BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 1 BASEL II KOBİ LERİN KREDİ RİSKİ ve DERECELENDİRİLMESİ Ankara Ticaret Odası Amerikan Merkez Bankası önceki Başkanı Greenspan bir demecinde yüzyılın en önemli ekonomik olayı olarak Basel II yi ifade etmektedir. Dünya bankacılık sektörü 2007 de Basel II düzenlemesiyle tarihinde yeni bir sayfa açacaktır.
2 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Baskı: Yorum Basın Yayın Sanayii Ltd. Şti. İvedik Matbaacılar Sitesi 35. Cad. No: 36 Yenimahalle/ANKARA Tel: (312) 395 21 12 Fax: (312) 394 11 09 www.yorummatbaa.com - info@yorummatbaa.com Basıldığı Tarih: 15.01.2007
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 3 ÖNSÖZ Son yıllarda dünya finans sisteminde yaşanan istikrarsızlıklar, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin finansal sektörlerinin, sağlıklı yapılanması gerekliliğini ön plana çıkarmıştır. Nitekim, 2001 krizi ile birlikte ülkemizdeki faiz oranlarındaki ani yükseliş, Türk lirasındaki ani değer kaybı ve ekonomik faaliyetlerdeki daralmanın, bankalarda öz kaynak aşınması ile birlikte ödeme güçlüğüne yol açtığı malumdur. Krizlerin ülkemize maliyeti, 2001 yılı milli gelirinin %32 sine kadar ulaşmıştır. Bankacılık sektöründe yaşanan bu gelişmeler ışığında, uzun süreden beri hem denetleyiciler hem de finans sektörünün üzerinde yoğun olarak çalıştığı Basel II, uluslararası alanda 2007 yılında, ülkemizde ise 2008 yılında uygulamaya girecektir. Basel II, Yüzyılın en önemli ekonomik olayı olarak ifade ediliyor. Basel II ile birlikte dünya bankacılık sektörü tarihinde yeni bir sayfa açılacaktır. Bankalarda etkin risk yönetimini ve piyasa disiplinini geliştirmek, sermaye yeterliliği ölçümlerinin etkinliğini arttırmak yoluyla etkin bir bankacılık sistemi oluşturmak ve finansal istikrara katkıda bulunmak için Basel II önemli bir fırsattır. Basel II uzlaşısı, bankacılık sektörü-şirketler arasındaki ilişkilere de radikal değişiklikler
4 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi getirecektir. Bankaların davranışını etkileyecek olan yeni risk yönetimi anlayışı, finansman sorununu önemli ölçüde bankacılık sisteminden karşılayan KOBİ lerimize de yansıyacaktır. Bu çerçevede; Basel II ile gelecek olan değişime uyum sağlayamayan ve değişimi yönetemeyen KOBİ lerin kredi maliyetleri artacak ve ileriye yönelik gerçekçi planlar yapmaları zorlaşacaktır. Sonuç olarak değişime ayak uyduramamanın sonucunun yaşamsal derecede önem taşıdığı görülmektedir. Buradan hareketle, Basel II konusunda uygulayıcıları bilgilendirmek ve sürecin reel sektöre ne gibi etkileri olacağını ortaya koymak amacıyla bu kitabı hazırladık. ATO aynı zamanda, Hacettepe Üniversitesi ile beraber yakın gelecekte üyelerinin risklerini ölçebilecek bir altyapı kurma çalışmalarını da yürütmekte olup konunun yakın takipçisidir. KOBİ ler açısından yapılması gerekenleri adım adım ortaya koymayı hedeflediğimiz rehber niteliğindeki bu yayının hazırlanmasına katkıda bulunan Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü ne teşekkürlerimi sunar, kitabın KOBİ lerimizin Basel II ile gelecek değişime uyum sağlayabilmesi ve değişimin doğru olarak yönlendirilmesi ve yönetilebilmesine katkı sağlamasını dilerim. Sinan AYGÜN Ankara Ticaret Odası Yönetim Kurulu Başkanı
