Editör Prof.Dr.Hüseyin Subhi Erdem KLASİK MANTIK Yazarlar Doç.Dr. Aytekin Özel Doç. Dr.Mustafa Yıldız Yrd.Doç.Dr. Abdullah Durakoğlu Yrd.Doç.Dr. Cengiz İskender Özkan Yrd.Doç.Dr. Mustafa Kaya Yrd.Doç.Dr. Kutsi Kahveci Yrd.Doç.Dr. Svitlana Nesterova Yrd.Doç.Dr. Tanzer Yakar
Editör Prof.Dr.Hüseyin Subhi Erdem Klasik Mantık ISBN: 978-605-5044-82-4 Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir 1.Baskı 2016 Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz. Lord Matbaası Lisans Yayıncılık Tahtakale Mah. Hicret Sokak No:8/A Avcılar-İSTANBUL e-posta : lisans@lisansyayincilik.com.tr www.lisansyayincilik.com.tr
ÖNSÖZ Mantık, bilimsel düşünce ve felsefe için bir giriş ve metodoloji oluşturma yoludur. Kimi düşünürler mantığı müstakil bir ilim olarak görürken, kimileri de ilimlere giriş bağlamında bir alet olarak görmüşlerdir. Bu ikinci kavrayış, bu sanatın kurucusu Aristoteles'in mantık çalışmalarına Organon adı verilmesi nedeniyle oluşmuştur. Mantık bir ilimdir yargısına varan düşünürler, onu Hikmet in bir bölümü olarak da nitelemişlerdir. Bu ilim sayesinde biz gerçek tanım ve kesin kanıtın doğru olarak kendilerinden yapıldığı zihinsel işlem ve bu kanıtlamaların kendisine has formlarını biliriz. Bunun yanında mantık, öteki bilimlere göre bir alet olarak da görülür. Bu sayede o diğer ilimlerin kavranılmasını sağlayan ve idrakini kolaylaştıran yardımcı görevi üstlenir. Mantığın temelde insanın bilme edimini sağlayan ilim ya da alet olması, onun bilen, tasarımlayan, kanıtlama gücüne sahip zihinsel donanıma sahip bir varlık olmasıyla alakalıdır. Bilen varlık için bilgi tasavvur ve tasdik aşamalarına tabi olarak gerçekleşir. Tasavvurlar varlık bağlamı ve eşya hakkında ilk bilgilerimiz olup, bir şeyi ne ise o şey olarak idrak etmemizdir. Tasdikler ise tasavvurlardan sonra ulaştığımız, elde ettiğimiz bilgilerdir. Fakat bu işlemlerin hepsi rastgele değil belli teknikler ve sistematiğe göre oluşturulur. İşte bu yüzden mantık için formel bir ilimdir tanımına ulaşırız. Mantığın bu tanımını mantıksal düşünce ve işlemlere bakarak, yani mantığın temel özelliklerine dikkatle elde ederiz. Mantığın formel yapısı çıkarım tekniklerini konu edinmesi, çıkarımların geçerliliğini denetlemesi, önermelerin içeriğinden ve taşıdıkları özel anlamlardan bağımsız olarak, bu önermelerin sadece formu yönünden ele alınmasını ve incelenmesini gerektirir. Mantık bir ilgi dalı olarak ortaya çıktığından beri daha disiplinli ve sıkı bir sistematiğe sahip yapısından ötürü aşırı değişikliklere maruz kalmamıştır. Ama yine de her insani edim ve işte olduğu gibi mantık alanının da kendi seyrinde bir gelişmeye tabi olduğu görülebilir. Gelişen ve değişen dünyanın imkânları nispetinde, bilgi ve buna bağlı teknik ve teorik alanın doğurduğu düşünce genişliği, mantık ilmini de ifade, dile getiriş ve sunumda yeniliklere, yöntemsel tartışma, biçimsel yapılanmalara yöneltmiştir. III
