MTA Dergisi 109, 59-76, 1989 MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ Ergün AKAY*; Emin ERKAN* ve Engin ÜNAY* ÖZ. Muş Tersiyer havzası, birbirinden bağımsız olarak gelişen Orta-Geç Eosen, En Üst Eosen Erken Miyosen, Orta-Geç Miyosen, Pliyosen ve En Üst Pliyosen Kuvaterner havzalarıyle temsil olunmuştur. Orta-Geç Eosen havzası, kırıntılı çökellerden oluşan Kızılağaç Formasyonu ile temsil olunmuştur. En Üst Eosen Erken Miyosen havzası, En Üst Eosen yaşındaki transgresif Ahlat formasyonunun karasal kırıntılı kayalarıyle başlamaktadır. Ahlat'ın üst düzeyi karasal kırıntılılarla denizel kırıntılıların ardalanması şeklindedir. Üstünde, denizel koşullarda çökelmiş Erken Oligosen yaşındaki Norkovak formasyonunun kırıntılıları ile Gerisor formasyonunun kırıntılı kayaları vardır. Bunların üstünde de, Orta-Geç Oligosen yaşındaki Yazla formasyonunun denizel koşullarda çökelmiş olan kırıntılı-karbonat kayaları bulunmaktadır. Onun üstünde de, sınırlı dağılımı olan En Üst Oligosen yaşındaki, Sergen formasyonunun riyolitik litolojileri vardır. En üstte, En Üst Oligosen-Erken Miyosen yaşındaki Adilcevaz formasyonunun regresif karakterdeki kırıntılı ve karbonat kayaları bulunmaktadır. Orta-Geç Miyosen havzası kayaları önceki havza koşullarının bozulmasına neden olan olaylara bağlı olarak gelişmiş, Elçiler formasyonunun asidik volkanitleriyle temsil olunmuştur. Pliyosen havzası, bölgenin genel olarak çökmesine bağlı olarak, Solhan formasyonunun bazaltik andezit-aglomera-tüfit tabakalariyle Zırnak formasyonunun gölsel çökellerinin gelişmesine neden olmuştur. En Üst Pliyosen Kuvaterner havzası, Bulanık formasyonunun gölsel ve nerihsel çökelleri, Nemrut formasyonunun tüfiti, Muşovası formasyonunun kumtaşı-çakıltası ve Holosen yaşındaki alüvyal tabakalarıyle temsil olunmuştur. GİRİŞ Şimdiye kadar Doğu Anadolu'da Tersiyer kaya topluluklarının ayrıntılı çalışması pek yapılmamıştır. Bu nedenle 1985-1986 yılında Muş Tersiyer havzasında ayrıntılı stratigrafi çalışması yapılmıştır. Daha önce Muş Tersiyer havzasında, haritalama ağırlıklı pek çok araştırmacı çalışmıştır (Kıraner,1957; Ürgün,1961; Ünal,1970; Elnaif,1969; Soytürk,1973; Dinçer,1969; Tokel,1966; Birgili,1968). Aynca Sakınç (1982) havza içerisinde dar bir alanda biyostratigrafi çalışması yapmıştır. Bu çalışmalardaki bazı tutarsızlıklar ve de arazi gözlemlerimizdeki bazı yenilikler nedeniyle Muş havzasının stratigrafisinin yeniden kurulması gereği duyulmuştur. Bu yazıdaki nannoplanktonların tanımı E.Erkan, küçük memelilerin tanımı E.Ünay, arazi çalışmasının yapılması ve metnin kaleme alınması da E.Akay tarafından yapılmıştır. * Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara. DOĞU TOROSLAR'IN PRE-OLİGOSEN GENEL JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ Tersiyer havzalarının üstüne oturduğu temel, farklı stratigrafik, litolojik, tektonik ve metamorfik özellikler sunabilen değişik birliklerden oluşmuştur. Bunlardan Bitlis masifi, Mestrihtiyen öncesinde metamorfizma geçirmiş Paleozoyik-Mesozoyik yaşta kaya topluluklariyle Geç Kretasede yerleşmiş ofiyolit ünitesinden oluşmuştur(baştuğ,1980;göncüoğlu ve Turhan, 1983; Çağlayan ve diğerleri,1983). Diğer yandan, masifin kuzey kesimi de yığışım prizmasından oluşmuştur (Şengör ve Yılmaz,1983). Munzur dağları, Triyastan Kampaniyene kadar uzanan bir dönemde çökelmiş platform tipi kaya topluluğundan oluşmuş olup, üzerinde de Geç Kretasede yerleşmiş ofiyolitik melanj bulunmaktadır (Özgül ve Turşucu,1983). öte yandan, yeşil şist özelliğinde olan Keban platformu, Permiyenden üst Kretaseye kadar uzanan bir dönemde çökelmiş kaya topluluklarından oluşmuştur (özgül ve Turşucu,1983; Yazgan,1983). Malatya metamorfik platformu kaya topluluğu da Keban metamorfik platformuna benzemektedir (Yazgan, 1983).
60 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY STRATİGRAFİ İnceleme alanındaki tüm havzalar, birbirinden bağımsız olarak gelişmiş ve kapanmıştır (Şek.l). Orta- Üst Eosen havzası kayaları inceleme alanının güneybatısında yüzeylemektedir. En üst Eosen Erken Miyosen havzası kayaları inceleme alanında önemli bir yer tutmakta olup, oldukça kalındır. Orta Miyosen havzasının kayaları sınırlı alanda andezitik volkanitlerle temsil
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 61 olunmuştur. Pliyosen havzası kayaları bazalt-andezit ve göl çökellerinden oluşur. En üst Pliyosen-Kuvaterner havzasının kayaları da tüfıt ve karasal çökellerle temsil edilmiştir. Orta-Üst Eosen havzası kayalan İnceleme alanında sınırlı olarak yüzeyleyen bu çökeller, çakıltaşı-killi kireçtaşı olistostromdan oluşan Kızılağaç formasyonuyle temsil edilmiştir (Şek.2). Kızılağaç formasyonu Tanım ve dağılımı: Çakıltaşı-killi kireçtaşı olistostromdan oluşan birim yalnızca inceleme alanının güneybatısında yüzeylemesine rağmen, daha genç havza çökellerinin altında da yaygın olarak bulunması gerektiği düşünülmektedir. Adlama: Göncüoğlu ve Turhan (1983) tarafından adlanmıştır. Adını inceleme alanının güneybatısındaki Kızılağaç köyünden alır. Tip kesit: Kızılağaç köyünün yanındaki Nevalamülk köyünden geçen dere boyunda yapılmıştır (Şek. 2). İstif, altta Bitlis masifinden türeme köşeli çakıllardan oluşan 15 m kalınlığında bir çakıltaşı düzeyi kapsar, üstünde 3 m kalınlığında ince kumtaşı-miltaşı tabakalan bulunur. Üstünde de türbiditik ender kumtaşı tabakası arakatkılı, planktonik mikrofaunalı kırmızı killi kireçtaşı kireçtaşından oluşan bir düzey bulunmaktadır. Kayatürü özellikleri: Oruh'un l km güneyinde altta çakıltaşı, üstünde ince kumtaşı, onun üstünde mikritik kireçtaşı, bunun üstünde de olistostrom düzeyi bulunmaktadır. Çakıltaşı, köşeli metamorfik çakıllardan oluşmuş olup, 12 m kalınlığındadır. İnce kumtaşı kırmızı ve 3 m kalınlığındadır. Mikritik kireçtaşı 15 m kalınlığında ve bol planktonik mikrafaunalıdır. Olistostrom 20 m kadar kalınlıkta olup, ofiyolit-metamorfıt-kireçtaşı-kumtaşı-çakıltaşı bloklarından ve kum-mil matriksinden oluşmuştur. Oruh'un 2 km güneybatısında bulunan diyabazik dayklı 170 m kalınlığındaki çakıltaşı-çakılcıktaşı da bu formasyona dahil edilmiştir. Kırıntıların %85 i yeşil andezit kökenli olup, çakıllar orta köşelidir. Çatlaklar boyunca hidrotermal etki ve demir oksit kabuklanmaları gelişmiştir. Dokanak ilişkileri: Birim Bitlis masifinin metamorfıtleri üzerinde açısal uyumsuzlukla oturmakta, onun üzerine de Solhan ve Zırnak formasyonunun kayaları açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Kalınlık ve yayılımı:nevalamülk köyünde 20-30 m, Oruh'un l km güneydoğusunda 50 m, Oruh'un 2 km güneybatısında 170 metredir. Bunlar, birimin üstünün aşındırılmasından sonraki kalınlığıdır. Yaşı: Formasyon, Nummulites sp., Discocyclina sp., Assilina cf. spira, Globigerina sp., Alveolina sp., Orbitolites sp., Truncono taloides topilensis ve Globigerapsis cf. kugleri faunasına göre Lütesiyen Priyaboniyen olarak yaşlanmıştır (Göncüoğlu ve Turhan,1983). Çökelme ortamı: Alttaki çakıltaşı karasal olup, üstüne gelen ince kumtaşı-miltaşı tabakalan dalga tabanı içerisinde çökelmiştir. Onun üstündeki türbiditik tabakalı killi kireçtaşı-kireçtaşı düzeyiyle en üstteki olistostrom düzeyi ise dalga tabanının altında çökelmiştir. En üst Eosen-Alt Miyosen havzası kayaları Alttaki havzadan bağımsız olarak açılıp kapanmış olan bu havza, inceleme alanında en geniş yer kaplamaktadır. Alttan üste doğru bir sıralamayla-, karasal kumtaşı-miltaşı-çakıltaşından oluşan Ahlat formasyonu, denizel çakıltaşı-miltaşı-kumtaşından oluşan Norkavak formasyonu, genellikle denizel kireçtaşından o- luşan Gerisor formasyonu, kumtaşı-kireçtaşı arakatkılı denizel miltaşı-kiltaşından oluşan Yazla formasyonu, riyolitten oluşan Sergen formasyonu ve kireçtaşı-kumtaşı-miltaşından oluşan Adilcevaz formasyonundan oluşmuştur. Ahlat formasyonu Tanım ve dağılımı: Karasal kumtaşı-miltaşı-çakıltaşından oluşan birim, Muş ovasının kuzey kenarı boyunca ve inceleme alanının doğusundan yüzeylemektedir(şek.2):* Adlama: İnceleme alanının dışında-doğusunda, Van gölünün kuzeyindeki Ahlat ilçesinden adını almıştır (Demirtaşlı ve Pisoni,1965). Tip kesit yeri Ahlat'ın 9 km kuzeyindeki Cemalettin köyüdür. Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) Ahlat formasyonuna kısmen, Ürgün' ün (1961) Alacalı serisine, Dinçer'in (1969) Değirmen-