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 3 GİRİŞ... 7 BASEL II NEDİR?... 8 BASEL II DÜZENLEMELERİNİN AMACI... 9 BASEL II NİN KAPSAMI...11 BASEL II STANDARTLARI NELER GETİRECEKTİR?... 13 BASEL II KAPSAMINDA RİSKİN ÖLÇÜLMESİ ve KREDİ DERECELENDİRİLMESİ... 20 Basel II Risk Tanımları... 21 Basel II Risk Ölçüm Yaklaşımları... 22 Kredi Riskinin Ölçülmesi... 23 Standart Yaklaşım... 23 İçsel Derecelendirme Yaklaşımı... 26 Operasyonel Riskin Ölçülmesi... 29 TÜRKİYE DE KOBİLER ve BASEL II NİN ETKİLERİ... 30 KOBİ Nedir?... 30 Basel II ye Göre KOBİ Tanımı... 33 KOBİ lerin Önemi... 38 KOBİ lerin Avantaj ve Dezavantajları... 38 BASEL II NİN KOBİLERE ETKİLERİ... 40 Aile Şirketleri ve Basel II... 44 Basel II YE Uyum Sürecinde KOBİ lere Düşen Görevler... 45 BASEL II NİN KOBİLERE GETİRECEĞİ AVANTAJLAR... 56 SONUÇ... 56 KAYNAKÇA... 59
6 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Boş sayfa
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 7 GİRİŞ Uluslararası uygulamada 2007 den, ülkemiz bankacılık sektörü için ise 2008 den itibaren yürürlüğe girmesi beklenen Basel II nin ne olduğunun KOBİ ler tarafından doğru bir şekilde kavranması gerekmektedir. Basel II özellikle AB sürecinde önem arz etmektedir. Basel II; bankaları, müşterileri, derecelendirme kuruluşlarını, düzenleyici otoriteleri, genel makro ekonomik eğilimleri doğrudan etkileyecektir. Bu doğrultuda, reel sektörün hemen işe koyularak Basel II nin etkilerini değerlendirip değişimi başlatması gerekmektedir. Bankalar bu türden çalışmalara daha önceden başlamıştır. Çünkü Basel II nin gerektirdiği risk değerlendirmelerinin yapılabilmesi için inanılmaz derecede bilgi ve veriye ihtiyaç vardır, ayrıca birçok şeyi istatistiksel olarak ifade etmek, uygun bilgi işlem sistemlerini kurmak, geliştirmek gerekmektedir. Firmalar açısından baktığımızda ise daha ucuz kredi kullanmanın tek yolu daha iyi risk derecesine sahip olmaktır. Daha iyi risk derecesine sahip olabilmek için gereken tedbirleri almaya bir an önce başlamak gerekmektedir.
8 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Bu süreçten en çok KOBİ ler etkilenecektir. Onlar çok büyük bir kültürel değişimden geçecektir. Bu işi anlamak, hazmetmek bile çok zaman almaktadır. Dolayısıyla uygulamaya geçmek ve bir an önce değişim ihtiyacının farkında olarak kurumsallaşma yolunda adım atmaya başlamak özellikle KOBİ ler açısından son derecede önemlidir. Ancak uygulama sürecine geçmeden önce BASEL II nin ne olduğunun, BASEL II standartlarının ve kapsamının iyice anlaşılması gereklidir. Basel II nin uygulamaya girmesi ile piyasa ortamının genel risk seviyesi denetlenebilir bir hale gireceğinden ekonomiye olan güven artacak, bu durum ise gerek yerli, gerekse yabancı sermayenin ülke pazarlarına daha fazla yatırım yapmasını teşvik edecektir. Diğer taraftan Basel II sistemi, firmaları daha verimli çalışmaları için teşvik edeceğinden, ekonominin kaynak etkinliği artacaktır. BASEL II NEDİR? BASEL Komitesi G10 ülkelerinin Merkez Bankası İdarecileri tarafından 1974 yılında kurulmuştur. BASEL komitesi üyeleri Luxemburg, İspanya ve G10 ülkelerinin üst düzey banka denetçilerinden oluşur ve Komite, yılda 4 kere Uluslararası Ödemeler Bankası(BIS) nda toplanmaktadır.