Tarihsel süreçte Aristotelesçi mantıksal düşünüş ve dile getirişi toparlayan sistematiğe katkı olarak, ortaçağ da İbn Sina gibi mantıkçıların yanında daha sonraları F. Bacon un endüktif mantığı ve Leibniz in matematiksel düşüncenin mantıksal temeli üzerine yaptığı çalışmaları önemli adımlar olarak görülebilir. Bu gelişmeleri müteakiben Frege nin Aristotelesçi mantığa eleştirileri ve modern mantığın temelleri üzerine çalışmaları mantık ilmini yeni bir safhaya taşımıştır. Ama bununla birlikte Frege sonrası mantıksal paradigma bütünüyle Aristoteles mantığından kopmamıştır. Temelde Aristoteles e nispet edilen geleneksel mantık hala günümüzde mantıksal düşünce içinde kendini yenileyerek varlığını ve işlevselliğini sürdürmektedir. Özellikle sosyal bilimler, hukuk, felsefe ve teoloji alanlarında klasik mantık işlev görmekte ve kullanılmaktadır. Mantık ilminin gelişen ve değişen dünyanın koşulları içinde kendine ait meşruiyeti, bu ilmin ya da tekniğin akademik alanda ders olma gereğini, yeni gelişme ve ifade kalıplarını da dikkate alarak sürdürmeyi gerekli kılmaktadır. Bu bağlamda ülkemizde hızla gelişen ve genişleyen akademik ortamda, mantık sahasında çalışan, uzmanlaşan bilim adamlarının pratiğin içinden yeni ders notları ve değerlendirmeler yapması işin tabiatı gereğidir. Editörlüğünü üstlendiğim klasik mantık çalışmalarına dahil olacak, yeni bir bakış ve değerlendirme iddiasındaki bu ders kitabı, umarım akademik ortama katkı sağlar ve faydalar hasıl eder. İstanbul,2016 Editör Prof. Dr. Hüseyin Subhi ERDEM IV
İÇİNDEKİLER Önsöz GİRİŞ III 11 Bölüm 1 MANTIK VE TEMEL KAVRAMLARI 1.1. Mantığın Etimolojik Kökeni 1.1.1. Mantık Sözcüğünün Terim Olarak iki Kullanımı 1.1.2.Mantığın Tarihsel Olarak Çeşitli Tanımları 1.1.3.İslam Dünyasında Mantığın Tanımı 1.1.4.Mantığın Konusu Akıl Yürütme ve Argümanlar 1.1.5.Mantıksal Akıl Yürütme ve Tanım Teorileri 1.1.6.Düşünce Akıl Yürütme ve Dil 1.1.7.Geleneksel Dönemlerde Delil ve Burhan 1.1.8.Kıyas İle Argüman Arasındaki İlişki 1.1.9.Mantık ve Psikoloji 1.1.10.Mantık Önerme ve İspat 1.2. Mantık Bakımından Aklın Üç Temel Fonksiyonu 1.2.1. Anlama 1.2.2. Hüküm Verme (Yargılama) 1.2.3. Çıkarım Yapma/Çıkarımlar 1.3. Akıl Yürütmelerde Kullanılan Bazı Ortak Temel Terimler 1.4. Mantıksal Geçerlilik 1.5. Akıl Yürütme Yöntemleri 1.5.1. Tümdengelim (Dedüktif Akıl Yürütme) 1.5.2. Tümevarım (Endüktif Akıl Yürütme) 1.5.3. Benzerlik Kurma (Analoji) 1.6. Akıl İlkeleri 1.6.1. Özdeşlik İlkesi 1.6.2. Çelişmezlik İlkesi 17 18 19 20 21 21 23 23 24 25 25 26 27 27 28 29 29 31 35 35 36 39 41 41 42 V