62 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY dere formasyonuna, Kıraner'in (1957) yeşilimsi gri renkli stratifiye marnlarına kısmen, Ünal'ın (1970) Değirmendere formasyonuna, Elnaif'in (1969) Değirmendere formasyonuna karşılık gelmektedir. Başvuru kesiti: Tan köyünün güneyinde yapılmıştır (Şek.2). En altta yaklaşık 200 m kalınlığında kırmızı çakıltaşı-kumtaşı düzeyi vardır. Onun üstünde de 309 m kalınlığında çakıltaşı-kaba kumtaşı düzeyi vardır. Az tutturulmuş ve kırmızı renkli olan bu düzey pelajik kireçtaşı, ultrabazik kaya, alveolinli kireçtaşı, yastık lav, asit volkanit, metamorfik kaya, ofiyolitik gereçli nummulitli kireçtaşı ve granit çakılları kapsayabilir. Çakıllar yuvarlak ve orta derecede olgunlaşmıştır. Tabakalanma litolojideki boylanma farklılığından tanınabilmektedir. Pek az da olsa çamur topraklı kırmızı miltaşı arakatkıları kapsamaktadır. Anlatılan bu düzeyin üstüne, kalınlığı 5 29 m arasında değişen denizel (sarımsı yeşil) kumtaşı-miltaşı-çakıltaşı tabakalariyle, kalınlığı 19-94 m arasında değişen karasal (kırmızı) çakıltaşıkumtaşı-miltaşı tabakalarının ardalanması gelir. Bu ardalanmanın kalınlığı 514 metredir. Dokanak ilişkileri: Birimin stratigrafik olarak tabanı görülemez. Ancak inceleme alanının güneydoğusunda, Zırnak formasyonunun üzerine bindirmiş olarak bulunmaktadır. Varsayımlı olarak, fasiyes özellikleri birbirine hiç benzemeyen Kızılağaç formasyonunun üzerinde olasılıkla açısal uyumsuzlukla oturmaktadır. Diğer yandan, üstündeki Gerisor, Norkavak ve Yazla formasyonlarıyle de geçişlidir. Kalınlık ve yayılımı: Başvuru kesitinde kalınlığı 823 m olup, istifin tabanı burada görülmediği için asıl kalınlığı bilinmemektedir. Yaşı: üstündeki geçişli Norkavak formasyonundan En üst Eosen yaşı alınmıştır. Ahlat formasyonu da bütün Anadolu'da görülen Geç Eosen fazından sonra oluştuğuna göre, birimin yaşı En Üst Eosen olmalıdır. Çökelme ortamı: Birim, genellikle kırmızı kumtaşı-çakıltaşı-miltaşı tabakalanndan oluşurken, üst seviyesi ise sarımsı yeşil litolojilerle kırmızı litolojilerin ardalanmasından oluşur. Alttaki kırmızı litolojiler karasal koşullarda çökelmiş,üstteki kırmızı karasal litolojilerle ardalanan sarımsı yeşil litolojiler de denizel ortamda çökelmiştir. Norkavak formasyonu Tanım ve dağılımı: Sarımsı yeşil, çakıltaşı mercekli miltaşı-kumtaşından oluşmuştur. Muş ovasının kuzeydoğu kenarı boyunca süreksiz yüzeylemeler halinde görülmektedir (Şek.2). Adlama: İnceleme alanının güneydoğusundaki Norkavak (İçboğaz) köyünün hemen kuzeyinde görülen kesite göre Elnaif (1969) tarafından adlandırılmıştır. Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) kısmen Ahlat formasyonuna, Ürgün'ün (1961) konglomera bantlı üst seviyesine, Dinçer'in (1969) Norkavak formasyonuna, Kıraner'in (1957) ince marn ve gre tabakalariyle ayrılmış kalın konglomera bantlı serisine, Ünal'ın (1970) Norkavak formasyonuna ve Elnaif'in (1969) Norkavak formasyonuna karşılık gelmektedir. Tip kesit: Norkavak köyünün hemen kuzeyinde yapılmıştır (Şek.2). Alt 202 metresi kumtaşı arakatkılı kiltaşından oluşur. Yeşil-sarımsı yeşil olup, düzeyin kiltaşı seviyeleri bazen ripıl laminalıdır. Bazı seviyelerde Turritella, Ostrea ve bentonik foraminifer gözlenmektedir. İçindeki bir çakıltaşı arakatkısı, altındaki Ahlat formasyonu çakıllarının aynından oluştuğunu göstermektedir. Üstüne, 34 m kalınlığındaki çakıltaşı-kumtaşı-miltaşı ardalanımı gelir. Düzey yeşil-sarımsı yeşil olup, bazen bu düzeyin kumtaşı seviyeleri-bentonik foraminifer kapsar. Bunun üstüne ise 324 m kalınlığındaki kumtaşı arakatkılı kiltaşı gelir. Kiltaşı laminalı ve grimsi yeşildir. Kumtaşı ince-orta tabakalı, tabaka tabanları süpürme izli ve tabakalar laminalı, ripıl laminalıdır. Üstüne de 53 m kalınlığında bir çakıltaşı düzeyi gelir. Tabakalar som, çakıllar yuvarlaklaşmış ve heterojendir. Çakıltaşı tabakalarının tabanları aşındırmalıdır. Dokanak ilişkileri: Birim Norkavak dere, Değirmen dere ve Kelereş derede görüldüğü gibi, altındaki karasal Ahlat formasyonuyle geçişlidir. Üstündeki Yazla formasyonuyle de hem dikey hem de yanal geçişlidir. Kalınlık ve yayılımı: Tip kesitte 613 m kalınlığındadır. Yaşı: Birimde ender bentonik foraminifer bulunmaktadır. Uysal (1986) birime karşılık gelen alandan alınan örneklerde nannoplanklonlara göre üst Lütesiyen yaşını saptamıştır. Ancak birimin tabanında nan-
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 63 noplanktonlara göre daha genç bir yaş saptanmıştır. Birimin tabanında bulunan Chiasmolithus oamaruensis (Deflandre), Coccolithus formosus (Kamptner), Cyclicargolithus floridanus (Roth ve Hay), Sphenolithuspseudoradians Bramlette ve Wilcoxon, Sphenolithus predistentus Bramlette ve Wilcoxon, Reticulofenestra umblica (Levin),Reticulofenestra coenura (Rheinhardt), Reticulofenestra reticulata (Gartner ve Smith), Reticulofenestra bisecta (Hay, Mohler ve Wade), Discoaster saipanensis Bramlette ve Riedel gibi nannoplanktonlar En Üst Eosen yaşını vermektedir. Birimin tavanında bulunan Cyclicargolithus floridanus (Rot ve Hay), Cyclicargolithus abisectus (Müller), Sphenolithus predistentus (Bramlette ve Wilcoxon),Sphenolithuspseudoradians Bramlette ve Wilcoxon, Reticulafenestra bisecta (Hay, Mohler ve Wade), Sphenolithus tribulosus Roth, Reticulofenestra umblica (Levin) gibi nannoplanktonlar da Erken Oligosenin üstü yaşını vermektedir. Şu halde Norkavak formasyonunun çökelmesi En Üst Eosenden Erken Oligosenin üstüne kadar devam etmiştir. Çökelme ortamı: Kumtaşı arakatkılı kiltaşından oluşan alt seviye ve onun üstündeki çakıltaşı-kumtaşımiltaşı ardalanımı kiltaşlarının ripıl laminalı olması, Turritella, Ostrea, bentonik foraminifer kapsaması nedeniyle-dalga tabanının içerisinde çökelmiştir. Üstüne gelen kumtaşı arakatkılı kiltaşı düzeyindeki, kumtaşı tabakalarının düzgün ve taban izli olmasa da dalga tabanının altında çökelmiş olmasını gerektirmektedir. En üstteki çakıltaşı da bir olasılıkla dalga tabanının altında çökelmiştir. Gerisor formasyonu Tanım ve dağılımı: İnceleme alanının yalnızca doğusunda gözlenmektedir (Şek.2). Yüzeylemenin doğu kesiminde daha çok resifal kireçtaşı olarak gözlenirken, batısında ise miltaşı-kireçtaşı-kumtaşı ardalanımı olarak gözlenmektedir. Adlama: Sinak'ın güneydoğusundaki Gerisor tepeye göre adlandırılmıştır (Sakınç, 1982). Eşanlamlısı: Dinçer'in (1969) Kelereş formasyonuna kısmen, Ürgün'ün (1961) kısmen Oligosen ve Miyosen çökellerine, Elnaif'in (1969) Güzel baba kireçtaşına ve kısmen de Keloreş formasyonuna karşılık gelmektedir. Tip kesit: Sinak'taki Gerisor tepede (Şek.2) yapılan kesit, aşağıdan yukarıya sırasıyle şu özelliktedir : Altta çok ince kumtaşı-miltaşı seviyesi bulunmaktadır. Bu düzey 26 m kalınlığında olup, sarımsı yeşil renkte, lamellibranş ve gastropodlu olarak gözlenmektedir. Üstündeki 14 m kalınlığındaki kumtaşı, orta-ince kumlu ve sarıdır. En üstte de 81 m kalınlığında kiltaşı-kumtaşıkireçtaşı ardalanımı bulunmaktadır. Kumtaşı, keskin tabanlı olmayan kısmen düzgün-kalın tabakalı ve düzlemsel-konvolüt laminalıdır. Kiltaşı sarımsı yeşildir. Kireçtaşı kalın-çok kalın tabakalı istiftaşı şeklinde olup, üst tabakalar tümüyle nummulitesten oluşmuştur. Başvuru kesiti: Haritadaki yüzeylemenin doğusuna doğru resifal kireçtaşı olarak gözlenen birimin, Çakırlı köyü yakınındaki başvuru kesitinin (Şek.2) özelliği aşağıdan yukarıya anlatılmıştır. Mercanlı bağlamtaşıistiftaşı 144 m kalınlığındadır. Çürümüşü gri, tazesi bej olan kireçtaşı düzeyinin en altında bol nummulitesten oluşan bir kireçtaşı tabakası bulunur. Düzey genellikle koloni ve parmak mercanlardan oluşmuştur. İstiftaşı dokulu kireçtaşları bol biyoklastlıdır. Bu düzeyin üzerine 27 m kalınlığında bağlamtaşı-istiftaşıyla killi kireçtaşı ardalanması gelmektedir. Bağlamtaşı-istiftaşı düzgün tabakasız, çürümüşü gri, tazesi bej ve bentonik foraminiferlidir. Killi kireçtaşı tabakalarının ise çürümüşü-tazesi sarı, bentonik foraminiferli ve ender mercanlıdır. Kalınlık ve yayılımı: Çakırlı'da 171 m kalınlığında olan birim, Gerisor tepede 121 m kalınlığındadır. Aynca batıya doğru da kalınlık sıfırlanmaktadır. Dokanak ilişkileri: Sinak'ta birimin alt düzeyinde görülen, yeşil denizel litolojilerle kırmızı karasal düzeylerin ardalanmalı olarak bulunması, alttaki kırmızı Ahlat formasyonuyle geçişli olduğunu göstermektedir. Birim, Çakırlı'da üstüne gelen Yazla formasyonunun litolojileriyle de yanal geçişlidir. Yaşı: Formasyonun adını ilk olarak kullanan Sakınç (1982) birimde Nummulites vascus-nummulites intermedius zonunu saptamış ve Erken Oligosen yaşını vermiştir. Böylece havza içerisindeki konumları aynı olan Norkavak formasyonuyle Gerisor formasyonunun batı kesimi aynı zamanda çökelmiştir. Ancak çalışma alanımızın dışına-doğusuna doğru, birimin Ahlat for-
64 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY masyonuyle hem yanal hem de dikey geçişli olması gerektiğinden, yaşı daha da gençleşebilir. Çökelme ortamı: Çakırlı köyünde yapılan kesitte, birim, mercanlı bağlamtaşı ve istiftaşı dokusundan oluşmuştur. Bağlamtaşı ender bentonik foraminiferli istiftaşı arakatkıları da kapsamaktadır. Bunlar resifal ortamda çökelmeyi göstermektedir. Diğer yandan Porites ve Actinacis gibi mercanların varlığı çökelme derinliğinin çok sığ olduğunu (0-5 m) ve deniz tuzluluğunun da % 48 e kadar (ppm olarak) ulaşabileceğini göstermektedir. Diğer yandan birimin Sinak'ta yapılan tip kesiti, kumtaşı-miltaşı-kireçtaşı ardalanması şeklindedir. Kireçtaşı tabakaları bazen tümüyle nummulitesten oluşmuştur. Ayrıca kumtaşı tabakalarının tabanları keskin olmayıp, düzlemsel laminalanma ya da konvolüt laminalanma kapsayabilmektedir. Bu özelliklerine göre tüm litoloji olasılıkla dalga tabanı içerisinde çökelmiştir. Yazla formasyonu Tanım ve dağılımı: Tüm alanda en yaygın olarak bulunan birimdir (Şek.2). Alt kesimi kumtaşı-kiltaşı ardalanmasından, üst seviyesi de kumtaşı-kireçtaşı-kiltaşı düzgün tabakalarının ardalanmasından oluşur.bunun üstüne de oldukça kalın, homojen kiltaşı gelmektedir. İnceleme alanının en doğusunda ve en batısında kiltaşı-kireçtaşı-miltaşı litolojilerinin ardalanması olarak gözlenmektedir. Adlama: İsmini inceleme alanının ortasındaki Yazla dereden (Ebülbahar dereden) alır. Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) Gümüşali formasyonuna, Sakınç'ın (1982) Kelereş formasyonuna, Ürgün'ün (1961) Eosen- Oligosen-Akitaniyen filisine, Özyeğin'in (1968) Ebülbahar formasyonuna, Dinçer'in (1969) Kelereş ve Ebülbahar formasyonuna, Birgili'nin (1968) Ebülbahar formasyonuna, Ünal'ın (1970) Kelereş ve Ebülbahar formasyonuna, Elnaif'in (1969) Kelereş ve Ebülbahar formasyonuna karşılık gelmektedir. Tip kesit: Tip kesitin alt kesimi Yazla derede yapılmıştır (Şek.2). Alt seviyesi kumtaşı-kiltaşı ardalanmasından oluşmuşken, üst seviyesi kumtaşı-kireçtaşımiltaşı ardalanmasından oluşur. Kumtaşı-kiltaşı ardalanması sarımsı yeşil-gri olup, 1909 m kalınlığındadır. Orta-ince ya da ender kaba kumdan oluşan tabakalar orta-kalın-ince tabakalar şeklinde bazen de laminalar şeklinde gözlenmektedir. Kumtaşı tabakaları düzgün ve taban izlidir. Taban izleri yaklaşık kuzeybatıya doğru taşınmayı gösterir. Tabakalarda derecelenme, düzlemsel lamina, konvolüt lamina ve ripıl lamina gözlenmektedir. Alt seviyelerde budenleşme gözlenirken, üst seviyesinde de bentonik foraminiferler kapsayabilir. Bu seviyede kiltaşı-miltaşı oranı daha çoktur. Çok ender bulunan çakılcık taşı tabakaları kuvars, radyolarit ve değişik türden ofiyolit çakıllarından oluşmuştur. Üst seviyesi olan kumtaşı-kireçtaşı-miltaşı ardalanması 942 m kalınlığındadır. Alt seviyeye benzer bir düzeydir. Ancak farklı olarak, seyrek bentonik foraminiferli kireçtaşı tabakalarının kalınlığı 0.4-2 m arasında değişmekte olup, elemanları biyoklastlardan oluşur. Tabakalarda derecelenme, düzlemsel lamina ve ripıl lamina gözlenmektedir. Bu özellikleri türbiditik mekanizmayla ya da fırtına dalgalarının etkisiyle derinlere taşınmış olabileceklerini göstermektedir. Tip kesitin üst kesiti, Kazanan köyünde yapılmıştır. 438 m kalınlığında kireçli kiltaşı litolojisinde tek bir düzeyden oluşmuştur. Bazen, değişik düzeylerde kireç oranı artmaktadır. Genellikle laminalı olup, pek ender olarak çok ince kireçtaşı-kumtaşı tabakaları kapsayabilir. Diğer yandan Kelereş derede, kumtaşı tabakalarından ölçülen taban izleri yaklaşık batı-kuzeybatıya doğru taşınmayı göstermektedir. Dokanak ilişkileri: Altındaki Ahlat formasyonuyle dikey, Norkovak formasyonuyle dikey-yanal Gerisor formasyonuyle yanal (Şek.2), üstündeki Sergen ve Adilcevaz formasyonuyle de dikey geçişlidir. Kalınlık ve yayılımı: Yazla derede ölçülen kesit ile Kazan'da ölçülen kesitin toplam kalınlığı 3289 metredir. İnceleme alanının doğusunda, Çakırlı'da 60 m kalınlığında olup, daha doğuda da kalınlık sıfırlanmaktadır. inceleme alanının batısında da kalınlığın oldukça inceldiği tahmin edilmektedir. Yaşı: Birim genellikle kumtaşı-kireçtaşı arakatkılı kiltaşı-miltaşından oluşmuştur. Bu birimin tabanında Sphenolithuspredistentus Bramlette ve Wilcoxon,Sp/ıe-
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 65 nolithus pseudoradians Bramlette ve Wilcoxon, Sphenolithus distentus (Martini), Sphenolithus moriformis (Bronnimann ve Stradner), Sphenolithus tribulosus Roth, Helicopontosphaera perch-nielsenia (Haq), Reticulofenestra bisecta (Hay, Mohler ve Wade), Cyclicargolithus floridanus (Roth ve Hay), Cyclicargolithus abisectus (Müller) nannoplanktonlarına göre Orta Oligosenin altı yaşı saptanmıştır. Diğer yandan birimin tavanında, Cyclicargolithus abisectus (Müller), Helicopontosphaera recta (Haq), Helicopontosphaera perch-nielsenia (Haq), Helicopontosphaera intermedia Martini, Helicopontosphaera obliqua (Bramlette ve Wilcoxon), Sphenolithus ciperoensis Bramlette ve Wilcoxon, Sphenolithus moriformis (Bronnimann ve Stradner), Discoaster lidzi Hay, Cyclococcolithina leptopora (Murray ve Blackmen), Triguetrorhabdulus carinatus Martini nannoplanktonları saptanmıştır. göre de En Üst Oligosen yaşı Sakınç (1982) Yazla formasyonunun alt seviyesine Nummulites intermedius ve Lepidocyclina (eu) dilatata biyozonu ile Orta Oligosen yaşını, üst seviyesine de Lepidocyclina (neph) tournoeri ve Pararotalia lithothamnica lithothamnica biyozonu ile Geç Oligosen yaşını vermiştir. Şu halde Yazla formasyonunun çökelmesi Orta Oligosenin altından Geç Oligosenin üstüne kadar devam etmiştir. Çökelme ortamı: Kumtaşı-kireçtaşı tabakaları düzgün ve taban izlidir. Tabakalar genellikle, türbiditik mekanizmayla ya da fırtına dalgalarının etkisiyle taşındığını gösteren özellikler sunmaktadır. Ayrıca kiltaşımiltaşı tabakaları da düzlemsel laminalıdır. Bu özellikler, bu litolojilerin dalga tabanının altında, derince bir ortamda çökelmiş olmalarını gerektirmektedir. Sergen formasyonu Tanım ve dağılımı: Riyolitik lav ve tüfitten oluşmuştur. İnceleme alanının batısında ve Murat nehri kenarındaki Mercimekkale köyünün yakınında yüzeylenmektedir (Şek.2). Adlama: İnceleme alanının batısındaki Gaziyan köyünün batısında bulunan Sergen tepeden (Şek.2) adını almıştır (Şaroğlu ve Güner, 1981). Kayatürü özellikleri: Taze rengi bej-gri olan riyolitik lav (Şaroğlu ve Güner, 1981) ve tüfitten oluşmuştur. Sahak mahallesinin 1.3 km doğusunda derenin doğu kenarında lav-tüfıt litolojileriyle arakatkılı olarak kiltaşı tabakalan bulunmaktadır. Kiltaşı arakatkısı grisiyah, silis çimentolu ve planktonik mikrofaunalıdır. Kamışlı mezrasının 1.5 km güneyindeki sırtta, koyu renkli kiltaşıyla lav-tüfıt ardalanması yüksek eğimli olarak görülmektedir. Bu sırtta (K 46 b 1 paftasında; 7 00 425; 43 15 100 koordinatında) lavlar içerisinde mercek halinde intraformasyonel çakıltaşı bulunmaktadır. Mercekler 1-2 m kalınlığında, 4-7 m genişliğindedir. Çakıllar, tüfıt, asidik lav ve Oligosen havzasının kiltaşından (Yazla formasyonu) oluşmuştur. Tüfit ve asidik lav çakılları köşelidir. Bu mercekler olasılıkla gelgit kanalında çökelmiştir. Dokanak ilişkileri: Ahino'nun 3 km kuzey-kuzeydoğusunda Adilcevaz'la sınır ilişkisi gözlenemez. Ancak Adilcevaz formasyonundaki kireçtaşı tabakalarının duruşu ve 1: 35 000 ölçekli hava fotoğraflarından görülen, iki birimin geometrik ilişkilerine göre Serger formasyonunun Adilcevaz'ın altında olması gerekmektedir. Meşeli tepenin yaklaşık l km kuzeybatısında (K 46 b 1 paftasında: 6 98 900, 43 16 350 koordinatında) Sergen'le Yazla'nın dokanağında tüfıt tabakası kiltaşı içerisinde arakatkılıdır. Tüfit tabakası üzerine gelen kiltaşı düzeyi türbiditik kireçtaşı tabakası kapsar. Şu halde birim altındaki Yazla formasyonuyle geçişlidir. Sergen tepe güneyinde birimlerin geometrik ilişkilerine ve de Adilcevaz formasyonunun alt seviyesinde, Sergen'in olabilecek asidik lav çakıllarının bulunmasına göre; Adilcevaz formasyonu Sergen formasyonu üzerinde uyuşumsuzluk (nonconformity) yüzeyiyle oturmaktadır. Kalınlık, ve yayılımı: Meşeli tepenin hemen kuzeyinde 250-300 m kadardır. Mercimekkale köyünün kuzeyindeki tepede de en azından 150-200 m kalınlıktadır. Birim, bulunduğu her yerde yanal olarak çabucak kamalanmaktadır. Yaşı: Birimin yaşıyle ilgili doğrudan veri yoktur. Kamış b mezrasında lav-tüfıt ve kiltaşıyle ardalanmakta-
66 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY dır. Lavların içerisinde, Yazla formasyonunun kiltaşı çakıllarını kapsayan intraformasyonel çakıltaşı mercekleri bulunur. Meşeli tepenin kuzeybatısında birimin tüfit tabakası, kiltaşında arakatkılıdır. Birim harita dağılımında genellikle Yazla formasyonuyle Adilcevaz formasyonunun sınırı boyunca görülmektedir. Gaziyan bölgesinde Adilcevaz formasyonunda pek çok asidik lav çakılları görülmektedir. Tüm bunlar birlikte değerlendirildiğinde birim Yazla formasyonundan genç, Adilcevaz formasyonundan da yaşlıdır. Şu halde En Üst Oligosen yaşındadır. Çökelme ortamı: Birimin altındaki tüfıt tabakalarının denizel kiltaşıyle ardalanır olarak bulunması, lavlar içerisinde ender de olsa intraformasyonel çakıltaşı merceklerinin görülmesi nedeniyle birim denizel ortamda oluşmaya başlamıştır. Ancak, daha sonra oluşumunu, karasal koşullarda sürdürmüş olmalıdır. Adilcevaz formasyonu Tanım ve dağılımı: Genellikle kumtaşı-miltaşıkireçtaşı litolojisinden oluşmuş olup, değişik seviyelerinde de merceksel kireçtaşı üyesi kapsamaktadır. Daha çok çalışma alanının kuzeyi boyunca yayılım göstermektedir (Şek.2). Adlama: inceleme alanının doğusunda-dışındaki Adilcevaz ilçesinden adını almıştır (Demirtaşlı ve Pisoni, 1965). Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) Alibonca formasyonunun Akçan detritik üyesiyle Adilcevaz kireçtaşı üyesine, Sakınç'ın (1982) Mollababa ve Aktaş formasyonuna, Ürgün'ün (1961) Burdigaliyen yaşındaki kumtaşı konglomera ve kireçtaşı tabakalanna, Özyeğin'in (1968) Güzelbaba kireçtaşına, Dinçer'in (1969) Güzelbaba formasyonuna, Birgili'nin (1968) Güzelbaba kireçtaşına, Kıraner'in (1957) Burdigaliyen yaşındaki kumtaşı ve kireçtaşı tabakalarına, Ünal'ın (1970) Güzelbaba kireçtaşına, Elnaif'in (1969) Güzelbaba formasyonuna karşılık gelmektedir. Başvuru kesiti: Adilcevaz'daki kesit yeri tip yerdir. Çalışma alanımızda da, kesitin en iyi görüldüğü yer olan Şaşkan'ın hemen batısında (Şek.2) başvuru kesiti yapılmıştır. Birim burada 691 m kalınlığındadır. En altta 2 m kalınlığında bentonik foraminiferli kumlu kireçtaşı (istiftaşı) vardır. Üstünde 4 m kalınlığında sarımlı algli kumtaşı-çakıltası vardır. Algler kum ve çakılları sarmıştır. Üstünde 54 m kalınlığında çakıltaşı-kumtaşıyla miltaşı-kumtaşının ardalanması vardır. Çakıltaşıkumtaşı, gevşek, kalın-çok kalın kum-çakıl düzeyleri halindedir. Çakıllar terrijen ve yuvarlaklaşmıştır. Kumtaşı-miltaşı kolay ayrışır. Miltaşı sarımsı yeşil ya da kırmızıdır. Üstünde 72 m kalınlığında miltaşı-kiltaşı vardır. Sarımsı yeşil olup, içerisinde ince-orta tabakalı çok ender bentonik foraminiferli, biyoklastlı kumtaşı tabakaları bulunmaktadır. Üstünde 41 m kalınlığında ince kumlu kumtaşı vardır. Bunun üst 10 metresi iri kumludur. Taze çürüme rengi sarımsı yeşil olup, ender bentonik foraminifer ve lamellibranşlıdır. üstüne 9 m kalınlığında bentonik foraminiferli kiltaşı-miltaşı gelir. Bol bentonik foraminiferli ve kahvemsi ya da sarımsı bejdir. Üstüne 65 m kalınlığında kumtaşı gelir. Alt seviyesi ince kumlu kumtaşı, üst seviyesi de iri kumlu kumtaşıdır. Taze-çürüme rengi sarımsı yeşil ve ender bentonik foraminiferlidir, üst seviyesinde kapsanan serpik çakılların ya da ince çakıltaşı düzeylerinin çakılları çok iyi yuvarlaklaşmış ve bazen de yassıdır. Üstünde 4 m kalınlığında bağlamtaşı vardır. Porites, Pavia, Favites gibi mercanlar ve bolca tek tip gastropod kapsamaktadır. Üstünde 47 m kalınlığında bol bentonik foraminiferli kahverengi kiltaşı-miltaşı bulunmaktadır. Üstüne 71 m kalınlığında kumtaşı gelir. Altta ince-iri kumtaşı, üstünde çok ince bağlamtaşı, üstünde orta kumlu kumtaşı, üstünde çok ince bol bentonik foraminiferli kumtaşı, onun üstünde de ince kumlu kumtaşı düzeyi bulunmaktadır. Düzlemsel lamina, çapraz tabakalanma, ender bentonik foraminifer-lamellibranş ve şekilsel biyoturbasyon kapsamaktadır. Üstüne 141 m kalınlığında kahverengi miltaşı-kiltaşı gelir. Alt düzeyde bol bentonik foraminiferlidir. Laminalıdır. Üstüne 116 m kalınlığında, laminalı, ostrakodlu, planktonik foraminiferli mavimsi gri kiltaşı gelir. Üstünde 15 m kalınlığında planktonik foraminiferli ve taze-çürüme rengi bej olan killi kireçtaşı vardır. Onun üstünde de 47 m kalınlığında olan bol Lepidocyclina'lı istiftaşı (kireçtaşı) vardır. Taze-çürüme rengi bej, Miogypsina' h, ince-orta tabakalı, düşük açılı çapraz tabakalı ve intraformasyonel breşlidir. Dokanak ilişkileri: Şaşkan köyünün kuzeyinde yapılan başvuru kesitinde, altındaki Yazla formasyo-