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 9 Basel Komitesi 1988 yılında Basel - I standartlarını yayınlamıştır. Bu standartlar bankaların uyması gereken çalışma kriterlerini belirlemiş ve bankaların olası krizlere dayanıklılığını arttırmak üzere, banka sermayelerinin, riskli aktiflere oranının %8 den az olamayacağını belirten sermaye yeterlik rasyosu nu dile getirmiştir. Ancak zamanla mali piyasaların gelişmesi ve işlemlerin karmaşıklaşması sonucunda yetersiz kalan standartlarla komite bu kez Basel II standartlarını oluşturmuştur. BASEL II direktifleri, Basel Bankacılık Denetim Komitesi (BCBS) tarafından 2004 yılında yayımlanmış, bankaların sermaye yeterliliklerinin ölçülmesine ve değerlendirilmesine ilişkin olarak Uluslarası Ödemeler Bankası (BIS) bünyesinde oluşturulmuş standartlar bütünüdür. BASEL II nin uluslararası uygulamada 2007 yılı başında, Türkiye de ise 2008 yılından itibaren yürürlüğe girmesi beklenmektedir. BASEL II DÜZENLEMELERİNİN AMACI Ekonomik sermaye teorisindeki gelişmeler, karmaşık finansal enstrümanların kullanılması ile birlikte Basel Komitesi nin eski sermaye düzenlemelerini gözden geçirmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Yeni düzenlemelerle birlikte,
10 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi bankaların kendi iç kontrol ve risk yönetimi süreçlerine daha fazla önem vermesi ve böylece finansal sistemin daha güvenli ve itibarlı bir hale gelmesi amaçlanmaktadır. Dolayısıyla Basel II uzlaşısı, temel olarak finansal sistemde güvenliğin ve sağlamlığın temin edilmesi amacı ile oluşturulmuş ve tüm önemli bankalara hitap edecek biçimde geliştirilmiştir. Bu amaçla paralel olarak BASEL II, Şeffaf ve Uluslararası genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uyumlu finansal tablolar yolu ile piyasa disiplinini sağlayarak rekabetçi eşitliği arttırmaktadır. Bu doğrultuda aşağıda belirtilen amaçlar BASEL II nin temel amaçları olarak özetlenebilmektedir. Finansal sistemde güven ve sağlamlığı sağlamak, Rekabet eşitliğini arttırmak, Riskin ele alımında daha kapsamlı ve risk odaklı yaklaşımları ortaya koymak, Bankaların maruz kaldıkları riskleri daha iyi ölçmek ve bunu en az sermaye düzeyi ile ilişkilendirmek, Ulusal ve uluslararası denetim uygulamalarını güçlendirmek, Bankaları risk yönetim yeterliliklerini geliştirmeleri için teşvik etmek. Tablo 1, firma ve bankaların mevcut düzenlemeleri ile BASEL II düzenlemelerinin karşılaştırılmasını ortaya koymaktadır.
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 11 Kaynak: Deloitte, 29 Ocak 2004 BASEL II NİN KAPSAMI BASEL II, üç yapısal blok üzerine kurulmuştur: 1: Minimum sermaye yükümlülüğü, 2 : Sermaye yeterliliğinin denetimi (Düzenleyici denetim süreci) 3 : Piyasa disiplini 1. Birinci Yapısal Blok: Bankaların kredi risklerini derecelendirerek minimum sermaye yükümlülüklerini (gerekliliği) belirlemeyi amaçlar. 2. İkinci Yapısal Blok: Banka ve denetim otoritesinin değerlendirme sürecidir. 3. Üçüncü Yapısal Blok: Kamuya açıklamalar yapılmasını gerekli gören bu blok, piyasa disiplini ve şeffaflığın sağlanmasını hedeflemektedir.
12 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Kaynak: Deloitte, 29 Ocak 2004 BASEL II ile birlikte risk kavramı geniş bir çerçevede ele alınmıştır: Tablo dan da görülebileceği gibi BASEL II ile birlikte risk kavramı; kredi riski, operasyonel risk ve piyasa riskini de içerisine alacak biçimde kapsamlıca ele alınmıştır. Kaynak: Ayhan YÜKSEL -BDDK Araştırma Raporu 2005/4
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 13 BASEL II STANDARTLARI NELER GETİRECEKTİR? BASEL II Standartlarının amacı bankaların kredi kriterlerinde risk yönetimini ön plana çıkarmaktır. Bu doğrultuda, BASEL II ile birlikte risk odaklı kredi yönetimi ve riske dayalı kredi fiyatlaması ön plana çıkacaktır. Kredi kullanan firmaların taşıdıkları riskler ve teminat türlerine göre kredi fiyatları belirlenecektir. Riskler; firmanın risk seviyesi kredi işleminin risk seviyesi olarak değerlendirilecektir. Şu an geçerli olan mevcut sistemde (Basel I), özel sektör firmalarına verilen kredilerde risk yapısına bakılmaksızın, teminat yapısı dikkate alınmakta ve %100 risk ağırlığına sahip olmaktadır. Ancak Basel II standartları ile birlikte firmaların risk ağırlıkları, onların kredi notuna bağlanacaktır. Yani, Basel II kriterlerinin uygulanmaya başlanması ile birlikte firmaların ve kullanılacak kredinin risk seviyesi doğrudan kredi maliyetini etkileyecektir. İşte tam bu aşamada firmalara bağımsız denetim kuruluşları ve bankalar tarafından verilen derecelendirme notu önem kazanmaktadır. Yani, firmaların de-
14 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi recelendirme notu standart yaklaşımdan farklı biçimde hesaplanacaktır. Örneğin kredi verilen firmanın derecelendirme notunun düşmesi, bankanın daha çok risk alması, karşılık olarak daha çok sermaye tutması ve birçok kaynağı getiriden mahrum bırakması anlamına gelecektir. Bu tür durumlarda kredi notu düşük firmalara kullandırılacak kredinin maliyeti artacaktır.
