TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 69 İZMİR DEKİ KENT AYDINLATMASINA YÖNELİK OLUMSUZ UYGULAMALAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Serhat ÖZENÇ Elektrik Mühendisi serhat.ozenc@vendeka.com.tr Dilek MENTEŞEOĞLU Elektrik Mühendisi dilekmenteseoglu@gmail.com ÖZET Kent Ayd nlatmas kentin güvenlik, ulaş m ve ticari faaliyetlerin kolaylaşmas ve de yayg nlaşt r lmas, sosyal kültürel ve sanatsal özelliklerinin ortaya ç kar larak, turistik aç dan ilgi çekici olmas n n sağlanmas, böylece kent kimliğinin belirlenmesi ve sergilenmesi aç s ndan önem taş r. Kentin geçmişini simgeleyen tarihi eserler günümüzü simgeleyen çeşitli modern mimari örnekleri ve sanatsal yap tlar halk n sosyal ihtiyaçlar na cevap veren park bahçe meydanlar ile yollar kent kimliğini oluşturan öğelerdir. Bu kimliği oluşturan öğelerin her bir grubunun ayd nlatma ihtiyaçlar farkl d r. Yol ayd nlatmas nda ayd nl ğ n düzgünlüğü ve kamaşma gibi teknik unsurlar öne ç karken, bahçe park ve meydan ayd nlatmalar nda güvenlik estetik ve görsel konfor unsurlar n n birlikte olmas istenir. Modern binalarda ise daha ön plana ç kan bir ayd nlatma modeli tercih edilebilir. Tarihi ve mimari miras n simgesi olan yap lar n ayd nlat lmas ise özel bir konudur ve bu eserleri ayd nlat rken esere hem fiziksel olarak zarar vermeyecek hem de eserin temsil ettiği kimliği betimleyen bir ayd nlatma yap lmal d r. Bu nedenlerle kent ayd nlatmas, bütün bu öğeleri dikkatli bir denge ile ele alan, her bir öğenin teknik ve estetik özelliklerine vurgu yapan bir ayd nlatma plan çerçevesinde olmal d r. Bu çal şmada İzmir için sembol olan yap lar n ve önemli şehir içi noktalar n mevcut ayd nlatmalar ele al narak yap lan hatalara vurgu yap lm ş, ayd nlatma temellerine dayan larak uygun ayd nlatma önerileri getirilmiştir. Bu çal şmada özellikle uygulama hatalar ndan kaynaklanan yanl şl klar üzerine durularak örnek teşkil edilebilecek noktalarda ölçüm ve değerlendirmeler gerçekleştirilmiştir. 1.GİRİŞ Kentler, kültürel ve sosyal miraslar n n sergilendiği toplumsal yaşam alanlar d r. Bireylerin sosyal hayatlar n n yoğun bir biçimde kentin içinde ve çevresiyle ilişkili olarak devam etmektedir. Bu durum kent ayd nlatmas n güvenlik ve görsel gereksinimlerin ötesinde sosyal yaşam n sürdürülebilirliği aç s ndan da önemli bir notaya taş maktad r. Kent ayd nlatmas n n öncelikli amac kentin gece de gün ş ğ alt nda olduğu kadar güvenli ve faal olmas n sağlamakt r. Bu temel gereksinimlerin ötesinde kent ayd nlatmas n n şehrin estetik ve tarihi kimliğini ortaya ç karmak gibi bir fonksiyonu da söz konusu olmaktad r. Kent ayd nlatmas kent içinde yayalar n ve araçlar n tüm faaliyet noktalar n n ayd nlat lmas n kapsar. Sosyal yaşam n sürekliliği ve güvenliği aç s ndan şehir içindeki yollar n, meydanlar n, parklar n, spor alanlar n n, tarihi ve turistik yap lar n ilgili standartlar ve genel gereksinimler doğrultusunda mümkün olan en verimli yaklaş mlarla ayd nlat lmas n gerektirir.[1]