1.6.3. Üçüncü Halin Olmazlığı İlkesi 1.6.4. Yeterli Sebep İlkesi 1.7. Formel Mantık-İnformel Mantık 1.8. Mantığın Tarihçesi 1.8.1. Aristoteles Öncesi Mantıksal Çalışmalar 1.8.2. Aristoteles te Mantık 1.8.3. İslam Dünyasındaki Mantıkta Organon lu Mantık Bölümleri 1.8.4. Batı daki Yeni Mantık Çalışmalarının Tarihsel Temeli 1.8.5. Leibniz 1.8.5.1. Leibniz 1.8.5.2. Salt Mantık Arayışı 43 45 45 47 47 47 48 49 51 52 53 57 Bölüm 2 KAVRAMA (ANLAMLANDIRMA) KAVRAMLAR VE TERİMLER 2.1. Zihnin Şeyleri Kavrama Yeteneği ve Semboller 2.2. Gerçeklik Düzenine ve Kavramsal Düzene Göre Kavrama 2.3. Kavramlar 2.3.1. Kavramın Tanımı ve Oluşum Süreci 2.3.2. Kavramın Nitelikleri: İçlem ve Kaplam 2.4. Kavramların İfade Edilişi 2.4.1. Kavram ve Terim 2.4.2. Kavramların Delâletleri (İfade Edilişleri) 2.5. Kavram Çeşitleri 2.5.1. Genel, Tekil, Tümel ve Tikel Kavramlar 2.5.2. Kolektif ve Dağıtılmış Kavramlar 2.5.3. Somut ve Soyut Kavramlar 2.5.4. Olumlu ve Olumsuz Kavramlar 2.5.5. Mutlak ve Bağıl Kavramlar 2.6. Kavramlar Arası İlişkiler 2.6.1.Eşitlik 2.6.2. Ayrıklık 2.6.3. Eksik Kapsama 59 60 62 63 63 66 67 67 69 70 70 71 71 72 73 73 73 74 74 VI
2.6.4.Tam Kapsama 2.6.5. Eş Kapsama (koordinasyon) 2.6.6. Çelişiklik 2.6.7. Karşıtlık 2.7. Kavramların Nesnelerle Olan İlişkileri 2.7.1. Nelik, Gerçeklik, Kimlik 2.7.2. İçlem ve Kaplam 75 75 75 76 76 77 78 84 Bölüm 3 KATEGORİLER, YÜKLEMLER VE TANIMLAR OLUŞTURMA 3.1. Kategoriler 3.2. Beş Tümel 3.3. Tanım / Tanımlar Oluşturma 3.3.1.Tanım Çeşitleri 3.3.2.Tanımda Kullanılan Vasıtalara Göre Tanım Çeşitleri 3.3.3.Diğer Bazı Tanım Çeşitleri 3.3.4.Tanımın Şartları 3.3.5.Tanımlanamazlar 3.4. Bölme ve Sınıflandırma 3.4.1.Bölmenin Şartları 3.4.2.Sınıflandırma 3.4.1.1. Sınıflandırma çeşitleri 3.4.1.2. Sınıflandırmanın şartları 85 86 89 92 94 97 98 98 99 99 100 101 101 102 105 Bölüm 4 ÖNERMELER 4.1. Önermenin Tanımı ve Yapısı 4.2. Doğruluk ve Yanlışlık 4.3. Önerme Çeşitleri 4.3.1. Nitelikleri Bakımından Önermeler (Olumlu & Olumsuz) 107 108 110 111 111 VII
