sedir türüdür. Gençlikte tepe piramidal, genç bireylerin sürgünlerinin ucu ve tepe sürgünü kırbaç gibi sarkıktır. Dallar gövdeyle dik açı yapar. Yaprak Özellikleri: Kısa sürgünlerde yaprak sayısı 15-20 adet olup, uzunluğu 2,5-5 cm. dir. Yapraklar yumuşak, yeşil, mavi-yeşil renktedir. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler sıkça kısa tüylerle kaplıdır. Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler silindirik formda, dik duran kozalakçık oluşturur. Tozlaşma sonbaharda gerçekleşir. Kozalak Özellikleri: Dişi kozalak 8-12 cm. boyda, 5-6 cm. çapta, fıçı formunda ve uç kısmı dışbükey, kozalak pullarının arkası çoğunlukla çıplaktır. Kozalak olgunlaştığında karpeller dağılır. Sedirler içinde en uzun iğne yapraklara ve en büyük kozalağa sahip olan türdür.
Sıcaklık isteği fazla, hava kirliliğine duyarlı, su isteği azdır. Park ve bahçe düzenlemelerinde ve kaya bahçelerinde soliter olarak kullanılmaya uygun türün bir çok kültivarı mevcuttur. Bu kültivarlar; Cedrus deodora Albo Spica Cedrus deodora Argentea Cedrus deodora Aurea Cedrus deodora Compacta Cedrus deodora Pendula Cedrus deodora Prostrata Cedrus deodora Viridis tir.
Cedrus deodora İğne Yaprak Tepe Tomurcuğu Sürgün Kozalak Pulu Erkek Çiçek Kozalak Tohum
Cedrus deodora Gövde Kabuğu Habitus
C.atlantica C. libani C. deodara Habitus özelliklerine göre 3 sedir türü yukarıdaki gibi görünürler.
Cedrus brevifolia Kıbrıs Sediri Familyası: Pineaceae Vatanı: Anavatanı Kıbrıs olan sedirdir. Kıbrıs ın Baf ormanları, Trodos (Karlıdağ) da ve Beşparmak Dağları nda 900-1400 m. yükseltilerde küçük ormanlar kurar. Habitusu: Herdem yeşil, 20 m. boylanan, genellikle bodur bir ağaç olup, yavaş büyür. Tepe geniş şemsiye formunda, dallar kalın, kısa ve genellikle horizontal (yatay yani gövdeyle dik açı yapacak şekilde) uzanır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar 5-8 (nadiren 12) cm. uzunlukta, mavi-yeşil renktedir. Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler silindirik yapıda, 5 cm. boydadır, sarı renkli kozalakçık formundadır. Kozalak Özellikleri: Dişi çiçeklerin oluşturduğu kozalak, uca doğru daralır, 7 cm. uzunlukta, 4 cm. genişliktedir. C. libani ve C. atlantica dan, iğne yapraklarının ve kozalaklarının çok küçük olmasıyla ayrılırlar.
Cedrus brevifolia Kısa Sürgün Sürgün Sürgün ucu
Cedrus brevifolia Gövde Kabuğu Habitus Park ve bahçe düzenlemelerinde soliter olarak kullanılmasına rağmen, ülkemizde pek kullanım görmeyen sedir türüdür.
4 Sedir türünün diğer Tanı Özellikleri: 1. Yaprakları çok kısa (5-12 mm. genellikle 1 cm.den küçük), kozalakları da küçüktür... C. brevifolia 1. Yaprakları uzun (15-50 mm.), kozalakları daha büyüktür 2. Yaprakları çok uzun (25-50 mm.), kozalakları büyük (7-10 5-6 cm.). C. deodara 2. Yaprakları daha kısa (15-35 mm.) 3. Bir kısa sürgündeki yaprak sayısı 10-15 adet, Kozalak 8-12 cm. uzunlukta. C. libani 3. Bir kısa sürgündeki yaprak sayısı 19-28, yapraklar daha kısa, kozalak 5-7 cm. uzunlukta.. C. atlantica
LARIX (MELEZ) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ Jeolojik devirlerde çok geniş bir yayılışa sahipken, bugün cinsin kuzey yarım kürenin soğuk rejyonlarında, Kuzey Amerika nın doğu, batı ve kuzeyinde (özellikle Kanada), Asya ve Avrupa da geniş ormanlar kuran 10 taksonu vardır. Burada sadece ülkemizde rastlanabilecek tek türü (Larix decidua- Avrupa Melezi) anlatılacaktır. Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Dallar gövdeye dağınık olarak dizilir ve yatay yönde uzanırlar veya sarkarlar. Gövde kabuğu çatlaklıdır. Tomurcuklar yumurta formunda ve pullarla örtülüdür. Uzun ve kısa sürgünleri vardır. İğne yapraklar uzun sürgünlerde tek-tek, kısa sürgünlerde bir çoğu bir arada, hemen hemen püskül formu oluştururlar. Yapraklar açık yeşil renkte ve sonbaharda sarararak dökülürler. İğne yapraklar linear, az veya çok yassı, üç köşeli ya da dört köşelidir. Yaprakların alt yüzünde stoma bantları vardır. Enine kesitlerinde 2 reçine kanalı vardır.