70 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Kent içi yol ayd nlatmas n n amac yolun ve yak n çevresinin görülebilirliğini art rarak sürücü ve yaylar n daha etkin ve güvenli bir şekilde hareket etmesini sağlamakt r. CIE taraf ndan 1980 y l nda yay nlanan deney raporunda gece trafiğinde iyi bir yol ayd nlatmas sayesinde ölüm ve yaralanma ile sonuçlanan kazalar n say s ndaki azalman n %30 civar nda olduğu belirtilmektedir. Gerekli ayd nl k düzeyinin alt nda olan ve düzgünlük koşullar n sağlamayan yol ayd nlatmas sürücülerde hareket yan lmalar na yol açmakta, karş dan gelen araç farlar ve özellikle yağ şl havada yol örtüsünden kaynaklanan kamaşma problemini yaratmaktad r. Ayd nlatma armatürlerinin konumland r lmalar nda yap lan hatalar, yine yetersiz ve düzgün olmayan ayd nl k düzeyi dağ l m, kamaşma gibi sorunlara neden olmaktad r.[2],[3],[4] Kentteki tarihi binalar n ve an tlar n ayd nlat lmas turistik aç dan bir katk getirirken mimari olarak etkileyici binalar n ayd nlat lmas kentin estetik kimliğinin oluşturulmas nda önemli rol oynar. Bunun yan nda reklam panolar n n ve diğer ticari öğelerin ayd nlat lmas kentin ticari hareketliliğinin geliştirilmesi aç s ndan önemli faktörler olabilmektedir. Tarihi yap ve benzeri öğelerin ayd nlat lmas nda kullan lan armatür tipinin ş k dağ l m karakteristiği ve de fiziksel boyutlar büyük önem taş maktad r. Yap n n hem estetik bütünlüğü hem de gün ş ğ sürecindeki genel görünüşünü etkilemeyecek boyutlarda ürünler tercih edilmeli ya da armatürlerin uygulama noktalar genel görünümü etkilemeyecek şekilde konumland r lmal d r. Parklar n, sportif faaliyet alanlar n n ve genel meydanlar n ayd nlat lmas gün içerisindeki hareketli iş yaşant s n n s n rlad ğ sosyal hayat n gece şehrin bu noktalar nda sürdürülebilmesine olanak sunar. Kent ayd nlatma sistemlerinin tasar m nda öncelik ihtiyaçlardan yanad r. Fakat sürekli işletme koşullar ndaki işletme ve bak m maliyetleri değerlendirildiğinde sistem tasar m nda verimlilik ve tasarruf öğelerinin de ne derece önemli olduğu anlaş labilmektedir. Günümüzde artan enerji fiyatlar doğrultusunda ayd nlatma ihtiyac duyulan her noktada verimlilik ve tasarruf yaklaş mlar büyük önem kazanmaktad r. Zira ideal kullan m süresinde kent içinde ağ rl kl olarak kullan lan sistemlerin y ll k işletme maliyetleri bu noktada işletme sorumluluğunu taş yan dağ t m şirketleri ve belediyeler için yük oluşturmaktad r. [5] Tablo 1. Kent ayd nlatma sistemlerindeki armatür yap lar na ait y ll k enerji giderleri Iş k kaynağ Sistem gücü (lamba+balast) (W) Y ll k Tüketim kwh* Y ll k Tüketim (TL)** 1000W YBSBL 1072 4288 815 400W YBSBL 432 1728 328 250W YBSBL 276 984 187 150W YBSBL 170 680 129 *Y ll k 4000 saat kullan m *0,19 TL/kWh tarife bedeli Tablo1 den de incelenebileceği gibi geleneksel olarak kullan lan sistemlerin bir y ll k enerji tüketim giderleri bu sistemlerin sat n alma maliyetlerinin 2-4 kat seviyelerde olabilmektedir. Kilometrelerce uzunluktaki şehir içi yolun geniş sosyal faaliyet alanlar n n ve binalar n ayd nlat lmas y ll k bazda çok yüksek bir gider kalemi oluşmas na sebep olabilmektedir. Bu