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 15 Yukarıdaki örneklerde de (Tablo 4 ve Şekil 2) görülebileceği gibi, şirketlerin derecelendirme notu düştükçe, ödeyecekleri kredi faizi de yükselecektir. Ayrıca BASEL II standartlarının benimsenmeye başlanması ile birlikte, ülkemizde bugüne kadar kredi teminatı olarak kabul edilen müşteri çek-senetleri ile ortak ve grup şirketi kefaletleri artık teminat olarak kabul edilmeyecektir. Diğer bir ifade ile, aşağıdaki Tablo 5 ve Tablo 6 da da görüleceği üzere mevcut sistemde kullanılan teminatlar ile Basel II de kabul edilen teminatlar değişiklik gösterecektir.
16 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Tablo 5. Karşılık Mevzuatında Dikkate Alınan Teminatlar ve Garantiler TEMİNAT GRUPLARI I. GRUP II. GRUP TEMİNAT TÜRLERİ Nakit ve mevduat Hazine, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut İdaresi Başkanlığınca veya bunların kefaletiyle ihraç edilen bono ve tahviller OECD ülkeleri merkezi yönetimleri ile merkez bankalarınca ya da bunların kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler Avrupa Merkez Bankasınca ya da bu Bankanın kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler Altın ve diğer kıymetli madenler Borsaya kote edilmiş hisse senetleri Varlığa dayalı menkul kıymetler Özel sektör tahvilleri Türkiye de faaliyette bulunan bankaların kendi kredi sınırları dahilinde verecekleri kefaletler ve teminat mektupları OECD ülkelerinde faaliyet gösteren bankaların garantileri OECD ülkeleri merkezi yönetimleri ile merkez bankalarının kefaletleri Avrupa Merkez Bankasınca verilecek garanti ve kefaletler DİKKATE ALINMA ORANI % 100 % 75
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 17 Kredi riskine karşı koruma sağlayan kredi türev anlaşmaları Firmaların kamu kurumları nezdindeki doğmuş istihkak alacaklarının temliki veya rehni Paraya tahvili kolay menkul kıymetler ile emtiayı temsil eden kıymetli evrak, piyasa değerini aşmayan tutarda rehinli her türlü emtia ile menkuller Ekspertiz kıymeti yeterli olmak kaydıyla, tapu gayrimenkullerin ipotekleri ile tahsisli araziler üzerine yapılan gayrimenkullerin ipotekleri Müşterilerden alınan gerçek kambiyo senetleri Ticari İşletme Rehni İhracat vesaiki Taşıt rehni III. GRUP IV. GRUP Uçak veya gemi ipoteği Kredibilitesi yüksek gerçek ve tüzel kişilerin kefaletleri Müşterilerden alınan diğer senetler İlk üç grup dışında kalan teminat türleri % 50 % 25 Kaynak : Bankalarca Karşılık Ayrılacak Kredilerin ve Diğer Alacakların Niteliklerinin Belirlenmesi ve Ayrılacak Karşılıklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik
18 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Tablo 6. Mevcut Sermaye Yeterliliği Mevzuatında Dikkate Alınan Teminatlar ve Garantiler TEMİNAT ve GARANTİ TÜRLERİ Nakit Hazine kefaleti OECD ülkeleri merkezi yönetimleri ile merkez bankalarınca ya da bunların kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler Hazinece veya Hazinenin kefaletiyle çıkarılan menkul kıymetler OECD ülkeleri merkezi yönetimleri ile merkez bankalarının kefaleti OECD ülkeleri merkezi yönetimleri ile merkez bankalarınca ya da bunların kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler Bankaların kendi ihraç ettikleri menkul kıymetler (yatırım fonu katılma belgeleri hariç) Türkiye de faaliyette bulunan bankaların mukabil kefaletleri OECD ülkeleri bankalarının mukabil kefaletleri OECD ülkeleri bankalarınca veya bu bankaların kefaletiyle ihraç edilen menkul kıymetler Risk bazlı sermaye yükümlülüğü dahil olmak üzere koruyucu denetim ve düzenlemelere tabi olan OECD ülkeleri sermaye piyasası aracı kurumlarına verilen veya bu aracı kurumların kefaleti veya garantisi İkamet amacıyla kullanılan gayrimenkullerin birinci derede ipoteği Belediye sınırları dahilindeki tapulu arsa ve araziler ile garimenkullerin birinci derece ipoteği RİSK AĞIRLIĞI % 0 % 20 % 50
