329 MAKEDONYA CUMHUR YET NDE YABANCI DO RUDAN YATIRIMLAR VE fi ORTAMI P rof. Dr. Angelova BILJANA St. Cyril and Methodius Üniversitesi, Makedonya Çev. Ayfle Merve KAMACI Küreselleflme süreci, geliflmekte olan ülkeler için uluslararas ekonominin artan önemini vurgulamaktad r. Ülkeler aras nda sermaye, bilgi, yeterlilik, teknoloji, mal ve hizmet ak fl son zamanlarda gözle görülür oranlarda art fl göstermifltir. Geliflmekte olan ülkelerin daha h zl ekonomik büyüme elde edebilmek üzere ihtiyaç duydu u en önemli sermaye kaynaklar ndan biri de yabanc do rudan yat r mlard r (YDY). Bu yat r mlar n uluslararas flirketlerin dünya geneline tahsis etti i maddi ve maddi olmayan mallardan olufltu unu dikkate ald m zda, geliflmekte olan ülkelerin küresel pazara daha kolay erifliminin sa lanmas, küresel ekonomide önemli kat l mc lar olabilme imkânlar ve rekabet güçlerini yükseltme olas l klar n n artt n görürüz. Genel anlamda ele al rsak YDY lerin; gayri safi yurt içi hâs lada büyüme, istihdam, d fl ticaret, sermaye transferinden elde edilen bütçe gelirleri, teknoloji getirileri, teknik bilgi, nitelikli ve yetenekli ifl gücü ve iyi uygulamalar yoluyla ekonomi üzerinde yay lma etkisi vard r. Makedonya Cumhuriyeti nde YDY Da l m ve yap s Makedonya Cumhuriyeti ndeki yabanc do rudan ve portföy yat r mlar - n analiz etmede kullan lan metodoloji yaklafl m, IMF ve OECD üye ülkelerinde uygulanan metodoloji prosedürü ile tamamen uyumludur. 2007 y l sonunda, Makedonya Cumhuriyeti ndeki toplam YDY de eri (1997-2007 y llar aras ndaki toplam miktar) 2.545 milyon Euro miktar ndayd, yani kifli bafl na 1.247 Euro ya tekabül etmekteydi. Bu rakamlar ülkeyi, Orta ve Do u Avrupa ülkeleri aras nda en düflük YDY düzeyine sahip ülkeler s -
330 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress n f na sokmaktad r. Ülkenin uzun vadeli politik ve güvenlik istikrars zl nedeniyle, yabanc yat r mc lar ekonomi ile iliflkili olmayan büyük risklerle karfl karfl ya kalmaktayd. Bu nedenle yaln zca yüksek kârl projelerle s n rl kal yorlar, yaln zca bu türden projelere yat r m yap yorlard. Makedonya daki en büyük YDY ler, en yüksek kâr oranlar n elde eden flirketlere ve yat r m geri dönüflü potansiyeli yüksek olan iflletmelere stratejik yat r mc lar n girifli ile iliflkilidir. Tablo 1: Güney Do u Avrupa ülkelerinde YDY (milyon ABD Dolar ) Son 11 y l içerisinde, yabanc yat r mc lar yat r m bölgesi olarak Makedonya y çok fazla ele almad lar. Yat r m yapanlar ise çeflitli nedenlerle ifle girifltiler: Baz lar az say da Makedon flirketin elde etti i kâr oranlar ndan etkilendi; di erleri ülkeyi, küresel metal pazar ndaki yerlerini güçlendirmeye yönelik önemli bir nokta olarak kabul etti; di erleri ise, ço unlu u Yunan yat - r mc lar olmak üzere, s n r ötesi iflbirlikleri çerçevesinde ve bölgesel pazardaki konumlar n etkinlefltirmek üzere ülkenin co rafik yak nl n dikkate alarak burada yat r m yapmay tercih etti.
Makedonya Cumhuriyeti nde Yabanc Do rudan Yat r mlar ve fl Ortam 331 2007 y l na kadar Makedonya daki yabanc yat r mlar n genel özelli i, ço unun (%57) flirket birleflmeleri ve al mlar ile mülk transferi yap lmas yoluyla gerçeklefltirilen yabanc yat r m olmalar yd. Geri kalan % 43 lük kesim ise yeni yat r mlard. Makedonya daki YDY yap s n n en önemli hususu hissedar sermayelerinin ve yeniden yat r lan kârlar n (%87,5) kat l m d r ve yabanc yat r mc lara yönelik net yükümlülükler toplam YDY de erinin %12,5 i kadard r. Ülkelere göre yap lan YDY analizleri göstermektedir ki, Makedonya ekonomisindeki en büyük yat r mc lar Hollanda, Bulgaristan, Yunanistan, Avusturya ve sviçre den gelmektedir. Bu befl ülke, 2007 y l sonunda toplam YDY oran n n %64,4 ünü sa lam flt r. Söz konusu yat r mlar dikkatlice inceledi imizde, Hollanda yat r mc lar n n kat l m n n en yüksek oldu unu ve % 16,9 a (431,3 milyon Euro) denk düfltü ünü ve ço unlukla metal ürünleri üretimi ve g da iflleme sektörlerinde yo unlaflt n görürüz. Hollanda n n ard ndan, yine ayn y l içinde %16,6 l k oranla (421,3 milyon Euro) Bulgaristan gelmektedir. Bulgaristan yat r mc lar n n büyük ço unlu u tafl ma ve telekomünikasyon alanlar nda çal flm flt r. Listenin üçüncü s ras nda, toplam 387,1 milyon Euro ederinde yat r m ve %15,2 lik oranlar ile Yunanistan gelmektedir. Yunanistan yat r mc lar ise petrol rafinesi, hizmet sektörü (finansal arac l k) ve inflaat endüstrisinde yo unlaflm flt r.
