T.C. BOLU VALİLİĞİ ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK İL MÜDÜRLÜĞÜ BOLU İLİ 2011 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU

T.C. BOLU VALİLİĞİ ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK İL MÜDÜRLÜĞÜ BOLU İLİ 2011 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU HAZIRLAYANLAR Kerim YEL Cemile ABDULGANİOĞLU Yücel Onur YILDIZ Ali SARPBAYIR ÇED ve İzin Şb. Md. V. Biyolog Çevre Mühendisi Çevre Mühendisi BOLU-2012 I

Üzerinde yaşadığımız dünyanın kaynaklarının sınırlı olduğunu, teneffüs edebildiğimiz havanın, içebildiğimiz suyun, ekebildiğimiz bir avuç toprağın ne kadar önemli olduğunu anlamaya başladığımızdan bu yana karşımıza çıkan çevre ve çevre sorunları hala dünya gündeminin üst sıralarındaki yerini korumaya devam etmektedir. İnsanların huzur içerisinde bir geleceğe sahip olması için çaba sarf edenler çevrenin korunması gereken ortak bir değer olduğu hususunda birleşmişlerdir. Bu ortak değer ırk, dil, din ve sınır farklılıkları tanımaksızın tüm insanlığı etrafında birleşmeye adeta mahkûm etmiştir. İçinde yaşadığımız yüzyılda endüstri ve teknoloji alanlarında meydana gelen olağanüstü gelişmeler bir yandan insanın doğa üzerindeki egemenliğini artırıp yaşam düzeyinin yükselmesini, onu daha mutlu kılacak bir ortamın oluşmasını sağlarken, öte yandan hızlı kentleşme ve plansız sanayileşme olgusunun da etkisiyle doğal dengenin bozulması, kaynakların hızla yok edilmesi insan yaşamını tehdit edecek boyutlara varan çevre kirliliğini de ortaya çıkarmıştır. Çevre kirliliği özellikle son 50-60 yılda sanayileşmiş ülkelerde önemli boyutlara ulaşırken, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde de aynı hızla devam etmektedir. Çevre kirliliği iklim, toprak, su ve doğal yapıyı olumsuz yönde etkileyerek doğal kaynakları ve doğal yaşamı tekrar düzeltilmesi mümkün olmayacak şekilde tahrip etmektedir. Çevre kirliliği özellikle kişi ve toplum hayatını ciddi bir şekilde tehdit ettiğinden fertler, hükümetler, ulusal ve uluslararası kuruluşlar çevreyi korumak, oluşan veya oluşması muhtemel zararları en aza indirmek adına büyük bir seferberlik içerisine girmişlerdir. I

Ülkemiz gelişmekte olan her ülke gibi üretimi artırmak, kentleşmek, sanayileşmek, alt yapısını geliştirmek ve güçlendirmek, sonuçta insanların refahı ve mutluluğunu sağlamak zorundadır. Ancak bunu yaparken çevresel değerlerin tahribine yol açmadan, kaynakları akılcı kullanarak, tabiatın dengesini bozmadan yani sürdürülebilir kalkınma ve yaşanabilir çevre stratejileri doğrultusunda hareket edilmesi önem arz etmektedir. Uzun vadede ekonomik sistemin sürekliliğini sağlamak her şeyden önce, o ekonomik sistemi besleyen çevre değerlerini korumak, geliştirmek ve kullanımını gerçekçi temellere oturtmakla mümkün olabilecektir. İlimizin çevre değerlerinin mevcut durumunun ortaya konulması çevre konusunda yapılan çalışmaların bir arada yer alması, nitelik ve nicelik yönünden tespit edilmesi için gerekli olan veri ve bilgilerin toplanması, sınıflandırılması amacıyla Bolu İl Çevre Durum Raporu hazırlanarak kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Bu raporun hazırlanmasında katkı sağlayan tüm kişi, kurum ve kuruluşlara ayrı ayrı teşekkür ederim. Daha temiz, daha sağlıklı, daha yeşil bir çevrede yaşamak dileklerimle. İbrahim ÖZÇİMEN Bolu Valisi II