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 19 Bu gayrimenkuller üzerinde 2 veya 3. dereceden tesis edilmiş ipotekler (banka tarafından tesis edilen ipotek tutarı, bankanın ipotek derecesinden önde gelen ipotek ve boş ipotek değerleri toplamı ile gayrimenkullerin rayiç değeri arasındaki farkı aşmamak kaydıyla) % 50 Bilgi için : Yönetmelikte yer verilmeyen diğer teminat ve garantilerin herhangi bir risk azaltıcı etkisi olmamaktadır. Dolayısıyla sadece bu tür teminat veya garantiler ile korunan krediler %100 risk ağırlığına tabi tutulmaktadır. Söz konusu teminat ve garantilere ilişkin örnekler şunlardır: Özel sektör tahvilleri, Firmaların kamu kurumları nezdindeki doğmuş istihkak alacaklarının temliki veya rehni Paraya tahvili kolay menkul kıymetler ile emtiayı temsil eden kıymetli evrak, piyasa değerini aşmayan tutarda rehinli her türlü emtia ile menkuller, % 100 Müşterilerden alınan gerçek kambiyo senetleri, Ticari işletme rehni, İhracat vesaiki, Taşıt rehni, Uçak veya gemi ipoteği, Kredibilitesi yüksek gerçek ve tüzelkişilerin kefaletleri, Müşterilerden alınan diğer senetler. Kaynak : Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelik
20 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi BASEL II KAPSAMINDA RİSKİN ÖLÇÜLMESİ VE KREDİ DERECELENDİRİLMESİ Mevcut sistemde ülkemizde yer alan işletmelerin bankalardan kredi talepleri değerlendirilirken firma banka uzmanlarınca incelenerek istihbarat yapılmakta ve kredi işlemi sonuçlandırılmaktadır. Ancak bu sistemde sorunlar göze çarpmaktadır: Bu sistemde incelemeler gelişmiş standartlara dayandırılmamakta ve subjektif olabilmektedir. Bir uzmana göre iyi olarak değerlendirilen firma, diğer bir uzmana göre kredi alabilmek için yeterli kriterlere sahip olmamaktadır. En önemlisi kredi taşıyanın aldığı riskler rakamsal olarak ifade edilmediği için farklı uzman görüşleri ortaya çıkmaktadır. Kişisel değerlendirilmelere dayanan objektif olmayan değerlendirmeler yapılmaktadır. Basel II bankalar için yeni düzenlemeler getirerek risk yönetimine ve risk değerlendirmesine daha fazla önem vermelerini sağlayacaktır. Basel II uygulaması daha önceden kabul edilen Basel I-Sermaye Yeterliliği Uzlaşısına ek olarak banka müşterisinin kredi kalitesini veya ödeme gücünü yansıtan derecelendirme notla-
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 21 rı ve müşterinin krediyi ödememesi durumunda bankanın zararını düşüren teminatlar ve garantiler gibi risk azaltım araçlarına da dikkat çekmektedir. Basel II Risk Tanımları: Basel II standartlarına göre bankaların hesaplaması gereken Sermaye Yeterlilik Rasyosu ve bu formülde yer alan risk tanımları aşağıdaki gibidir:
22 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Sermaye Yeterlilik Rasyosu (SYR) = Özkaynaklar [Kredi Riski + Piyasa Riski + Operasyonel Risk] Bu risk kavramlarının tanımı şu şekildedir: - Kredi Riski: Bankaların kısa ve orta vadede verdikleri kredilerin ya hiç ödenmemesi ya da zamanında ödenememesi sonucunda bankanın uğrayacağı zarar. - Piyasa Riski: Finansal piyasaların faiz oranları ve döviz kurlarında değişmeler sonucunda bankanın zarar etme veya sermaye kaybetme riski. - Operasyonel Risk: Bir bankanın işlemeyen ya da uygun olmayan iç süreçler, insanlar ve sistemler ya da dış etkenler nedeniyle ortaya çıkabilecek zarara uğrama riski. Operasyonel riskler; personel riski, teknolojik riskler, organizasyon riski, yasal riskler ve dış risklerden oluşmaktadır. Basel II de de Basel I de olduğu gibi asgari sermaye yeterlilik oranı %8 olarak saptanmış ve Basel I de yer almayan operasyonel risk de dahil edilmiştir. Basel II Risk Ölçüm Yaklaşımları: Basel II nin sermaye yükümlülüklerinin
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 23 belirlenmesine ilişkin 1. yapısal bloğu riskin ölçülmesinde çeşitli yaklaşımlar sunmaktadır: Kredi riski Standart Yaklaşım (Basel 1 yaklaşımının güncellenmiş şekli) İçsel Derecelendirme Yaklaşımı Piyasa riski (Basel 1 yaklaşımı ile aynı) Standart Yaklaşım İçsel Modeller Yaklaşımı Operasyonel risk Temel Gösterge Yaklaşımı Standart Yaklaşım Gelişmiş Ölçüm Yaklaşımları Kredi Riskinin Ölçülmesi: Standart Yaklaşım: Standart yaklaşımda bankacılık defterindeki firmalar, bankalar ve ülke riskleri için bağımsız dışsal derecelendirme kurumlarının (Standart&Poors, Moody s, Fitch gibi) derecelendirmeleri kullanılarak varlıkların risk ağırlıkları hesaplanır. Hangi derecelendirme şirketinin notlarının kullanılacağını ulusal otorite belirleyecektir.