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 67 nüyle uyumlu ve geçişlidir. Başvuru kesitinde anlatılmış olduğu gibi birimin alt seviyesindeki, sarımlı algli kumtaşı-çakıltası düzeyi geçiş seviyesi olarak kabul edilmiştir. Birimin üstünde de açısal uyumsuzlukla Solhan formasyonunun bazaltları bulunmaktadır. Arincik'in l km güneydoğusunda Murat nehrinin büklüm yaptığı yerde Yazla formasyonunun mavimsi gri kireçli kiltaşı üzerine, Adilcevaz formasyonunun san kumtaşları uyumlu olarak gelmektedir. Sahak'ın 2 km güneyinde, Sahak derenin doğu yamacındaki derecikte Yazla ile Adilcevaz geçişli olarak görülmektedir. Sergen tepe güneyinde Yazla'yla Adilcevaz'ın geometrik ilişkilerine ve de Adilcevaz formasyonunun alt seviyesinde, Sergen'in olabilecek asidik lav çakıllarının bulunmasına göre; Adilcevaz, Sergen üzerinde uyuşumsuzluk (nonconformity) yüzeyiyle oturmaktadır. Yazla formasyonuyle Adilcevaz formasyonu geçişli olup, bu geçiş, Şaşkan'ın doğusunda denizel koşullarda, Şaşkan'ın batı kesiminde de karasal koşullarda gelişmiştir. Diğer yandan çalışma alanının dışında-doğusunda Adilcevaz yöresinde (K 49 a 4 paftası, 2 87 000, 43 04 000 koordinatlı noktada) Ahlat formasyonuyle Alt Miyosen yaşındaki Adilcevaz kireçtaşının (Demirtaşlı ve Pisoni, 1965) geçişli olduğu açık olarak görülmektedir. Kalınlık ve yayılım: Başvuru kesitinde birimin kalınlığı 690 metredir. Yazla derenin kaynağında ölçülen üst kesitle Kazanan'ın kuzeyinde ölçülen alt kesitin kalınlıkları toplamı 990 metredir. Diğer yandan Çakırlı kuzeyinde birimin kalınlığı 26 metredir. Ölçülen bu kalınlıklardaki fark, birimin üstünün farklı derecede aşındırılmış olmasındandır. Yaşı: Adilcevaz formasyonu kumtaşı-kiltaşı-kireçtaşı tabakalanndan oluşmuştur. Birimin tabanı, Triquetrorhabdulus carinatus Martini, Cyclicargolithus abisectus (Müller), Helicopontosphaera recta (Haq), Helicopontosphaera intermedia Martini, Helicopontosphaera euphratis (Bramlette ve Wilcoxon), Helicopontosphaera obligua (Bramlette ve Wilcoxon), Sphenolithus ciperoensis Bramlette ve Wilcoxon nannoplanktonlarına göre Geç Oligosenin üstü yaşındadır. Şaşkan yöresinde birimin tavanı Discoaster druggi Bramlette ve Wilcoxon, Sphenolithus belemnos Bramlette ve Wilcoxon, Sphenolithus conicus (Burky), Helicopontosphaera kamptneri Hay ve Mohler, Helicopontosphaera obligua Bramlette ve Wilcoxon, Helicopontosphaera euphratis (Bramlette ve Wilcoxon), Helicopontosphaera intermedia Martini, Cyclicargolithus abisectus (Müller) nannoplanktonlarına göre Erken Miyosenin ortası olarak yaşlanmıştır. Sakınç (1982), formasyonun alt düzeyine Operculina ammonoides ve Miogypsinoides complanatus biyozonuna göre Akitaniyen yaşını vermiştir. Formasyonun üst seviyesine de Miogypsinoides dehaartii ve Lepidocyclina (eu) Lepidina gigas biyozonuna göre Burdigaliyen yaşı vermiştir. Şu halde Adilcevaz formasyonunun çökelmesi En üst Oligosenden Erken Miyosenin sonuna kadar sürmüştür. Çökelme ortamı: Birimin başvuru kesitinde, alttaki 54 m kalınlığında olan çakıltaşı-kumtaşı-miltaşı düzeyinin miltaşı tabakalarının kırmızı olması nedeniyle, karasal koşullarda çökelmiş olduğu düşünülmektedir. Daha üstte bulunan, bazen bentonik foraminiferli bazen de planktonik foraminiferli olan laminalı kiltaşımiltaşı tabakalan dalga tabanının altında çökelmiştir. Kiltaşı-miltaşıyla ardalanmalı bulunan kumtaşlarının düzlemsel laminalı, çapraz tabakalı, çok iyi yuvarlaklaşmış yassı çakıllı olmaları dalga tabanının içerisinde, şelf üzerindeki kum barlarında çökelmiş olmalarını gerektirmektedir. Kumtaşı içerisinde bulunan 2-4 m kalınlığındaki bağlamtaşı tabakaları, barların yükseltisindeki resifler şeklinde gelişmiştir. Bağlamtaşındaki Porites'ler çok sığ (0-5 m) koşulları göstermektedir. En üstteki çapraz tabakalı istiftaşı (kireçtaşı) tabakalan da dalga tabanının içerisinde çökelmiştir. Kireçtaşı üyesi Tanım ve dağılımı: Genellikle istiftaşı ve bağlamtaşı dokularından oluşmuştur. Daha çok inceleme alanının kuzeybatısında, kısmen de kuzeyinde gözlenmektedir (Şek.2). Adlama: Birimin Adilcevaz formasyonunun değişik düzeylerinde, mercekler halinde bulunmasından dolayı coğrafik adlamadan kaçınılmıştır. Eşanlamlısı:
68 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY Soytürk'ün (1973) Adilcevaz kireçtaşı üyesine, Sakınç'- ın (1982) Aktaş formasyonuna, Ürgün'ün (1961) Burdigaliyen yaşındaki kumtaşı, konglomera ve kireçtaşı tabakalarına kısmen, Özyeğin'in (1968) Güzelbaba kireçtaşına kısmen, Dinçer'in (1969) Güzelbaba formasyonuna kısmen, Birgili'nin (1968) Güzelbaba kireçtaşına kısmen, Kıraner'in (1957) Burdigaliyen yaşındaki kumtaşı ve kireçtaşı tabakalarına kısmen, Ünal'ın (1970) Güzelbaba kireçtaşına kısmen ve Elnaif'in (1969) de Güzelbaba formasyonuna kısmen karşılık gelmektedir. vaz formasyonunun tümüyle üst seviyesini oluşturmaktadır. Kuzeyde ise Adilcevaz'ın üst seviyesinde mercekler halinde bulunmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi Adilcevaz'ın üst seviyesi Burdigaliyen yaşındadır. Şu halde üye Burdigaliyen yaşındadır. Çökelme ortamı: Murat nehrinin batısında birim daha çok bağlamtaşı-istiftaşı olarak gözlenmektedir. Bağlam taşları resifal olup, istiftaşları dalga tabanının içerisinde çökelmiştir. Murat nehrinin doğusunda ise, görülen çapraz tabaka ve ince tabakalar yine dalga tabanı içerisinde çökelmeyi göstermektedir. Kayatürü özellikleri: Burada birimin değişik yerlerdeki tanımlamaları yapılmıştır. İnceleme alanının kuzeybatısında, birim, Adilcevaz formasyonunun üstünde gözlenirken, inceleme alanının kuzeyinde ise daha çok Adilcevaz içerisinde mercekler halinde bulunmaktadır. Kuzeybatıda Solarik ile Şahmelik harabeleri arasında birim, güneyde biyokiastik istiftaşı olarak gözlenirken, kuzeyde ise daha çok bağlamtaşı olarak gözlenmektedir. Yine Derik'ten geçen Absal derenin kaynağına yakın yerlerde birim, taze-çürüme rengi bej, inceorta tabakalı, bazen düşük açılı çapraz tabakalı, bağlamtaşı mercekli (1-2 m kalınlıkta) ve bentonik foraminiferli istiftaşı olarak gözlenmektedir. Yazla dere kaynağında Adilcevaz formasyonu içerisinde gözlenen üye, bağlamtaşı merceksiz olarak, yukarıdaki gibi özelliktedir. Sultanşin köyünün 2 km güneydoğusunda birim, çubuksal koloni mercanlardan oluşan resif şeklindedir. İnceleme alanının güneybatısındaki Bahçe köyle Gur tepe arasında birim, yalnız kireçtaşı olarak gözlenmeyip, kireçtaşı-milli kireçtaşı-miltaşı olarak gözlenmektedir. Dokanak ilişkileri: Adilcevaz formasyonunun kırıntılı litolojileriyle alttan ve üstten geçişlidir. Kalınlık ve yayılımı: Yazla dere kaynağında 84 metredir. İnceleme alanının orta ve doğusunda en fazla bu kalınlıkta olup, inceleme alanının batısında ise 150-200 m kalınlıkta olduğu tahmin edilmektedir. Yaşı: Birim inceleme alanının batısında, Adilce- Orta-Üst Miyosen havzası kayaları İnceleme alanında sınırlı olarak yüzlenen bu dönemin kayalan, asidik lav ve tüfitten oluşan Elçiler formasyonu ile temsil edilmiştir. Elçiler formasyonu Tanım ve dağılımı: Kuvarslı asidik lavlardan oluşmuştur. İnceleme alanının kuzeyinde çok sınırlı olarak yüzeylenmektedir (Şek.2). Adlama: Elçiler dağında en yaygın olarak görüldüğünden (Şek.2), bu ad kullanılmıştır. Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) Kuvaterner volkanitine, Özyeğin'in (1968) andezit-bazaltına, Ürgün'ün (1961) bazaltına, Ünal'ın (1970) andezitine karşılık gelmektedir. Kayatürü özellikleri: Bej, gri, açık gri, pembe, sarı, beyaz, bejimsi kahverengi asidik lav ve tüfitten oluşmuştur. Lavlar daha çok kaba kuvars kristalli andezitler şeklindedir. Genellikle, akma nedeniyle laminalı doku oluşmuştur. Bu nedenle, geçirdiği tektonik deformasyon kolayca fark edilmektedir. Anzar'ın kuzeyindeki yüzeylemede ince de olsa lapilli düzeyleri ve siyah opsidiyen parçalarını kapsayan lavlar gözlenmektedir. Solhan-Bingöl karayolu üzerinde de benzer litolojiler Solhan formasyonunun altında kalacak şekilde bulunmaktadır. İnceleme alanının dışında-doğusundaki Bilican dağında iki farklı volkanik kaya grubu görülmektedir. Bunlardan koyu renkli olanlar Solhan formasyonuna ait, açık renkli olanlar de Elçiler formasyonuna aittir.