Çevre insanların ve diğer canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak birbirlerinden etkilendikleri Fiziki, Biyolojik, Sosyal, Ekonomik ve Kültürel ortamdır. Diğer bir değişle çevre bir canlının olduğu ortam ya da şartlardır ve yeryüzünde ilk canlı ile birlikte var olmuştur. Yani çevrenin temelindeki odak noktasında insan oturmaktadır. Çevreyi koruyan geliştiren de kirleten de insandır. İnsan ve çevre arasındaki münasebet ve etkilenmenin vazgeçilmez nitelikte olması, çevre kavramının günümüzde kazandığı boyutları da büyütmektedir. Çevrenin ulusal düzeyde olduğu kadar uluslararası düzeyde de ele alınması sağlıklı bir dünya için şarttır. Anayasamızın 56. maddesinde Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşın ödevidir. denilmekle devlet ve vatandaşlarımıza önemli sorumluluklar yüklemektedir. Ülkemizde ve dünyada bu gün ortaya çıkan çevre sorunlarının ana nedenlerinden birisi insanların yaşadığı dünyayı, kendisinden sonra başkalarının da kullanacağını idrak edememesidir. Hâlbuki yaşanılır bir dünya bize emanet edilen gelecek nesillere devredilmesi gereken en önemli varlıktır. İçinde bulunduğumuz yüzyıl, birçok teknolojik imkânları insanlığın hizmetine sunarken, bir yandan da geri dönüşü zor hatta imkânsız olan varlıkları da alıp götürmektedir. Hızlı nüfus artışına bağlı olarak insanların ihtiyaçlarının çeşitlenmesi, beslenme, enerji, çarpık kentleşme, sağlıksız sanayileşme, azalan ve tükenen canlı türler, artan kirlilik, ormanların ve meraların yok olmasına bağlı iklim değişiklikleri çevre sorunlarını oluşturmaktadır. Saydığımız ana başlıkları alt kategorilerde daha da detaylandırmak mümkündür. İlimizin çevre dengelerinin mevcut durumunun ortaya konulması amacıyla; gerekli olan veri vb. bilgilerin toplanması sınıflandırılması kullanıcılara sunulması için Çevre Envanteri nin çıkarılması büyük önem arz etmektedir. Bilindiği gibi, İl Çevre Durum Raporları, O ilin tüm çevre bilgileri ve değerlerini bir sistem bütünlüğü içerisinde toplayacağı gibi Bakanlığımızca hazırlanacak Türkiye Çevre Durum Raporu ve Çevre Envanterinin hazırlanmasına önemli bir temel kaynak oluşturacaktır. Çevre Durum III

Raporları ve Çevre Envanterleri dengeli ve sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirirken korunması gereken ekosistemlerin, ihtiyaçlar ve doğal kaynaklar arasındaki dengenin kurulmasında araştırmacılara temel bilgi sunarken, yön ve hedeflerinin belirlenmesinde ÇED Raporlarının hazırlanmasında, Çevreye ait bilgilerin tespitinde önemli kaynak özelliğini taşımaktadır. İl Çevre Durum Raporu verilerinin hazırlanmasında bize veri akışı sağlayan tüm Kamu Kurum ve Kuruluşlarına ve büyük özveri ile raporu hazırlayan tüm personele teşekkürlerimi sunarım. Yusuf KADI İl Müdür V. IV

İÇİNDEKİLER V Sayfa A. COĞRAFİ KAPSAM... 001 A.1. Giriş... 001 A.2. İl ve İlçe Sınırları... 002 A.3. İlin Coğrafi Durumu... 002 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu... 003 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi... 007 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma... 007 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya... 008 B. DOĞAL KAYNAKLAR... 010 B.1. Enerji Kaynakları... 010 B.1.1. Güneş... 010 B.1.2. Su Gücü... 010 B.1.3. Kömür... 010 B.1.4. Doğalgaz... 011 B.1.5. Rüzgar... 011 B.1.6. Biokütle... 011 B.1.7. Petrol... 011 B.1.8. Jeotermal Sahalar... 011 B.2. Biyolojik Çeşitlilik... 012 B.2.1. Ormanlar... 012 B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları... 012 B.2.2. Çayır ve Mera... 012 B.2.3. Sulak Alanlar... 013 B.2.4. Flora... 013 B.2.5. Fauna... 013 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler... 013 B.3. Toprak... 014 B.4. Su Kaynakları... 015 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar... 015 B.4.2. Yeraltı Suları... 018 B.4.3. Akarsular... 018 B.4.4. Göller ve Göletler... 020 B.5. Mineral Kaynaklar... 024 B.5.1. Sanayi Madenleri... 024 B.5.2. Metalik Madenler... 024 B.5.3. Enerji Madenleri... 025 B.5.4. Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler... 026 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)... 029 C.1. İklim ve Hava... 029 C.1.1. Doğal Değişkenler... 030