24 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Aşağıdaki Tabloda (Tablo 7) standart yaklaşımda kullanılan risk ağırlıkları ve kredi notları gözükmektedir: Kaynak: KONYA TİCARET ODASI Etüd - Araştırma Servisi
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 25 Tablodan Hazine, Merkez Bankası, diğer kamu kurum ve kuruluşları ile şirketlere verilen kredilerin risk ağırlıkları arttıkça kredi notlarının düştüğü gözlemlenmektedir. Bankalar bu derecelendirme notlarına göre kredi faizlerini artırıp azaltacaktır. Örneğin; A notunu alan şirkete verilen kredinin faizi B nin altında not alan bir şirkete verilen kredinin faizinden daha düşük olacaktır. Derecesi olmayan bir şirket ise %100 risk ağırlığına sahip olmaktadır. Görülebileceği gibi, kredi faizini azaltmanın yolu iyi bir kredi riski derecesine sahip olmaktan geçmektedir. Standart yaklaşımın genel esasları şöyle sıralanabilir: Bankalar ve yasal aracı kuruluşlar genellikle hazinenin aldığından bir risk ağırlığı daha yüksek/kötü alırlar. (Örneğin hazinenin %20 olduğu durumda bankaların risk ağırlığı %50 dir) Tüm kurumsal alacak ve ticari emlak alacakları için risk ağırlığı %100 dür. İkamet amaçlı gayrimenkul ipoteği için risk ağırlığı %35 dir. Perakendeci için risk ağırlığı %75 dir. 90 günden uzun süreli, tahsili gecikmiş
26 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi teminatsız alacakların %150 risk ağırlığı, insiyatife bağlı olarak ayrılan karşılık miktarı kadar azaltılabilir. Kredi riski azaltma teknikleri kabul edilir. Ayrıca basitleştirilmiş standart yaklaşımda risk ağırlıkları saptanırken OECD tarafından belirlenen ihracat kredi kuruluşları puanları, dışsal bağımsız derecelendirmelere bir alternatif olarak kullanılmaktadır. İçsel Derecelendirme Yaklaşımı: İçsel derecelendirme yaklaşımında, bankalar varlıklarının risk ağırlıklarını, risk ağırlığı fonksiyonuna dayanan spesifik ölçümler ile kendileri içsel olarak hesaplayacaklardır. İçsel derecelendirme yaklaşımına göre kredi veren bankalar öncelikle varlıklarını aşağıdaki şekilde sınıflandırarak portföylerini oluşturmalıdırlar: Şirket - Proje Finansmanı - Yatırım Finansmanı - Emtia Finansmanı - Gelir Getiren Gayrimenkul Finansmanı - Ticari Gayrimenkul Finansmanı
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 27 Ülke / Hazine - Hükümetler - Merkez Bankaları - Bazı Kamu Kurumları - Çok taraflı kalkınma bankaları - IMF - BIS (Uluslar arası Ödemeler Bankası) - Avrupa Merkez Bankası - Avrupa Topluluğu Banka - Bankalarla beraber aracı kurumlar Perakende - Bireysel Müşteriler - İpotekli Konut Finansman Kredileri - Küçük İşletmeler Hisse Senedi Daha sonra bankalar yukarıda sayılan varlıklarından oluşturdukları portföylerinin risk ağırlıklarını saptayacaklardır. Bankaların burada kullanması gereken risk ağırlığı fonksiyonu aşağıdaki gibidir: Varlıkların risk ağırlığı =Temerrüt halinde risk tutarı x ƒ(temerrüt olasılığı, Temerrüt halinde kayıp oranı, Vade)
28 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Temel içsel derecelendirme yaklaşımında bankalar borç verenin temerrüt olasılığını (TO) kendi sistemlerinden çıkan verilere göre hesaplayacaklar, diğer model girdileri ise üst denetim otoritesi tarafından belirlenecektir. Gelişmiş içsel derecelendirme yaklaşımında ise bankalar temerrüt olasılığının (TO) yanında temerrüt halinde risk tutarını (THRT) ve temerrüt halinde kayıp oranını (THK) da kendileri belirleyeceklerdir. Vade temel içsel derecelendirme yaklaşımında genellikle 2,5 yıl kabul edilirken, gelişmiş yaklaşımda 1-5 yıl arası kabul edilmektedir. Bankalar yukarıdaki fonksiyon girdilerini elde ettikten sonra zarar olasılığını tahmin ederek beklenen ve beklenmeyen kayıplara karşı önlem almaya çalışmalıdırlar. İçsel derecelendirme yaklaşımını benimsemek isteyen bankaların risk belirleme ve ölçüm metodolojilerinin tutarlı, güvenilir ve geçerli