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 69 Kalınlık ve yayılımı: İnceleme alanında yüzeylendiği kadarıyle kalınlık ölçmek mümkün değildir. Ancak en çok 150-200 m kalınlıktan söz etmek mümkündür. Dokanak ilişkileri: Alanda sınır ilişkileri berrak olarak görülememektedir. Ancak Anzan'ın kuzeyinde, hava fotoğraflarından yapılan gözleme göre, Alt Miyosen yaşındaki Adilcevaz formasyonunun kireçtaşı tabakaları üzerinde oturmaktadır. Diğer yandan, yine Anzar'ın 1.5 km kuzeyinde Elçiler formasyonunun üzerine, Solhan formasyonunun volkanotortullarının geldiği açık olarak görülmektedir. Yine Elçiler dağının kuzeyindeki Elçiler köyü yöresinde, Elçiler formasyonunun kıvrımlanarak oluşturduğu eski bir yükselime, Solhan formasyonunun en üst tabakalarının gelip dayandığı görülmektedir. Yani Elçiler formasyonu üzerinde Solhan formasyonu açısal uyumsuzlukla oturmaktadır. Yaşı: Yaygın bir alanda birimde tortul litoloji arakatkısı bulunmadığından dolayı yükselme sırasında oluştuğu düşünülmektedir. Diğer yandan Serravaliyen- Tortoniyen dönemi çökme-çökelme dönemi olarak kabul edildiğinden ve birimin Erken Miyosen çökellerinin de üstünde olmasından dolayı yaşı Langiyen olmalıdır. Çökelme ortamı: Yaygın bir alanda birimde tortul arakatkının bulunmayışı, karasal koşullarda yükselme sırasında oluştuğunu göstermektedir. Pliyosen Havzası Kayaları İnceleme alanında önemli yer kaplamaktadır. Kumtaşı-çakıltaşı-miltaşı-kireçtaşından oluşan Zırnak formasyonu ve bazalt-bazaltik andezit-tüfit-aglomera ve kısmen de tortul arakatkısı bulunan Solhan formasyonuyle temsil olunmuştur. Zırnak formasyonu Tanım ve dağılımı: Çakıltaşı-kumtaşı-miltaşıkireçtaşı litolojilerinin ardalanmasından oluşmuştur. Daha çok çalışma alanının kuzeyinde, kısmen de güneyinde yüzeylemektedir (Şek.2). Adlama: Çalışma alanının dışında-kuzeyindeki Zırnak'tan adını alır (İlker,1967). Soytürk'ün (1973), Özyeğin'in (1968), Dinçer'in(1969), Birgili'nirt(1968), Ünal'ın (1970), Tokel ve Elnaif'in (1969) Zırnak formasyonuna, Ürgün'ün (1961) Neojen-Dasiyen yaşındaki acı su fasiyesine, Kıraner'in (1957) karasal üst Miyosen çökellerine karşılık gelmektedir. Kayatürü özellikleri: Birim genellikle çakıltaşıkumtaşı, bej-sarı-beyaz miltaşı-kiltaşı ve bej kireçtaşı tabakalarından oluşmuştur. Dereyurt köyünün 3 km kuzeybatısında, Çatak tepenin güneyinde uzanan sırt boyunca ender lamellibranşlı, oolitik gölsel kireçtaşı tabakaları, kırıntılı tabakalarla ardalanmalı olarak bulunmaktadır. Kireçtaşı tabakalan kalın olup, tazesiçürümüşü sarı ve sıkıdır. Çökel yapısı olarak laminalar sezinlenmektedir. Bu gölsel kireçtaşı-kumtaşı tabakalarının altında da, Miyosen yaşındaki denizel çökeller üzerinde açısal uyumsuzlukla oturan alüvyal-kolüvyal çökeller bulunmaktadır. İçboğaz köyünden geçen derenin kenarında birim, tümüyle alüvyal ya da kolüvyal karakterde gözlenip, gölsel özellikteki çökellere rastlanmamıştır. Birimdeki çakıltaşı tabakalan çoğunlukla Yazla formasyonu ve de bu formasyonun altındaki Ahlat formasyonundan türeme çakıllardan oluşmuş olup, bazen çakıllarda güneye taşınmayı gösteren biniklik sezinlenmektedir. Diğer yandan Kelereş derede bu anlatılan düzeyin üstüne gelecek şekilde, metamorfik elemanlardan oluşan çakıltaşı-kumtaşı düzeyi gelmektedir. Çakırlı köyünün l km kuzeyinde, Çayır tepenin hemen güneyinde birim çakıltaşı ve kumtaşı-miltaşı ardalanımı olarak gözlenmektedir. Çakıllar genellikle metamorfiktir. Yeşil bordo renkli miltaşı düzeyleri çamur toprakları kapsayabilir. Bunlar flüvyaldir. Sonuçta birim, altında çakıltaşı-kumtaşı-miltaşından oluşan karasal çökellerle, üstünde miltaşıkiltaşı (bazen çok bol lamellibranşlı)-kumtaşı-kireçtaşından oluşan gölsel çökellerden oluşmuştur. Dokanak ilişkileri: Yazla, Adilcevaz, Elçiler formasyonları ve Bitlis masifi üzerinde açısal uyumsuzlukla oturmaktadır. Bulanık, Muşovası formasyonları ve güncel alüvyal çökeller tarafından da açısal uyumsuzlukla örtülmüştür. Diğer yandan Solhan formasyonuyle de yanal geçişlidir. Kalınlık ve yayılımı: örtülülük nedeniyle inceleme alanında ölçülmüş stratigrafi kesiti yapılamamıştır. Ancak harita üzerinden kalınlık hesaplamalarına göre en çok 250 m kalınlığındadır. Yaşı: Değirmen dere kenarında en genç çakıl olarak içerisinde Oligosen yaşında çakıl bulunmuştur. Daha önce, Doğu Toroslar'da çalışan aşağı yukarı bütün araştırmacılar birime aynı adı, aynı yaşı vermişlerdir.
70 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY Diğer yandan Zırnak ile Solhan formasyonu aynı havzada oluşmuş, yanal geçiş dolayısıyle yaşıttırlar. Aşağı Page köyünde, Solhan formasyonundaki lavların altına gelen tortul tabakalarda bulunan Micromys sp., Arvicolidae gen.et sp. indet, gibi küçük memelilere göre Erken Pliyosen (Rüssiniyen:MN 14/15) yaşı alınmıştır. Ovanın batısında, Ziyaret köyünün yanındaki çayın kenarında görülen, 60 eğimli kömür tabakalarında bulunan Mimomys hajnackensis, Mimomys stehlini, Mimomys sp. gibi küçük memelilere göre Geç Pliyosen (MN 16 b) yaşı alınmıştır. Çalışma alanının kuzeyindeki Çataklı'- da birimin en üst tabakaların dan Mimomys pliocaenicus, Mimomys (Borsodia) sp., Apodemus cf. sylvaticuc gibi küçük memelilere göre Geç Pliyosenin ortası (Villaniyen: MN17) yaşı alınmıştır. Diğer yandan Hınıs yöresinde de Zırnak formasyonu Pliyosen sırasında çökelmiştir (Yılmaz ve diğerleri, 1986). Şu halde Zırnak, Erken Pliyosen ile aşağı yukarı Geç Pliyosen sırasında çökelmiştir. Çökelme ortamı: Formasyon, Pliyosen havzasının tortul çökellerini temsil etmektedir. Havzanın ilk gelişmeye başladığı sırada, tabandaki alüvyal ve kolüvyal çökeller birikmiştir. Çökmenin ileri evresinde bölge gölle kaplanmaya başlamış ve buna bağlı olarak da kumtaşı-oolitik kireçtaşı tabakalan gölün plaj kesiminde çökelmiştir. Miltaşı-kiltaşı tabakaları ise gölün pelajik kesiminde çökelmiştir. Solhan formasyonu Tanım ve dağılımı: Genellikle bazalt, andezit ve piroklastik tabakalardan oluşmuştur. Bazen tortul arakatkılar kapsayıp bazen de tümüyle volkanotortullardan oluşmuştur. İnceleme alanının batısında ve doğusunda genişçe yüzeylemeler şeklinde gözlenmektedir (Şek.2). Adlama: İnceleme alanının batısında-dışındaki Solhan ilçesinden adını almıştır (Yılmaz ve diğerleri, 1987). Eşanlamlısı: Şaroğlu ve Güner'in (1981) üst Miyosen yaşındaki volkanosedimenterlerine, Soytürk'- ün (1973) Kuvaterner volkanitlerine, Ürgün un (1961) Neojen yaşındaki andezit ve bazaltına, Özyeğin'in (1968) Kuvaterner volkanizmasına, Birgili'nin (1968) Pliyosen bazaltına, Kıraner'in (1957) Üst Miyosenden genç andezit ve bazaltına, Ünal'ın (1970) üst Pliyosen andezitle Kuvaterner bazaltına, Tokel'in (1966) pre- Pliyosen andezitine ve Zırnak formasyonu volkanotortullarına, Elnaif'in (1969) Kuvaterner bazaltına, Yılmaz ve diğerlerinin (1987) Solhan volkanitlerine karşılık gelmektedir. Tip kesit: Solhan'ın güneyinde, Murat nehrinin iki ayrı kolu olan Barok dere ile Kol dere arasındaki Ziyaret tepeden, güneyine doğru yapılmıştır (Yılmaz ve diğerleri, 1987). Başvuru kesiti: İnceleme alanındaki başvuru kesiti, Oruh'tan geçen Murat nehrinin kenarında (Şek.2) yapılmıştır. Lav, göl çökelleri ve piroklastik arakatkıdan oluşmuştur. Altta 30 m kalınlığında aglomeratüfit seviyesi vardır. Bej-sarı olan bu düzeyde bazen Bitlis masifinin çakıl ve blokları serpik olarak bulunmaktadır. Üstünde 195 m kalınlığında olan trakibazalt, havayit, mujeritten oluşan (Yılmaz ve diğerleri, 1987) lav düzeyi vardır. Üstünde 50 m kalınlığında, piroklastik gereçli kumtaşı-miltaşı vardır. Çökeller düzgün tabakalı olup, gölsel koşullarda depolanmıştır. Üstünde trakibazalt ve havayitten oluşan (Yılmaz ve diğerleri, 1987) 75 m kalınlığında bir düzey vardır üstünde 85 m kalınlığında bej renkli, kalın tabakalı, kötü boylanmış tüfit-aglomera düzeyi ile onun üstünde de 335 m kalınlığındaki havayit, mujerit ve bazalttan oluşan bir lav düzeyi bulunmaktadır (Yılmaz ve diğerleri, 1987). Murat nehrinin Muş ovasını terk ettiği yörede, yukarıda anlatılan kesitin daha da üstündeki bir konumda olan bazaltik-andezitik lavların arasında (K46 a 3 paftasının; 6 92 875, 42 99 875 koordinatlı noktasında); küçük çakıl ve kaba kum boyu elemanlardan oluşan, büyük ölçekli çapraz tabakalı, 2 metreye kadar kömür bloklu flüvyal bir arakatkı bulunmaktadır. Bu düzey, Ziyaret köyündeki Geç Pliyosen yaşı alınan kömürlü düzeylerle aynı yaşta olmalıdır. Oruh'un 2 km güneydoğusundaki Dorin derede, Kızılağaç formasyonu üzerine gelen Solhan formasyonunun en alt düzeyi, 20 m kalınlığındaki gölsel çökellerden; tüfit-kiltaşı ardalanmasından oluşur. Beyaz kiltaşı düzeyleri yapraklanmalı olup, yapraklanma yüzeyleri bol bitki fosillidir. Nevalamülk köyünde birim, lav ve piroklastik tabakalardan oluşup Zırnak formasyonu içerisinde arakatkılı olarak bulunmaktadır. Page çayının en güneyinde Elçiler formasyonunun üzerinde Solhan formasyonunun, kırıntılı ve piroklastiklerden oluşan tabakaları bulunmaktadır. Bu düzeyle, üstüne gelen lav-piroklastik tabakaları arasına,