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 71 aşamada tasar mlarda yeni nesil teknolojilere yer verilmesi gerek enerji tüketiminin gerekse genel bak m maliyetlerinin s n rland r lmas için uygun bir yaklaş m olacakt r. Teknik ve ekonomik gereksinimlerin ötesinde ayd nlatma tesisat n n genel görünümün de estetik kusurlar oluşturmayacak nitelikte olmas gerekmektedir. Genel olarak gece kent ayd nlatmas nda yeterli bir çözüm sunan ayd nlatma tesisatlar n n gün içerisinde şehrin gündüz görünümdeki rolü de büyük önem taş maktad r. Armatürlerin ötesinde tesisatlar n genel görünüm ve döşeniş şekilleri şehrin genel görüntüsü ve de elektriksel güvenlik unsurlar aç s ndan önem teşkil etmektedir. Kent içi ayd nlatma modellerinde en çok görülen problemlerden biri de tamamen yoğun bir doğrultusal ş ğa sahip projektör tipi armatürlerin yaya ve araçlar n görsel konforu düşünülmeden yerleşimlerinin yap lmas d r. Bu tip uygulamalarda optik olarak ekranlanm ş ürünler kullan larak yaya ve sürücüler için kamaşma riski oluşturmayacak şekilde konumland r lmas gerekmektedir. 2. UYGULAMA ÖRNEKLERİ Uluslararas standartlar doğrultusunda tan mlanm ş her yol s n f için gerekli ortalama par lt seviyesi, ortalama düzgünlük, boyuna düzgünlük, TI ve benzeri birçok performans kriterinin sağlanmas gerekmektedir. Birçok şehrimizde de olduğu gibi İzmir kent içi ayd nlatmas nda birçok yol modeli ürün ve/veya uygulama hatalar nedeniyle ilgili standartlar karş lamayacak niteliktedir. Yol ayd nlatmas nda görülen en temel hatalar kullan lan armatürün optik karakteristiği değerlendirilmeden yap lan direk yerleşimlerinden kaynaklanmaktad r. Bununla birlikte ilgili yollar n işletmeler taraf ndan genel olarak bir s n fland rma yap lmamas kimi zaman yetersiz kimi zaman ise gerekenin çok çok üstünde bir ayd nlatma yap lmas na sebep olmaktad r. Projelendirme aşamas nda doğrular yap lsa da uygulamada görülen hatalar ya da peyzaj ve benzeri öğeler sebebiyle oluşan kusurlar karş laş lan diğer bir problemdir. Şekil 1. Yol 1 Şekil 1 deki yol modelinde armatürün optik karakteristiği değerlendirilmeden yap lan geleneksel yerleşim ve peyzaj yap s dikkate al nmadan belirlenen konsol boyu nedeniyle ortalama ve boyuna düzgünlük kriterleri yerine getirilememektedir. Bunun yan s ra armatürlerden ç kan ş k ak s n n belirli bir k sm yol kenarlar nda bulunan ağaçlar n dallar taraf ndan engellendiğinden sistem verimliliğinde kayda değer bir düşüş görülebilmektedir.
72 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Şekil 2. Kavşak 1 Şekil 3. Kavşak 2 Bu çal şma kapsam nda yap lan ölçümlerde bir kez daha görülmüştür ki en büyük uygulama hatalar yine kavşak noktalar nda yap lmaktad r. Temel olarak trafik kazas riskinin en yüksek olduğu ve bu nedenlerle de en önemli ayd nlatma noktalar n n kavşaklar olduğu bilinmektedir. Özellikle şehir merkezindeki uygulamalarda kimi zaman bak ms zl ktan kimi zaman ise bu noktalarda yetersiz projelendirmeler nedeniyle güvenlik riski taş yan örneklere rastlanmaktad r. Şekil 2 ve Şekil 3 de kavşak ve önemli bağlant noktalar n n yap lan genel hatalara örnekler verilmiştir. Şekil 2 incelendiğinde yoğun peyzaj yap s nedeniyle X ile işaretlenmiş geçiş noktas nda güvenlik riski oluşturacak seviyede yetersiz bir ayd nlatma olduğu saptanm şt r. Bu