C.1.1.1. Rüzgâr... 030 C.1.1.2. Basınç... 031 C.1.1.3. Nem... 031 C.1.1.4. Sıcaklık... 031 C.1.1.5. Buharlaşma... 031 C.1.1.6. Yağışlar... 032 C.1.1.6.1. Yağmur... 032 C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı... 032 C.1.1.7. Seller... 032 C.1.1.8. Kuraklık... 032 C.1.1.9. Mikroklima... 032 C.1.2. Yapay Etmenler... 032 C.1.2.1. Plansız Kentleşme... 032 C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması... 032 C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar... 033 C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar... 033 C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar... 033 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları... 033 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman... 033 C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları... 034 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları... 034 C.2.4. Azot Oksit (NO2) Emisyonları... 034 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları... 034 C.3. Atmosferik Kirlilik... 034 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri... 034 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri... 034 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri... 035 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri... 035 C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri... 035 C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri... 035 C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri... 036 C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri... 036 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri... 037 D. SU... 038 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı... 038 D.1.1. Yeraltı Suları... 038 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar... 038 D.1.3. Akarsular... 039 D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar... 041 D.1.5. Denizler... 046 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri... 046 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri... 046 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik... 046 D.3.2. Akarsularda Kirlilik... 047 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik... 048 D.3.4. Denizlerde Kirlilik... 048 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları... 049 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri... 049 VI

D.5.1. Tuzluluk... 049 D.5.2. Zehirli Gazlar... 049 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik... 049 D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler... 049 D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler... 049 D.5.5.1. Siyanürler... 049 D.5.5.2. Petrol ve Türevleri... 049 D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller... 049 D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği... 049 D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği... 049 D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği... 049 D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler... 049 D.5.7. Patojenler... 049 D.5.8. Askıda Katı Maddeler... 049 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği... 049 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI... 050 E.1. Genel Toprak Yapısı... 050 E.2. Toprak Kirliliği... 050 E.3. Arazi... 050 E.3.1. Arazi Varlığı... 050 E.3.1.1. Arazi Sınıfları... 050 E.3.1.2. Kullanım Durumu... 051 E.3.2. Arazi Problemleri... 051 E.3.3. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Çalışmaları.052 F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER... 053 F.1. Ekosistem Tipleri... 053 F.1.1. Ormanlar... 053 F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı... 053 F.1.1.2. İlin Orman Envanteri... 053 F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları... 054 F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları... 054 F.1.2. Çayır ve Meralar... 056 F.2. Flora... 056 F.3. Fauna... 056 F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları... 057 F.3.3.1. Evcil Hayvanlar... 057 F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar... 057 F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar... 057 F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar. 057 F.3.3.3. Hayvan Hakları İhlalleri... 057 F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği... 057 F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar... 058 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar... 058 F.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, VII

Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları... 058 F.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları... 062 F.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar... 070 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar... 073 F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları... 073 F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar... 073 F.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar... 073 F.4.2.2.2. 13/9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar... 073 F.4.2.2.3. Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar... 074 F.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar... 074 F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar... 074 F.4.3. Korunması Gereken Alanlar... 074 F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.)... 074 F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı... 074 F.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak VIII

Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler... 074 F.4.3.4. Göller, Akarsular, Yeraltı suyu İşletme Sahaları... 074 F.4.3.5. Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arz eden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar.. 075 G. TURİZM... 076 G.1. Yörenin Turistik Değerleri... 076 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri... 076 G.1.1.1. Konum... 076 G.1.1.2. Fiziki Özellikleri... 076 G.1.2. Kültürel Değerleri... 076 G.2. Turizm Çeşitleri... 085 G.3. Turistik Altyapı... 095 G.4. İlde Konaklayan Turist Sayısı... 097 G.5. Turizm Ekonomisi... 097 G.6. Turizm-Çevre İlişkisi... 097 H. TARIM VE HAYVANCILIK... 100 H.1. Genel Tarımsal Yapı... 100 H.2. Tarımsal Üretim... 100 H.2.1. Bitkisel Üretim... 100 H.2.1.1. Tarla Bitkileri... 100 H.2.1.1.1. Buğdaygiller... 101 H.2.1.1.2. Baklagiller... 101 H.2.1.1.3. Yem Bitkileri... 102 H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler... 102 H.2.1.2. Bahçe Bitkileri... 103 H.2.1.2.1. Meyve Üretimi... 103 H.2.1.2.2. Sebze Üretimi... 103 H.2.1.2.3. Süs Bitkileri... 104 H.2.2. Hayvansal Üretim... 105 H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık... 105 H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık... 106 H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi)... 107 H.2.2.4. Su Ürünleri... 108 H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı... 108 H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği... 108 H.3. Organik Tarım... 109 H.4. Tarımsal İşletmeler... 109 H.4.1. Kamu İşletmeleri... 109 H.4.2. Özel İşletmeler... 109 H.5. Tarımsal Faaliyetler... 109 H.5.1. Pestisit Kullanımı... 110 H.5.2. Gübre Kullanımı... 110 IX