4.3.2. Nicelikleri Bakımından Önermeler (Tümel & Tikel) 4.3.3. Kipliği Bakımından (Modalite) Önermeler (Gerçek- Zorunlu-Olanaklı) 4.3.4. İçerikleri Bakımından Önermeler (Analitik & Sentetik) 4.3.5. Bağıntıları Bakımından Önermeler (Kategorik Hipotetik &Ayrık) 4.4. Kategorik Önermeler 4.4.1.Kategorik Önermelerin Standart Formları 4.4.2.Kategorik Önermelerde Nitelik ve Nicelik 4.4.3. Kategorik Önermelerde Terimlerin Dağıtılması 4.5. Kategorik Önermeler Arasındaki İlişkiler (Dolaysız Çıkarımlar) 4.5.1. Geleneksel Karşıolum Karesi ve Karşıolum İlişkileri 4.5.2. Eşdeğerlik İlişkileri 4.6.Kategorik Önermelerin Denklemle Gösterilmesi ve Venn Diyagramları 112 112 114 115 116 118 122 124 126 127 131 138 146 Bölüm 5 DEDÜKTİF KANITLAMA / KIYAS / ÇIKARIM 5.1. Akıl Yürütme 5.1.1. Analoji 5.1.2. Endüksiyon (Tümevarım) 5.2. Kıyas: Tanımı, Yapısı, Unsurları ve Çeşitleri 5.3. Kategorik Kıyas Modları ve Şekilleri 5.4.Kategorik Kıyasların Geçerliliğinin Denetlenmesi: 5.4.1.Kıyas Kuralları 5.4.2.Venn Şemaları 5.5.Kategorik Kıyasların Geçerliliğinin Denetlenmesi: Antilogistic Yöntem 147 148 148 149 149 151 156 156 156 160 168 VIII
Bölüm 6 GEÇERLİ KIYAS ŞEKİLLERİ VE BİRİNCİ ŞEKLE DÖNÜŞTÜRME 6.1. Tam Kıyaslar ve Tam Olmayan Kıyaslar 6.2. Doğrudan Dönüştürme 6.3. Dolayli Dönüştürme 6.4. Modların Latince Kelimelerle İfadesi 6.5. Modların Latince Adları İçinde Geçen Harflerin Açıklaması 6.6. İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi 6.6.1. İkinci Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi 6.6.2. Üçüncü Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi 6.6.3. Dördüncü Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi 169 170 172 173 174 176 178 178 180 182 187 Bölüm 7 VARSAYIMSAL (HYPOTHETICAL) VE DİĞER KIYASLAR 7.1. Varsayımsal (Hypothetical) Çıkarımlar 7.1.1. Şartlı (Conditional) Kıyas 7.1.2. Bitişik Şartlı (Disjunctive) Kıyas 7.1.3. Ayrık Şartlı (Disjunctive) Kıyas 7.1.3.1. Bağdaşır Seçenekli Kıyas 7.1.3.2. Bağdaşmaz Seçenekli Kıyas 7.2. Bileşik Kıyaslar 7.2.1. Zincirleme Kıyas 7.2.2. Karma (Hulfi) Kıyas 7.2.3. İkilem (Dilemma) 7.2.3.1. Basit İkilem 7.2.3.2. Karmaşık İkilem 7.3.Düzensiz Kıyaslar 7.3.1. Eksik Önermeli Kıyas (Entimem) 7.3.2. Delilli Kıyas (Epicheirema) 189 190 191 191 193 194 194 195 195 196 197 197 198 200 200 201 205 IX
Bölüm 8 MANTIK YANLIŞLARI / HATALARI / YANILTMACALARI 8.1. Dil Yanlışları veya Yanıltmalar 8.2. Biçimsel Yanlışlar veya Yanıltmalar (Formal Fallacies) 8.2.1. Önermeler Mantığı Yanlışları ve Yanıltmaları: 8.2.2. Kıyas Yanlışları ve Yanıltmaları: 8.2.3. Yüklemler Mantığı Yanlışları ve Yanıltmaları: 8.3. Biçimsel Olmayan Yanlışlar veya Yanıltmalar (Informal Fallacies) 8.3.1. Yetersiz Delil (Insufficient Evidence) 8.3.2. İlgisiz Delil (Irrelevant Evidence) 8.3.3. Yanlış Akıl Yürütme (Faulty Logic) 8.3.4. Materyal Yanlışlar veya Yanıltmalar (Fallacies of Presumption) 207 210 212 213 214 216 217 217 219 224 225 230 X