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 71 Şaroğlu ve Güner'le (1981) Yılmaz ve diğerleri (1987) bir ters fay koymaktadır. Halbuki alttaki tortul tabakalarla üstündeki lav tabakaları kuzeye aynı dereceyle eğimli olup (75-80 ), aralarındaki sınır ilişkisi de stratigrafıktir. Birim genellikle lav ve piroklastiklerden oluşurken bazen, Murat nehrinin doğusunda ve batısında görüldüğü gibi volkanotortullar şeklinde de görülmektedir. İnceleme alanının doğusunda, Gedikpınar-Şikeftan arasındaki Solhan formasyonunun volkanitlerini Nemrut formasyonundan ayırmak güçtür. Ancak haritadan görüleceği gibi Solhan formasyonunda görülen eğimlilik ve kıvrımlar, yapısal özellik kazanmamış Nemrut'un litolojilerinin Solhan'dan ayrılması için bir kriter olarak kullanılmıştır. Dokanak ilişkileri: Bitlis masifi, Kızılağaç formasyonu, Adilcevaz formasyonu ve Elçiler formasyonu üzerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Üstünde de Bulanık formasyonu, Muşovası formasyonu ve güncel alüvyal çökelleri açısal uyumsuzlukla oturmaktadır. Diğer yandan Zırnak formasyonuyle de yanal geçişlidir. Kalınlık ve yayılımı: Orun köyünde birim 1000 m kalınlığındadır. İnceleme alanının ortasında ve kuzeyinde 100-150 m kadar olup, burada bazen tortullar içerisinde mercekler halinde lavlar bulunmaktadır. Genellikle inceleme alanının doğusuna doğru, birim kalınlığını yitirip, Zırnak formasyonunun tortul tabakalanna geçmektedir. Yaşı: Birim Erken-Geç Pliyosen yaşındaki Zırnak formasyonu ile yanal geçişlidir. Aşağıpağe köyünde lavların altındaki tortul tabakalardan Micromys sp., Arvicolidae gen.et sp. indet. Küçük memelilerine göre Erken Pliyosen (Rüssiniyen: MN14/15 ) yaşı alınmıştır. Şu halde birim Erken Pliyosen ile Zırnak'ın üst tabakalarının yaşı olan aşağı yukarı Geç Pliyosen sırasında oluşmuştur. Çökelme ortamı: Oruh'un güneybatısındaki Dorin derede, birimin en altında göl çökelleri bulunmaktadır. Oruh'un kuzeydoğusunda formasyonun orta düzeyinde piroklastik arakatkılı yine göl çökelleri vardır. Diğer yandan Murat nehrinin Muş ovasını terk ettiği yörede, aşağı yukarı birimin en üst düzeyine gelecek bir konumdaki volkanitlerde, kömür bloklu flüvyal çökeller arakatkılı olarak bulunmaktadır. Bu sonuçlar, Solhan formasyonu volkanitlerinin çöken bir havza içerisinde biriktiğinin göstergesidir. Diğer yandan Zırnak formasyonuna yaklaşıldığında, birim Zırnak'ın göl çökelleriyle birlikte volkanotortullar şeklinde gözlenmektedir. En Üst Pliyosen-Kuvaterner havzası kayalan Kumtaşı-miltaşı-çakıltaşından oluşan Bulanık formasyonu, tüfitten oluşan Nemrut formasyonu, çakıltaşı-kumtaşından oluşan Muş Ovası formasyonu ve alüvyal çökellerle temsil olunmuştur. Bulanık formasyonu Tanım ve dağılımı: Birim kumtaşı-mütaşı-çakıltaşından oluşmuştur. Muş ovasının doğu kenarında yüzeylemektedir (Şek.2). Adlama: Adını, inceleme alanını da kapsayacak şekilde geniş bir alanda çalışmış olan, Soytürk'ün çalışmasından, alanın dışındaki Bulanık ilçesinden alır. Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) Bulanık formasyonuna, Yılmaz ve diğerlerinin (1987) Anzar formasyonuna kısmen karşılık gelmektedir. Ancak Anzar'ın bir kısmı Solhan'a, bir kısmı Zırnak'a bir kısmı da Oligosen yaşındaki Sergen formasyonuna karşılık gelmektedir. Kayatürü özellikleri: Birim, aşağı yukarı bugünkü morfolojik çukurluklarda bulunmaktadır. Özellikle Murat nehrinin yarmalarında, daha iyi olarak gözlenmektedir. Kıravi tepe yakınında Murat nehrindeki eski köprünün kuzey ucunun 300 m batısındaki nehir yarmasında birim, 5 m kalınlığındaki laminalı kumtaşı, çapraz tabakalı kumtaşı, düzensiz lamellibranşlı miltaşı, kireçli kiltaşı, kumtaşı-kireçli kiltaşı olarak gözlenmektedir. Kumtaşları gevşek olup, çok bol küçük beyaz lamellibranş kırıntıları kapsamaktadır. Bu durum birimi Muş ovası formasyonundan ayıran belirgin özelliktir. Kiltaşı tabakaları 3-4 eğimlidir. Kıravi tepenin 2.5 km batısındaki en düşük tabanlı kuru derenin iki kolunun dereye kavuştuğu yerin hemen güneyinde kömürlü kiltaşı düzeyiyle beraber, lamellibranşlı beyaz kireçtaşı bulunur. Bunun yanında bugünkü morfolojik çukurluğun kenarlarına doğru, kenarda hangi temel kayaları varsa, onların gereçlerinden oluşacak şekilde çakıltaşı-kumtaşı tabakalan görülmektedir. Muş ovasının batı kenarın-
72 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY da Solhan formasyonunun litolojisinden kaynaklanarak, bu şekilde gelişmiş kolüvyal çökeller şeklinde, monojenik köşeli çakıllardan oluşmuş bir çakıltaşı vardır. Diğer yandan Taşoluk, Serinova yöresinde de benzer şekilde kırıntılı litolojiler gelişmiştir. Ayrıca Muşovası çukurluğunda bu şekilde litolojiler gelişirken yükselimlerdeki küçük çukurluklarda da sınırlı çökeller gelişmiştir. Kelereş derenin kaynağının yanındaki Molladavut'un kenarında, bu şekilde Geç Pleyistosen (?) yaşındaki kumtaşı-miltaşı çökelmiştir. Dokanak ilişkileri: Zırnak formasyonu ve daha yaşlı birimler üzerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Üstüne de Muş ovası formasyonu ve alüvyal çökeller aşınımlı uyumsuzlukla (disconformity) gelmektedir. Kalınlık ve yayılımı: Birimin gerçek kalınlığı elverişsizlik nedeniyle ölçülememiştir. Ancak 150 metreye kadar kalınlığa sahip olmalıdır. Çökelme ortamı: Muş ovasının en batı ucunda birim, monojenik, köşeli çakıllardan oluşmuş olup, debriz akmasıyle çökelmiştir. Diğer yandan Murat nehrinin Muş ovasına girdiği yerdeki, küçük, beyaz lamellibranş kırıntılı çapraz tabakalı kumtaşı akarsu işlevini, düzensiz lamellibranşlı miltaşı-kireçli kiltaşı akarsuyun yanında gelişmiş olan gölsel koşulları yansıtmaktadır. Muş ovasının kenarlarında, debriz akmasıyle gelişmiş çökellerden başka, alüvyal çökelleri de görmek mümkündür. Yaşı: Soytürk (1973) Geç Pliyosen yaşında olduğunu belirtmiştir. Muş ovasında, Murat nehrinin yeni köprüsünün kuzeybatısından Microtus arvalis, Arvicola sp. (?) küçük memelilerine göre Geç Pleyistosen-Aktüel yaşı alınmıştır. Kelereş derenin kaynağının yanındaki Molladavut'un kenarında bulunan, kumtaşı-miltaşı tabakalarından Spalaks sp., Arvicolidae gen.et sp. indet, küçük memelilerine göre Geç Pleyistosen (?) yaşı alınmıştır. Bu nedenle birim En üst Pliyosenden Geç Pleyistosenin altına kadar çökelmesini sürdürmüştür. Nemrut formasyonu Tanım ve dağılımı: Gri tüfitler şeklinde gözlenmektedir. Çalışma alanının doğu kesiminde yüzeyler (Şek.2). Adlama: Van gölünün batısındaki, birimin kendisini oluşturan Nemrut dağı, ad olarak kullanılmıştır. Eşanlamlısı: Soytürk'ün (1973) Kuvaterner volkanitine, Şaroğlu ve Güner'in (1981) Pleyistosen ignimbrit ve bazaltına, Ürgün'ün (1961) Dasiyenden genç tüfitine, Dinçer'in (1969) Kuvaterner yaşındaki trakitik tüfitine, Birgili'nin (1968) Geç Pliyosen yaşındaki tüfitine, Ünal'ın (1970) volkanik tüf ve ignimbritine, Elnaif'in (1969) Kuvaterner tüfitine, özpeker (1973) ve Güner'- in (1984) trakitik tüf ve bazaltına kısmen karşılık gelmektedir. Kayatürü özellikleri: İnceleme alanında tümüyle tüfıt olarak gözlenmektedir. Ayrışma yüzeyi gri-grimsi siyah, taze yüzeyi beyaz-bozdur. Sıkı ve somdur. Dokanak ilişkileri: Zırnak formasyonu da dahil olmak üzere kendinden yaşlı birimleri açısal uyumsuzlukla örter. Varsayımlı olarak da Bulanık formasyonu ile kısmen yaşıt ve yanal geçişli olmalıdır. Kalınlık ve yayılımı: Genellikle 5-10 m kalınlıkta olmasına rağmen, Yünören köyünün 3-4 km güneyindeki yarda 100 m kadardır. Yaşı: İnceleme alanının doğusunda kıvrımlanmış Zırnak ve Solhan formasyonunun üzerinde açısal uyumsuzlukla oturmaktadır-zırnak formasyonundan alınmış en geç yaş Geç Pliyosenin ortaları olduğuna göre, bu tüfler En Üst Pliyosen orojenik fazından sonra oluşmuştur. Diğer yandan Bulanık formasyonundan Geç Pleyistosen yaşı alınmıştır. Ayrıca birim, Bulanık formasyonunun Erken-Orta Pleyistosendeki çökelme dönemi sırasında gelişen bir aşınma yüzeyi üzerinde oturmaktadır. Diğer yandan tüfitlerin üzerinde oturduğu aşınma yüzeyi, son Geç Pleyistosen-Aktüel sıkışma dönemine bağlı olarak yarılmıştır. Buna göre tüfitler Orta Pleyistosenin son, Geç Pleyistosenin de ilk sıralarında oluşmuştur. Muşovası formasyonu Tanım ve Dağılımı: Neredeyse, Muş ovasının tümünü örten (Şek.2) çakıltaşı (küçük)-kumtaşı litolojisinden oluşmuştur. Adlama: Tüm Muş ovasını kaplamış olduğundan bu isim kullanılmıştır. Kayatürü özellikleri: Dağların eteklerinde daha çok büyük çakıllı olarak gözlenirken, ovanın orta kesimlerine doğru küçük, yuvarlaklaşmış çakıllı çakıltaşıkumtaşı olarak gözlenmektedir. Ova kesimindeki bu durum, Karabey dereyle Hırsız derenin kesiştikleri yer-