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 29 olması gerekmektedir. Yukarıda belirtilen parametrelerin bir bankada gerçeği yansıtması diğerinde ise olduğundan daha düşük tahmin edilmesi halinde bankalar arasında sermaye yeterliliğinin belirlenmesinde farklılıklar yaratması ve rekabeti bozması söz konusu olduğu için denetim otoritesi tarafından kapsamlı incelemeyi gerektirmektedir. Bazı Türk bankaları içsel derecelendirme sistemlerinin kullanılmasını öngörecek Basel II uyumlu derecelendirme sistemlerini kurmuş ya da kurma aşamasındadır. Operasyonel Riskin Ölçülmesi: Basel II de, Basel I de yer verilmeyen operasyonel riskin ölçülmesine de değinilmiştir. Operasyonel riskin ölçülmesi için 3 yaklaşım benimsendiği görülmektedir: 1) Temel gösterge yaklaşımı: Bu yaklaşımda operasyonel risk sermayesi üç senelik brüt gelirin %15 i olarak hesaplanmaktadır. 2) Standart yaklaşım: Bu yaklaşımda, Operasyonel risk sermayesi = Faaliyet alanı başına düşen brüt gelir x β olarak hesaplanır. β düzenleyici kurum tarafından belirlenen bir yüzdedir.
30 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 3) Gelişmiş ölçüm yaklaşımları: Gelişmiş ölçüm yaklaşımları ise operasyonel risk ölçüm sistemlerine sahip olan bankaların geliştirdikleri risk ölçüsüdür. Bankaların gelişmiş ölçüm yaklaşımları kullanabilmesi için en az üç yıllık bir veriye ihtiyaçları vardır. Operasyonel riski hesaplaması gereken kurumlar için belirlenen 8 faaliyet alanı mevcuttur: kurumsal finans, ticaret ve satış, bireysel bankacılık, ticari bankacılık, ödeme ve uzlaştırma, acentelik hizmetleri, varlık yönetimi, bireysel komisyonculuk. TÜRKİYE DE KOBİ LER ve BASEL II NİN ETKİLERİ KOBİ Nedir? Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler (KOBİ), gerek gelişmiş, gerekse gelişmekte olan tüm ülkelerde başta ekonomi ve istihdam olmak üzere pek çok açıdan büyük önem taşımaktadır. Ancak, ne yazık ki, Küçük ve orta boy işletme ana tanımı içinde, KOBİ lere değişik ülkeler hatta aynı ülke içindeki farklı birimler farklı farklı özellikler yüklemektedirler. KOBİ tanımlamalarında genel olarak 3 faktörün öne çıktığı söylenmektedir. Bu faktörler, firmada çalışan sayısı, yıllık ciro miktarı ile bağımsızlık ölçütleri olarak belirlenmiştir. Bağımsızlık ölçütü, bir firmanın sermayesi ve hissesinin %25 ten fazlasının bir büyük sermaye
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 31 grubuna ait olmaması olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla, hisse payı içinde büyük sermayenin payı %25 ten az olan bütün firmalar KOBİ tanımındaki bağımsızlık ölçütünü sağlamış olmaktadırlar. Buna ek olarak, KOBİ kapsamı içine giren ve mikro ölçekli işletmeler, küçük ölçekli işletmeler, orta ölçekli işletmeler olarak sınıflandırılmakta olan birimler ise, istihdam ettikleri eleman sayısı ve ciro miktarlarına göre adlandırılmaktadırlar. En genel tanımlardan birini yapan Dış Ticaret Müsteşarlığı na göre, KOBİ ler; imalat sanayiinde faaliyet gösteren, 1-200 işçi çalıştıran, gerçek usulde defter tutan, arsa ve bina hariç sabit sermaye tutarı bilanço net değeri itibariyle 2 milyon ABD doları karşılığı YTL yi aşmayan işletmelerdir. Hazine Müsteşarlığı nın tanımına göre ise; imalat sanayiinde faaliyette bulunan ve yasal defter kayıtlarında arsa ve bina hariç, makine ve teçhizat, tesis, taşıt araç ve gereçleri, demirbaşlar vb. toplamının net tutarı 400 bin Yeni Türk Lirasını aşmayan; en fazla 9 işçi çalıştıran işletmeler çok küçük (mikro) ölçekli,10-49 işçi çalıştıran işletmeler küçük ölçekli, 50-250 işçi çalıştıran işletmeler orta ölçekli işletmelerdir. Yaşanan kavram kargaşasını azaltmak ve değişen şartlara adaptasyon amacıyla 18.11.2005 tarihinde KOBİ tanımı, nitelikleri ve