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 73 noktadaki par lt seviyesi 0.18 cd/m² seviyesindedir. Bu noktaya göre çok daha yüksek seviyedeki Y ve Z noktalar ndan gelen sürücüler için X noktas nda bulunabilecek olas yaya veya araçlar kaza riski taş maktad r. Kavşak üzerindeki kör alan kavşağ n devam nda yol boyunca da devam etmektedir. Şekil 3 incelendiğinde ise İzmir in en hareketli noktalar ndan birinde yer alan kavşakta devre d ş kalm ş armatürler nedeniyle yaya geçidi üzerinde 0.12 cd/m² gibi güvenlik riski oluşturacak seviyelerde bir ayd nlatma olduğu görülmektedir. Şekil 4. Yol 2
74 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Şekil 5. Yaya yolu 1 Karş laş lan hatalardan bir diğeri de yap lan ölçümlerden de anlaş lacağ gibi yol ayd nlatma projelerinin yap m nda yolun statüsü ve bu noktadaki gereksinimlerin uygun olarak belirlenmemesidir. Bu aşamada Şekil 4 ve Şekil 5 deki ölçüm sonuçlar incelendiğinde belirli zaman diliminin d ş nda neredeyse hiç kullan lmayan organize sanayi bölgesine ait bir ara yol ortalama 2.5 cd/m² nin üzerinde bir seviyede ayd nlat l rken, İzmir in en önemli noktalar ndan Konak Meydan na giden yaya yolu yaklaş k 0.5 cd/m² lik seviyelerde ayd nlat lmaktad r. Bunun yan s ra Şekil 5 deki ölçüm sonuçlar günümüzde kullan m giderek artan ve estetik kayg lar nedeniyle tercih edilen en direkt ayd nlatma armatürlerinin optik performans aç s ndan verimsiz bir çözüm olduğunu bir kez daha göstermektedir Bu tip armatür yap lar n n kendi eksenleri etraf ndaki simetrik yap lar nedeniyle de park ve meydanlar d ş nda uygulamalar için uygun olmayan bir ş k dağ l m na sahip olduğu unutulmamal d r. Şekil 6. Heykel 1 Şekil 6 daki heykelin ayd nlat lmas incelendiğinde karş m za bu tip uygulamalarda en s k görülen ayd nlatma armatürün optik karakteristiği göz önünde bulundurulmadan yap lan konumland rma hatalar ç kmaktad r. Örnek model incelendiğinde görülmektedir ki A ile
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 75 işaretlenen projektörün asimetrik ş k karakteristiği ve armatürün yöneltimine bak larak kaynak ş ğ n n çok büyük bir k sm n n kaçak ş k olarak gittiği görülebilmektedir. Bu aşamada benzer şekilde direk ya da bayrak ayd nlatmas için bu tip projektörlerin kullan lmas üretilen ş ğ n çok büyük oranda kaçak ş k olarak kaybedilmesine sebep olmaktad r. Bu uygulamadaki diğer eksiklik ise bak ms zl kt r. C ve D noktalar ndaki armatürler ş k kaynaklar n n devre d ş kalmas sebebiyle servis vermemektedir. Bu durum estetik aç dan zay fl k yaratabilmektedir. Estetik kayg lar n ötesinde hiçbir ekranlamas olmayan yüksek ş ksal ç k şl ş k kaynaklar n n yaratt ğ görsel konforsuzlukta gözden kaç r lmamal d r. Şekil 7. Yap 1 Şekil 8. Yap 2 Şekil 7 de Alsancak Gar Binas na ait ayd nlatmaya ilişkin ölçüm sonuçlar yer almaktad r. Bu noktada yap yüzeyi kabul edilebilir seviyede ayd nlat lmaktad r. Uygulamada görülen eksiklik ise yarat lmak istenilen efekt için daha uygun optik karakteristikli armatürler tercih edilebilecekken standart asimetrik ş k dağ l m karakteristikli projektörler hedef noktalara yak n mesafelerden yönlendirilmiş olmas d r. Uygun optik karakteristikli armatür tiplerinin kullan lmas durumunda ayn görsel etki çok daha düşük güçlü sistem kurulumuyla da elde edilebilmektedir.