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 73 de (K46a2) görülmektedir. Burada 12 m kalınlığındaki istif kumtaşı-miltaşı-çakıltaşı litolojisinden oluşmuştur. Bulanık formasyonunun kumtaşında görülen küçük, beyaz lamellibranş kırıntıları, bu birimde görülmez. Dokanak ilişkileri: Birim aşağı yukarı Bulanık formasyonunun depolandığı çukurlukta çökelmiştir. Ancak çökelmesinden önce geçen bir aşınma dönemiyle oluşan, Bulanık formasyonundaki çukurlukları doldurur olarak görülmektedir. Bu nedenle Bulanık formasyonuyle arasında bir aşınımlı uyumsuzluk (disconformity) söz konusudur. Kalınlık ve yayılımı: En azından 20-30 m kalınlığa sahiptir. Yaşı: En üst yaşı Geç Pleyistosenin altı olan Bulanık formasyonundan sonra çökeldiğinden dolayı yaşı Geç Pleyistosendir. Çökelme ortamı: Dağ eteklerine doğru alüvyal fan, ova kesimine doğru da nehirsel çökeller olarak depolanmıştır. Alüvyon. Bu çökeller bugün için aktif akarsuların yataklarında ve dağ eteklerinde görülen çökellerdir (Şek.2). En önemli miktarda çökelme, Murat nehri yatağının kenarlarında görülmektedir. Kum-mil-çakıl depoları şeklindedir. Bu çökeller Murat nehrinin bazen örgülü, çoğunlukla da menderesli akışıyle ilgili olarak depolanmıştır. Holosenden önceki bir dönemde deniz düzeyi alçalmıştır. Bu nedenle ve kısmen de tektoniğin etkisine bağlı olarak bu yöreleri de etkileyecek bir aşınma, derine kazıma olayı gelişmiştir. İşte bu aşınmayla gelişen Bulanık ve Muşovası formasyonundaki akarsu kazımaları, daha sonradan Holosen başlarında deniz düzeyinin yeniden yükselmesine bağlı olarak, alüvyal çökeller tarafından doldurulmuştur. PALEOCOĞRAFYA EVRlMl Karşılaştırmalı birleştirilmiş dikme kesit tablosu (Şek.l) genel stratigrafik durumu göstermektedir. Muş yöresinde birbirinden bağımsız olarak Orta-Geç Eosen, En üst Eosen-Erken Miyosen, Orta-Geç Miyosen, Pliyosen ve En üst Pliyosen-Kuvaterner havzaları açılıp kapanmıştır. Orta-Geç Eosen havzası temel üzerinde transgresif olarak gelişmiştir. Dönemin denizi tüm alanı kaplamıştır. Bu olaya bağlı, ilk olarak ince karasal çakıltaşı gelişmiş, bölge hızla çökmüş ve buna bağlı olarak Kızılağaç formasyonunun ender türbiditik arakatkılı pelajik killi kireçtaşı-kireçtaşı tabakaları çökelmiştir. Bu tabakaların üstünde görülen olistostrom düzeyi, bütün Anadolu'da görülen üst Eosen orojenik fazının ilk evresine bağlı olarak gelişmiştir. üst Eosen-Erken Miyosen havzası kayaları önceki havzanın çökelleri üzerine olasılıkla açısal uyumsuz ve transgresif olarak gelmektedir. Bölgenin orojenez sonrası çökmesiyle ilk olarak En üst Eosende Ahlat formasyonunun kırmızı kumtaşı-çakıltaşı-miltaşı tabakaları gelişmiştir. Formasyonun üst seviyesindeki kırmızı karasal litolojilerle sarımsı yeşil denizel kumtaşı-miltaşının ardalanır olarak görülmesi havzanın daha da çöktüğünü göstermektedir. Çökmenin ileri evresinde Erken Oligosende, Norkavak formasyonunun çakıltaşı arakatkılı denizel kumtaşı-miltaşı tabakalariyle Gerisor formasyonunun kumtaşı-kireçtaşı-miltaşı tabakaları ve karbonat resifleri şelfin sığlıklarında çökelmiştir. Orta- Geç Oligosende havza daha da çökmüş ve buna bağlı olarak Yazla formasyonunun kumtaşı-kireçtaşı arakatkılı miltaşı-kiltaşı tabakaları derin bir ortamda (dalga tabanının altında) çökelmiştir. Ancak bugünkü Muş havzasının doğusuna doğru, Yazla formasyonunun tabakalan kıta yamacı özelliğindeki kireçtaşı arakatkılı kiiltaşı-miltaşı tabakalariyle Gerisor formasyonuna kısmen geçiş göstermektedir. Yazla formasyonunun en üst düzeyi kiltaşı-miltaşından oluşur. Bu düzey üzerine havzada çok sınırlı olarak bulunan Geç Oligosen yaşındaki Sergen formasyonunun riyolitik volkanizması gelişmiştir. Daha sonra, havzanın batısındaki riyolitler üzerine önce karasal transgresif, sonra denizel regresif tabakalar; havzanın orta ve doğusunda da Yazla formasyonunun kiltaşı-miltaşı tabakaları üzerinde regresif tabakalar (Adilcevaz formasyonu) çökelmiştir. Erken Miyosen yaşındaki bu birim genellikle dalga tabanı içerisinde çökelmiş litolojilerden oluşup, havzanın batısına doğru birimin üst düzeyi genellikle resifal karbonatlardan oluşmuştur. Orta-Geç Miyosen havzası ile ilgili tortul kayalar gelişmemiştir. Yalnızca Elçiler formasyonunun kuvarslı andezit ve tüfit litolojileri, Erken Miyosen yaşındaki litolojiler üzerinde karasal koşullarda açısal uyumsuz olarak oluşmuştur. Pliyosen havzası kayaları yaşlı litolojiler üzerinde transgresif ve açısal uyumsuz olarak oturmaktadır. Ay-
74 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY nı zamanda gelişen Solhan formasyonunun volkanitleriyle, Zırnak formasyonunun tortul tabakalarından oluşmuştur. Volkanitler trakibazalt, bazaltik andezit, aglomera ve tüfıt ardalanmasından oluşup, içerisinde gölsel ve nehirsel çökel arakatkıları kapsamaktadır. Bu çökel arakatkıları, volkanizmanın bölgenin çökmesine bağlı olarak geliştiğinin kanıtıdır. En üst Pliyosen-Geç Pleyistosen havzası kayaları, En üst Pliyosen sıkışma döneminden sonra, bölgenin kısmen çökmesine bağlı olarak gelişmiştir. Bunlar Bulanık formasyonunun gölsel-nehirsel tabakalariyle Nemrut formasyonunun tüfit litolojilerinden oluşmuştur. Bu çökeller Pliyosen havzasının tabakaları üzerinde, açısal uyumsuz ve transgresif olarak oturmaktadır. En Üst Pleyistosen havzasının kayaları Muşovası formasyonuyle temsil olunur. Nehirsel çökellerden oluşmuş olup, Bulanık formasyonu üzerinde aşınımlı uyumsuzlukla (disconformity) oturmaktadır. Holosen çökelleri bugünkü nehir ve dağ kenarlarında çökelmektedir. Bugünkü nehirler, son deniz düzeyi düşmesine ve kısmen de tektoniğin etkisine bağlı olarak derine doğru kazımışlardır. Sonra deniz düzeyinin yükselmesine bağlı olarak da güncel çökeller birikmiştir. TARTIŞMA VE SONUÇ Muş Tersiyer havzasında değişik zamanlarda farklı sedimanter havzalar açılıp kapanmıştır. Formasyonların yaşlanması için daha çok nannoplanktonlar kullanılmış olup, sınırlı alanda kalacak şekilde de kısmen bentonik foraminifer biyostratigrafisinden (Sakınç, 1983) yararlanılmıştır. Orta-Üst Eosen havzası Kızılağaç formasyonu ile temsil edilir. Bu birim Soytürk (1973) tarafından, Ahlat formasyonu (En üst Eosen yaşında) ile yaşıt kabul edilmiştir. Diğer yandan Şaroğlu ve Güner (1981) Ahlat'ın Kızılağaç formasyonundan daha genç olabileceğini belirtmiştir. Kızılağaç formasyonunun pelajik özellikteki kırmızı kireçtaşı ve olistostromdan oluşması, hemen yakınındaki karasal kırmızı Ahlat formasyonundan ayrı bir zamanda çökelmiş olmasını gerektirmektedir. Ayrıca Ahlat'ın içerisinde Orta Eosen çakıllarının bulunması Kızılağaç'tan daha genç olduğunun göstergesidir. En üst Eosen-Alt Miyosen havzasının tabanındaki En üst Eosen yaşındaki Ahlat formasyonu, Kıraner (1957) ve Ürgün (1961) tarafından Paleosen yaşında kabul edilmiştir. Aynı formasyonu Dinçer (1969), Ünal (1970), Elnaif (1969) ve Sakınç (1982) Eosen yaşında değerlendirmiştir. Uysal (1986) birimin hemen üstündeki başka bir düzeyde (Norkavak formasyonunda) nannoplanktonlara göre üst Lütesiyen yaşını saptamıştır. Ahlat formasyonu üzerinde Norkavak, Gerisor ve Yazla formasyonları vardır.kıraner(1957), Ürgün (1961) Dinçer (1969), Ünal (1970), Elnaif (1969) ve Soytürk (1973) Ahlat formasyonunun üstündeki birimlerle ilişkisinin geçişli olduğunu kabul ederken, Sakınç (1982) uyumsuzluğun varlığını belirtmiştir. Ancak bu çalışmanın sonunda, Ahlat formasyonunun üstündeki formasyonlarla geçişli ve En Üst Eosen yaşında olduğu saptanmıştır. Norkavak ve Gerisor formasyonu Yazla ile Ahlat formasyonunun arasında olup, Kıraner (1957), Ürgün (1961), Dinçer (1969), Ünal (1970) ve Elnaif (1969) tarafından üstündeki Yazla formasyonu ile uyumsuz olduğu değerlendirilirken; Soytürk (1973) ve Sakınç (1982) tarafından ise uyumlu olduğu yorumlanmıştır. Yalnızca Sakınç (1982), sınırlı bir alanda Gerisor formasyonuna Alt Oligosen yaşını verirken, diğer eski araştırmacılar ayrıntılı yaş verememiştir. Bu çalışmanın sonunda Norkavak ve Gerisor formasyonunun En Üst Eosenden Alt Oligosenin sonuna kadar bir dönemde çökeldiği ve üstündeki Yazla formasyonuyle de sınır ilişkisinin geçişli olduğu belirlenmiştir. Yazla formasyonu üzerine gelen Adilcevaz formasyonu ile arasındaki sınır ilişkisi kimine göre uyumsuz (Elnaif, 1969; Soytürk, 1973), kimine göre de uyumludur (Kıraner, 1957; Ürgün, 1961; Birgili, 1968; Dinçer, 1969; Ünal, 1970; Sakınç, 1982; Özyeğin, 1968). Ancak Yazla formasyonunun inceleme alanının batısında karasal koşullarda, doğusunda da denizel koşullarda, üstündeki Adilcevaz formasyonuyle geçişli olduğu saptanmıştır. inceleme alanının batısında gözlenen Sergen formasyonu volkanitleri daha önce Kuvaterner yaşında kabul edilmiş (Şaroğlu ve Güner, 1981; Yılmaz ve diğerleri, 1987), ancak altındaki Yazla formasyonu ile geçiş-