332 2. Uluslararas Balkan Kongresi / 2 n d International Balkan Congress Sektörel yaklafl mla 2007 y l sonunda Makedonya daki YDY oranlar n n incelemesi sonucunda, yabanc yat r mlar n ço unlukla hizmet sektöründe yo- unlaflt (% 51,2), tafl ma ve iletiflim alanlar nda yap lan do rudan yat r mlar n %21,3 eriflti i ve finansal arac l kta hizmet sektörü oranlar n n %12,6 oldu unu görmekteyiz. Üretim sektöründe, ço u metal üretimi (%14,3) ve g da iflleme (%6,8) olmak üzere toplam %35,6 lik yat r m yap lm flt r. Yabanc sermayeli flirketlerin finansal sonuç da l m incelemeleri de, elde edilen kâr n yar s n n yeniden yat r m olarak kullan ld n ve geri kalan n da takip eden y l paylar na tediye edildi ini göstermektedir. Örne in 1997-2008 y llar aras nda, yeniden yat r lan ve da t lmayan kazan m miktar 356 milyon Euro dur. Bu miktar, 1998-2007 y llar aras nda ödenen (355 milyon Euro) temettü hisseleriyle neredeyse eflde erdir. Netice olarak, ifl ortamlar n n gelifltirilmesi, siyasi de iflkenli in silinmesi ve daha iyi makroekonomik göstergeler hep bir arada, bir ülkeye yabanc do rudan yat r m çekilmesinde etkili olan faktörlerdir. Makedonya Ekonomisi Üzerinde YDY Etkileri Genel anlamda, geliflmekte olan ülkelere YDY girifli olmas, toplam yat - r m oranlar n ve imkânlar n yükselten di er yat r m çeflitlerini de teflvik eder. Dünya Bankas çal flmalar na göre YDY oranlar ndaki %1 lik art fl, toplam yat r mlar n %0,5 oran nda art rmaktad r. 1 YDY girifli yerli flirketlerle rekabet halinde olursa, envanterlerin hükme ba lanmas, yat r mlar n gecikmesi hatta batma ve kimi iflletmelerin kapat lmas gibi sonuçlar n do mas olas d r. Yeni sektörlerde YDY girifli ise toplam yat r m oranlar n büyük oranda art rabilir. Afla daki grafik, son 10 y l içerisinde Makedonya Cumhuriyeti ndeki GSY H oranlar nda görülen YDY etkilerini göstermektedir. Grafik1: GSY H üzerinde YDY etkisi (%)
Makedonya Cumhuriyeti nde Yabanc Do rudan Yat r mlar ve fl Ortam 333 Ülkedeki toplam yat r mlar aras nda YDY sonuçlar di er sermaye ak fllar ndan çok daha büyüktür. Makedonya Cumhuriyeti gibi küçük ve aç k bir ekonomi için, iflletme ve flirketlerin uluslararas laflma anlam ndaki tek çareleri YDY lerdir. YDY ve toplam gayri safi yat r mlar aras ndaki oran, YDY nin yerel yat r m politikas oluflturma anlam nda etkili oldu u e ilimini göstermektedir. fiu anki noktadan bak ld nda, son 11 y l n verilerinin analizi sonucunda (özellefltirme süreci tamamland ktan sonra), devletin yat r m için istikrarl ve çekici koflullar elde etmeye yönelik uygulad faaliyet ve önlemlerin yabanc yat r mc çekmek için yine de etkili olamad görülmektedir. Genel olarak, ülkedeki düflük yat r m oran iki nedenden kaynaklanmaktad r: Ticari olmayan riskler (ülkenin en yak n komflu bölgesinde ve ülke içinde görülen siyasi ve güvenlik istikrars zl klar ) ve Ekonomik faktörler ( yerel pazar n da l m ve birleflme gücü, yasamada s k s k yap lan de ifliklikler, yavafl ve bürokratik prosedürler, daha genifl bir bölgede YDY lerin geniflletilmesine dair uygulanan k s tlamalar ve küreselleflmenin etkileri) Ancak YDY nin Makedon giriflimciler ve Makedon ekonomisi üzerindeki etkisi göz ard edilemez ve en çok da yeni teknolojilerin transferi, teknik bilgiler, modern iflletme yönetimi, iflçi becerilerinin yükseltilmesi, insan sermayesinin gelifltirilmesi, d fl pazarlarda yerel flirketlerin rekabet gücünün art r lmas, tekelci kârlar n düflürülmesi ve mal ve hizmet kalitelerinin yükseltilmesi gibi alanlarda etkileri görülmektedir. Sonuç olarak ekonomik reformlar ve tatmin edici makroekonomik performanslar, yabanc yat r mc lar n ilgisini çekme anlam nda tutarl bir taban oluflturmaktad r. Baflar lar, ancak ifl ortam - n n, sosyal ve siyasi çevrenin gelifltirilmesi; özel sektörün etkinlefltirilmesi, bilhassa kamu yönetiminde kapasite oluflturma; yavafl ve bürokratik prosedürlerin sonland r lmas ve yolsuzluklar n önüne geçilmesi; düzenleyici kurumlar n ve yasama çerçevelerinin gelifltirilmesi; adalet sisteminde ilerleme sa lanmas ; finansal arabulucu sektörün yükseltilmesi ve AB entegrasyonu gibi etkenlerin hepsi dikkate al narak sa lanabilir. Notlar 1 World Bank, 1999 Babic, Pufnic Stucka Teorija i stvarnost inozemnih stranih ulagawa u svijetu i u tranzicijskim zemqama s posebnim osvrtom na Hrvatsku - HNV, 2001, Zagreb, s.7.