Erkek ve dişi çiçekler kısa sürgünler üzerinde tek-tek bulunur, tozlaşma ilkbaharda gerçekleşir. Çiçek tozlarının hava baloncuğu yoktur. Kozalak 2-4 cm. boyunda ve 1 yılda olgunlaşır. Kozalak pulları açılır, fakat dağılmazlar. Brahte türe göre dışarıdan görülür ya da görülmez. Tohumlar 3 köşeli, üst yüzleri kanatla birleşmemiştir.
Larix decidua Avrupa Melezi Familyası: Pineaceae Vatanı: Avrupa da Alplerde, Çekoslovakya, Slovenya ve Polonya da doğal yayılışı vardır. Habitusu: 30-35 m. boyda, sivri tepeli, 1. sınıf orman ağacıdır. Gövde kabuğu, karmen kırmızısı renkte ve levhalar halinde çatlaklıdır. Dallar ince ve ikinci derecedekiler aşağı doğru sarkıktır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar 1-5 cm. boyda, 1-1,5 mm. eninde ve yumuşaktır. Açık yeşil renkte olup, sonbaharda dökülmeden önce altın sarısına dönüşür. Kısa sürgünlerdeki iğne yapraklar değişik boyuttadırlar. Sürgün Özellikleri: Sürgünler açık sarı renkte ve tüysüzdür. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar terminal durumlu, yuvarlak, sivri uçlu, reçineli ya da bazıları reçinesizdir. Kozalak Özellikleri: Dişi çiçeklerin pul yaprakları (karpel-dış pul) karmen kırmızısı, iç pullar ise yeşil olup, kenarları kırmızı biyelidir. Tozlaşma sonrası iç pul gelişir, dış pul kurur, Taze kozalak genellikle kırmızı, çok azı yeşildir. Kozalak boyutu, 2-3 cm x 1-2 cm.dir. Tohumu küçük, 3 köşeli, üst yüzü kanatla kaynaşmamıştır. Tohumun alt yüzünde esmer-beyaz noktalar görünür.
İlk yıllarda sadece uzun sürgün verirler, 3. yaştan sonra kısa sürgünler görülmeye başlarlar. Derine giden kazık kök sistemine sahiptirler. Odunu kıymetlidir. Kabuğunda bol tanen var, su yolu yapımında ve maden direği olarak oldukça kullanışlıdır. Derin toprak, bol ışık, düşük sıcaklık isterler. Peyzaj düzenlemelerinde genellikle soliter, nadiren grup oluşturmaya elverişlidirler. Makaslanmak suretiyle çit oluşturmaya da uygundurlar. Önemli kültür formları; Larix decidua Alba Larix decidua Pendula Larix decidua Fastigiata Larix decidua var. polonica Larix decidua Corley
Larix decidua
Dişi çiçekler Erkek çiçekler Yapraklar Gövde Kabuğu Habitus
Larix decidua
Larix decidua Habitus
PSEUDOLARIX (YALANCI MELEZ) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ Kışın yaprağını döken, vatanında (Çin) 30-40 m. boylanabilen, piramidal tepeli, ağaçlardır. Ülkemiz için egzotik bir cinstir. Dallar gövdeye düzensiz dizilir ve yatay olarak uzanırlar. Uzun ve kısa sürgünleri vardır. İğne yapraklar uzun sürgünlerde tek-tek, kısa sürgünlerde bir çoğu bir arada bulunur. Erkek çiçekler kısa sürgünlerde birçoğu bir araya gelerek salkım oluşturur. Tozlaşma ilkbaharda olur. Polenlerin baloncuğu vardır. Dişi çiçeklerin oluşturduğu kozalaklar sürgünlerde tek tek bulunur. Kozalak yumurta formunda ve kısa bir sapı vardır. Kozalak 1 yılda olgunlaşır. Olgun kozalak pulları dağılır (Göknar gibi). Kanat tohumla kaynaşmış.
Pseudolarix amabilis Çin Altın Melezi Familyası: Pineaceae Vatanı: Çin de 100-1500m ler arasında doğal olarak yetişir. Habitusu: Vatanında 30-40 m. boylanan, piramidal tepeli, kışın yapraklarını döken bir ağaç formundadır. Yaprak Özellikleri: İğne yaprakları 2-5,5 cm boyunda, 1,5-4 mm eninde, yassı, yumuşak, üst yüzü açık yeşil, alt yüzü mavimsi yeşil olup, alt yüzünde gri renkli belirgin iki stoma bandı vardır. Sonbaharda dökülmeden önce gayet güzel altın sarısı bir renk alır. Kozalak Özellikleri: Dişi çiçek kozalakçıkları önceleri yeşil veya mor-yeşil renkli, olgunlaştığında kırmızımsı-kahverengi, yumurta biçiminde, 5-7,5 cm boyunda, 4-5 cm enindedir. Kozalak pulları dağılır.
Erkek çiçekler Kısa Sürgün
Pseudolarix amabilis
Pseudolarix amabilis Erkek çiçekler Kozalak
Pseudolarix amabilis