76 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Bu noktada görülmeyen diğer bir kusurda gerekli bak m sürecinde yenilen metal halide ş k kaynaklar n n renk s cakl l klar nda görülen farkl l klard r. Muhtemelen ar zalanan ş k kaynaklar n n yenileme sürecinde tak lan farkl renk s cakl ğ na sahip ş k kaynaklar n n kullan m nedeniyle yap n n yüzeyinde farkl renk s cakl klar n n oluşturduğu etkiler görülebilmektedir. Bu noktada kullan lan projektörlerin de birbirinden farkl montaj aç lar nda olmas yüzeyde farkl notlarda farkl ş ksal yoğunluklar n elde edilmesine sebep olmaktad r. Şekil 8 deki eski itfaiye binas ise yetersiz ayd nlatma yap lan yap örnekleri aras nda gösterilebilir. Bu aşamada yap yüzeyinin büyük bir k sm 0.8 cd/m² nin alt ndad r. Yap sadece A,B,C,D ve E noktalar nda bulunan 5 ayr noktadan ayd nlat lmaya çal ş lm ş fakat ne bina bütünü neden yap n n ana hatlar ön plana ç kar labilmiştir. Alsancak Gar için yap lan yorumlar buras içinde geçerli olmaktad r. Bu noktada da montaj farkl l klar ve ş k kaynağ n n renksel farkl l klar nedeniyle estetik kusurlar dikkat çekmektedir Şekil 9. Meydan 1 Şekil 9 da İzmir in en önemli noktalar ndan Konak Meydan na ilişkin sonuçlar yer almaktad r. Burada da görülmektedir ki şehir içerisindeki diğer birçok önemli noktada olduğu gibi buras n n da statüsüne uygun nicelikte bir ayd nlatma yap lmamaktad r.
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 77 Şekil 11. Yaya yolu 2 Şekil 11 de Karş yaka Çarş s n n ayd nlatmas na ilişkin sonuçlar yer almaktad r. Bu noktada seramik metal halide ş k kaynaklar n n kullan ld ğ endirekt dekoratif ayd nlatma sistemlerinin kullan lmas yla ortalama 4cd/m2 lik bir ayd nlatma yap lm ş olup bu tip bir uygulama için güvenlik ve görsel aç dan yeterli say labilecek seviyededir. Fakat simetrik ş k dağ l m na karş n yap lara yak n konumland r lan bu armatürlerin yayd klar ş k ak s n n büyük bir k sm yap yüzeylerinden yans makta yada yap içerisine girmektedir. Bu aşamada en direkt uygulamalar estetik amaçlarla tercih edilecekse bile asimetrik dağ l ml ürünlerin kullan lmas daha uygun olacakt r. Şekil 11. Yaya yolu 2
78 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 SONUÇ Genel olarak kentlerdeki altyap eksikliği ve plans zl k ayd nlatma sistemleri için de geçerlilik taş maktad r. Çal şma içerisinde değerlendirilen tüm noktalarda görülen hatalar n temelinde plans zl k yatmaktad r. Ayd nlatma ne yaz k ki işletme sorumluluğunu taş yan kurumlar için yeterince üzerine düşülmeyen ve de uzmanl ğ n s n rl olduğu bir konu başl ğ d r. Temel olarak şehir bütünlüğü içinde ayd nlatma önemi taş yan tüm noktalar için bir işletme program n n oluşturulmas ve sistem standartlar n n ve işletme giderlerinin ideal standartlara kavuşturulmas gerekmektedir. Ayd nlatma sistemlerinin tasar m sadece elektrik yada mimari kapsamda değerlendirilemeyecek kadar detayl bir konu başl ğ d r. En uygun sistem tasar m n n ancak tüm elektriksel, estetik, sosyal, çevresel ve ekonomik kriterleri göz önünde bulundurularak yap lmas mümkündür. Bu aşamada sistem giderlerini s n rlamak ad na yeni nesil teknolojilere yer verilmesi ve ilgili uzmanl k çal şmalar n n yap lmas kaç n lmazd r. KAYNAKLAR [1] ONAYGİL S., Özel D ş Ayd nlatma Konular Ders Notlar İTÜ Enerji Enstitüsü [2] İYİNAM Ş., Karayollar nda Ayd nlatma ve Güvenlik, İzmir Ayd nlatma Sempozyumu 28 kas m-01 Aral k 2001,s.106-111 [3] RAMAZAN Y., Büyük Tesislerde ve Karayollar nda Ayd nlatma Regülatörü kullan larak Yap lan tasarrufun İncelenmesi, İzmir Ayd nlatma Sempozyumu 28 kas m-01 Aral k 2001,s.112-119 [4] ÖZKAYA M., Ayd nlatma Tekniği 1994, İTÜ [5] ONAYGİL S., Ayd nlatmada Verimlilik ve Enerji Tasarrufu, İzmir Ayd nlatma Sempozyumu 28 kas m-01 Aral k 2001,s. 6-12