32 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi sınıflandırılması hakkında Resmi Gazete de yeni bir yönetmelik yayımlanmıştır. Yürürlüğe giren bu yeni yönetmeliğe göre KOBİ tanımlamaları aşağıdaki şekilde yapılmaktadır: Ancak, yapılan bu düzenlemelere karşın, Avrupa Birliği nin yaptığı KOBİ tanımı ile ülkemizdeki KOBİ tanımı hala aynı olamamıştır. AB nin 1 Ocak 2005 te yürürlüğe giren KOBİ tanımı içerisinde çalışan kişi sayısı, yıllık ciro veya bilanço büyüklüğü ile bağımsızlık kriterlerinden oluşan ölçüler kapsanmaktadır. Kaynak : Ekonomi Politikaları Araştırma Enstitüsü
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 33 Basel II ye Göre KOBİ Tanımı Daha önce de söylendiği gibi, KOBİ lerin tanımlanmaları konusunda gerek ülkeler arasında, gerekse aynı ülke sınırları içerisindeki farklı kurumlar arasında bazı farklılıklar görülmektedir. Bu farklılıkların başlıca sebebi, tanımlama yapılırken farklı kriterlerin kullanıyor olmasıdır. Basel II Standartlarına göre ise KOBİ lerin tanımı tek kritere göre yapılmaktadır. Bu kriter ise, işletmelerin yıllık satış ciroları olmaktadır. Bu durumda, yıllık satış ciroları 50 Milyon Euro nun altında kalan işletmeler KOBİ olarak değerlendirilmektedir. Ancak, Basel II standartları da, tıpkı diğer kurumların yaptığı tanımlamalarda olduğu gibi, KOBİ leri kendi içerisinde de sınıflara ayırmaktadır. Sınıflara ayırma konusunda kullanılan kriter ise, KOBİ lerin kullandıkları kredi miktarları olarak görülmektedir. Aşağıdaki tabloda (Tablo 10) işletmelerin Basel II standartlarına göre sınıflandırılması görülmektedir. Kaynak: TBB, 2004
34 BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi, KOBİ sınıflandırmasında kurumsal ya da perakende ayrımı KOBİ nin kullandığı kredi miktarına göre belirlenmektedir. Buna göre, bir bankadaki toplam kredisi 1 Milyon Euro nun altında kalan KOBİ ler perakende portföy içinde tanımlanmakta, ilgili bankadaki kredi miktarı 1 milyon Euro nun üstünde olan KOBİ ler ise kurumsal portföy içinde tanımlanmaktadır. Kaynak: TBB, 2004 KOBİ lerin farklı tanımlanıp, farklı sınıflara ayrılması onların farklı risk ağırlıklarına tabi tutulmalarına yol açmaktadır. Örneğin standart yaklaşımda perakende kredilere %75 risk ağırlığı verilirken, kurumsal krediler için ise risk ağırlığı işletmenin derecelendirme notuna göre belirlenecektir. Dolayısıyla, bu yeni uzlaşının, özellikle yüksek tutarlarda kredi kullanan işletmeleri daha fazla etkileyeceği söylenebilir.
BASEL II KOBİ lerin Kredi Riski ve Derecelendirilmesi 35 Tanımlanmaları konusunda fikir birliği olmasa da, ekonominin lokomotifi konumunda olan KOBİ lerin ülkenin kalkınması için önemi açıkça ortadadır. DİE nin 2002 yılında gerçekleştirdiği çalışmaya göre ülkemizde faaliyet gösteren firmaların %99.89 unun KOBİ olarak belirlenmiş olması, KOBİ lerin ülkemiz için ne denli önemli olduğunun kanıtıdır (Bkz. Tablo 11). Buna ek olarak, OECD verilerine göre, KOBİ ler 2000 yılı itibari ile toplam istihdamın %76.7 sini, sermaye yatırımının %38 ini, katma değerin %26.5 ini meydana getirmektedirler. (OECD 2004, SMEs in Turkey Issues and Policies) Türkiye deki KOBİ lerin sektörlere göre dağılımı incelendiğinde ise, neredeyse yarısının (%47) ticaret sektöründe faal olduğu, en az yer aldıkları sektörün ise % 2 lik bir oranla inşaat sektörü olduğu görülür. Aşağıdaki grafikte