MUŞ TERSİYER HAVZASININ STRATİGRAFİSİ 75 li olması ve üzerinde de Adilcevaz formasyonunun uyuşumsuzluk (nonconformity) yüzeyi ile oturması gibi nedenlerden dolayı yaşının En üst Oligosen olabileceği kabul edilmiştir. Orta-üst Miyosen havzasındaki Elçiler formasyonunun volkanitleri daha önce Kuvaterner (Soytürk, 1973; Ünal, 1970) olarak yaşlanmıştır. Ancak Pliyosen yaşındaki Zırnak ve Solhan formasyonunun bu birim üzerinde açısal uyumsuz olarak bulunması ve kendisinin de Alt Miyosen yaşındaki Adilcevaz formasyonu üzerinde açısal uyumsuz olarak bulunması nedeniyle yaşı Orta-Üst Miyosendir. Pliyosen havzası Solhan ve Zırnak formasyonu ile temsil edilmiştir. İnceleme alanının batısında Solhan formasyonu daha önce net bir yaş verisine dayandırılmadan üst Miyosen yaşında değerlendirilmiştir (Şaroğlu ve Güner, 1981; Yılmaz ve diğerleri, 1987). Ancak inceleme alanının batısındaki Page çayının kenarında, volkanitlerin altında stratigrafik bir dokanakla bulunan tortul tabakaların en altından Alt Pliyosen yaşı alınmıştır. Metinde daha önce açık bir şekilde belirtildiği gibi Solhan formasyonu ile Zırnak formasyonu yanal geçişlidir. Ayrıca Muş ovasının batısındaki Ziyaret köyünün hemen yanında Zırnak formasyonunda Üst Pliyosenin ortası yaşı saptanmıştır. Şu halde Solhan formasyonu Pliyosen sırasında oluşmuştur. İnceleme alanının kuzeyinde ve batısında Zırnak formasyonuna şimdiye kadar hep aynı yaş verilmiştir (Soytürk, 1973; Ürgün, 1961; Özyeğin, 1968; Dinçer, 1969; Birgili, 1968; Ünal, 1970; Tokel, 1966). Ancak Muş ovasının hemen kuzeyinde bulunan birime daha önce Ürgün (1961) ve Soytürk (1973) Pliyosen yaşını verirken, Kıraner (1957) Paleosen; Ünal (1970), Elnaif (1966) üst Eosen yaşını vermiştir. Ne var ki, bu birim, içinde Oligosen kireçtaşı çakılının, Ahlat ve Yazla formasyonlarının çakıllarının bulunması nedeniyle Alt Miyosenden daha genç olması gerekmektedir. Buradan çıkarak bu tortulların Zırnak formasyonunun çökelleri olduğu düşünülmektedir. En üst Pliyosen-Kuvaterner havzası, Bulanık formasyonu, Muşovası formasyonu, Nemrut formasyonu ve alüvyal çökellerden oluşmuştur. Muş ovasının kuzeybatısında, Page-Anzar-Ziyaret yöresindeki deformasyon geçirmiş tortul-volkanotortul tabakalar Şaroğlu ve Güner (1981) ile Yılmaz ve diğerleri (1987) tarafından Pleyistosen yaşında kabul edilmiştir. Aynı zamanda Page'nin hemen kuzeyinden bir bindirme geçirmektedirler. Bu bindirme dokanağı normal stratigrafik dokanak olup, hemen bu dokanağın altındaki tortul tabakalarda da Alt Pliyosen yaşı saptanmıştır. Şu halde buradaki deformasyon geçirmiş tortul tabakalar-volkanitler (Solhan formasyonu) iç içe bulunmakta olup, yaşları da Pliyosendir. Haritadan (Şek.2) görüleceği gibi Pleyistosen çökelleri daha çok hafif engebeli ovalık kesimde 3-5 eğimli olarak görülmektedir. Aynca Şaroğlu ve Güner (1981) ile Yılmaz ve diğerleri (1987) tarafından Pleyistosen yaşında olduğu belirtilen riyolitlerin En üst Oligosen sırasında oluştuğu daha önce belirtilmiştir. KATKI BELİRTME Bu çalışma, 1985-1986 yılları arasında MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi projeleri içerisinde gerçekleşmiştir. Bu olanağı sağlayan MTA Genel Müdürlüğüne, çalışmamız süresince bizleri destekleyen daire başkanı İ.Turan Çakmak ve koordinatör Cengiz Karaköse'ye teşekkür ederiz. Haritalama sırasında Ahmet Türkecan'ın, mercanların tamamlanmasıyle ilgili olarak Sevim Tuzcu'nun, Adilcevaz yöresindeki bizzat haritalamakta olduğu alanı bize gezdiren Enerji Hammaddeleri Arama ve Etüt Dairesinden Saadettin Didik'- in ve küçük memeli fosillerinin derlenmesinde Sevim Yıldırım'ın bu yayına yararları olmuştur. Metni Nurten Dündar yazmış ve haritayı Samiye ünlü çizmiştir. Kendilerine ayrı ayrı teşekkür ederiz. DEĞİNİLEN BELGELER Yayına verildiği tarih, 6 Nisan 1988 Baştuğ, M.C., 1980, Sedimentation, deformation and melange emplacement in Lice Basin, Dijle-Karabegan area, South- East Turkey: The Department of Geological Engineering of the Middle East Technical University, these of Doctor of Philosophy, 282 s, yayımlanmamış. i Birgili, Ş., 1968, Muş bölgesi l: 25 000 ölçekli J 48 d 3, d 4 ve Muş K 47 b 2 paftalarının detay petrol etüdü hakkında rapor: MTA Rap., 1707 (yayımlanmamış), Ankara.
76 Ergün AKAY; Emin ERKAN ve Engin ÜNAY Çağlayan, A.; İnal, N.R.; Şengün M. ve Yurtsever, A., 1983, Structural setting of Bitlis Masif: Tekeli, O. ve Göncüoğlu, M.C., ed., Geology of Taurus Belt da., International Symposium 26-29 September, Ankara. Demirtaşlı, E. ve Pisoni, C., 1965, Ahlat-Adilcevaz bölgesinin jeolojisi (Van gölü kuzeyi): MTA Derg., 64, 22-23, Ankara. Dinçer, A., 1969, Muş K 47 bo paftasının jeolojisi, MTA Rap., 4575 (yayımlanmamış), Ankara. Elnaif, S., 1969, Muş kuzey sahasının petrol etüdü raporu (1: 25 000 ölçekli Erzurum J 47 d 4, Muş K 47 a 1 K 47 a 4 K 46 b 3, K 46 b 4, K 46 a 3, K 47 a 3, K47 d 2, K 48 a 4, K 48 d 1, paftaları): MTA Rap., 4296 (yayımlanmamış), Ankara. Göncüoğlu, C. ve Turhan, N., 1983, Geology of the Bitlis Metamorphic belt: Tekeli, O. ve Göncüoğlu, M.C., ed, Geology of Taurus Belt da., International Symposium 26-29 September, 1983, Ankara. Güner, Y., 1984, Nemrut yanardağının jeolojisi, jeomorfolojisi ve volkanizmasmın evrimi: Jeomorfoloji Derg., 12, 23-65. İlker, S., 1967, Erzurum-Muş bölgesinde Karaköse J 48 a 4 ve J 48 d. paftalarının l: 25 000 ölçekli detay petrol etüdü hakkında rapor: MTA Rap., 4177 (Petrol servisi Rap., 62), (yayımlanmamış), Ankara. Kıraner, F., 1957, Van bölgesi, Muş kuzeyi petrol jeolojisi inkişaf etüdü: MTA Rap., 2558 (yayımlanmamış), Ankara. özgül, N. ve Turşucu, A., 1983, Stratigraphy of the Mesozoic carbonate sequence of the Munzur Mountain (Eastern Taurides): Tekeli, O. ve Göncüoğlu, M.C., ed., Geology of Taurus Belt, da., International Symposium, 26-29 September, 1983, Ankara. özpeker, İ., 1973, Nemrut yanardağının volkanolojik incelemesi: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Teme] Bilimler Araştırma Grubu, proje no. TBAG-83:İTÜ Maden Fakültesi, İstanbul. Özyeğin, G., 1968, Muş bölgesi 1: 25 000 ölçekli Erzurum J 47 d 3, Muş 47 a 2 paftalarının detay petrol etüdü hakkında rapor: MTA Rap., 4129 (yayımlanmamış), Ankara. Sakınç, M., 1982, Mollababa-Uruman (Muş ili) yöresinin jeolojisi-biyostratigrafisi ve paleontolojisi: İstanbul Yerbilimleri, c 3,1-2. Soytürk, N., 1973, Murat baseni jeolojisi ve hidrokarbon imkân raporu: TPAO Rap., 791. Şaroğlu, F. ve Güner, V., 1981, Doğu Anadolu'nun jeomorfolojik gelişmesine etki eden öğeler: jeomorfoloji, tektonik, volkanizma ilişkileri: Türkiye Jeol.Kur.Bült., 24, 39-50. Şengör, A.M.C. ve Yılmaz, Y., 1983, Türkiye'de Tetis'in evrimi: Levha tektoniği açısından bir yaklaşım: Türkiye Jeol.Kur. Yerbilimleri özel Dizisi, l, 75 s. Tokel, S., 1966, Erzurum-Muş bölgesi 1: 25 000 ölçekli Erzurum J 46 c 3, J 46 c 4 paftalarına ait jeolojik rapor: MTA Rap., 4175 (yayımlanmamış), Ankara. Uysal, Ş., 1986, Muş Tersiyer havzasının stratigrafisi ve Üst Lütesiyenin varlığı: MTA Derg., 105-106, 69-74, Ankara. Ünal, A., 1970, Muş bölgesi 1: 25 000 ölçekli Erzurum J 47 c 4, Muş K 47 b 4, c 1, c2 paftalarının detay petrol etüdü: MTA Rap., 4754 (yayımlanmamış), Ankara. Ürgün, S., 1961, Muş-Nazik gölü ve Murat nehri arasındaki sahanın detay jeolojisi: MTA Petrol Dairesi Rap., 34. (yayımlanmamış), Ankara. Yazgan, E., 1983, Geodynamic evolution of the Eastern Taurus region: Tekeli, O. ve Göncüoğlu, M.C., ed, Geology of Taurus Belt da., International Symposium 26-29 September, 1983, Ankara. Yılmaz, A.; Terlemez, İ. ve Uysal, Ş. 1988, Hınıs (Erzurum güneydoğusu) dolayının bazı stratigrafik ve tektonik özellikleri: MTA Derg, 108, 38-56, Ankara. Yılmaz, Y.; Şaroğlu, F. ve Güner, Y., 1987, Initiation of the neomagmatism in East Anatolia: Tectonophysics, 134, 177-199.