I. MADENCİLİK... 112 I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler... 112 I.1.1. Sanayi Madenleri... 112 I.1.2. Metalik Madenler... 113 I.1.3. Enerji Madenleri... 113 I.1.4. Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler... 115 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri... 117 I.3. Cevher Zenginleştirme... 117 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri... 117 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları... 117 J. ENERJİ... 119 J.1. Birincil Enerji Kaynakları... 119 J.1.1. Taşkömürü... 119 J.1.2. Linyit... 119 J.1.3. Asfaltit... 119 J.1.4. Bitümlü Şist... 119 J.1.5. Ham petrol... 120 J.1.6. Doğalgaz... 120 J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum)... 120 J.1.8. Orman... 120 J.1.9. Hidrolik... 120 J.1.10. Jeotermal... 120 J.1.11. Güneş... 121 J.1.12. Rüzgâr... 121 J.1.13. Biyokütle... 121 J.2. İkincil Enerji Kaynakları... 121 J.2.1. Termik Enerji... 122 J.2.2. Hidrolik Enerji... 122 J.2.3. Nükleer Enerji... 122 J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi... 122 J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı... 122 K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ... 123 K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler... 123 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması... 125 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı... 128 K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu... 143 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı... 143 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler... 143 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği... 143 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği... 143 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği... 143 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği... 143 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar... 143 X

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı... 144 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME... 145 L.1. Altyapı... 145 L.1.1. Temiz Su Sistemi... 145 L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi... 148 L.1.3. Elektrik İletim Hatları... 148 L.1.4. Doğalgaz Boru Hatları... 148 L.2. Ulaşım... 148 L.2.1. Karayolları... 148 L.2.1.1. Karayolları Genel... 148 L.2.1.2. Ulaşım Planlaması... 149 L.2.1.3. Toplu Taşıma Sistemleri... 149 L.2.1.4. Kent İçi Yollar... 150 L.2.1.5. Araç Sayıları... 150 L.2.2. Demiryolları... 150 L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler... 150 L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları... 150 L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı... 150 L.2.3.1. Limanlar... 150 L.2.3.2. Taşımacılık... 150 L.2.4. Havayolları... 150 L.3. Haberleşme... 150 L.4. İlin Plan (İmar) Durumu... 151 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS... 152 M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama... 152 M.1.1. Kentsel Alanlar... 152 M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri... 152 M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni... 152 M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları... 153 M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk... 155 M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları... 155 M.1.1.6. Endüstri Alanlarda Yer Seçimi... 156 M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar... 156 M.1.2. Kırsal Alanlar... 156 M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni... 156 M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti... 156 M.2. Altyapı... 156 M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri... 156 M.3.1. Kamu Binaları... 157 M.3.2. Okullar... 157 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri... 157 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler... 157 M.3.5. Endüstriyel Yapılar... 157 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar... 157 M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar... 157 XI

M.3.8. Bürolar ve Dükkânlar... 157 M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma... 157 M.3.10.Yerel Mimari Özellikler... 157 M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller... 158 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı... 158 M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik... 158 M.4.2. Göçler... 158 M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik)... 158 M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı... 158 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri... 158 M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri... 158 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri... 158 M.5.1. Görüntü Kirliliği... 158 M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu... 159 M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları... 159 M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü... 159 M.5.5. Kentsel Atıklar... 159 M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı... 159 M.6. Nüfus... 159 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi... 159 M.6.2. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı... 160 M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları... 161 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı... 162 M.7. Sosyal Durum...162 M.7.1. Sosyal Güvenlik..162 N. ATIKLAR... 164 N.1. Evsel Katı Atıklar... 164 N.2. Tehlikeli Atıklar... 171 N.3. Özel Atıklar... 172 N.3.1. Tıbbi Atıklar... 172 N.3.2. Atık Yağlar... 172 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar... 172 N.3.4. Pil ve Aküler... 172 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller... 172 N.3.6. Tarama Çamurları... 173 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar... 173 N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar... 173 N.4. Diğer Atıklar... 173 N.4.1. Ambalaj Atıkları... 173 N.4.2. Hayvan Kadavraları... 173 N.4.3. Mezbaha Atıkları... 173 N.5. Atık Yönetimi... 173 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu... 173 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonları... 173 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri... 174 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması... 174 N.8.2. Atıkların Yakılması... 174 XII

N.8.3. Kompost... 174 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi... 174 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri... 174 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM... 176 O.1. Gürültü... 176 O.1.1. Gürültü Kaynakları... 176 O.1.1.1. Trafik Gürültüsü... 176 O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü... 176 O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü... 177 O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler... 177 O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü... 178 O.1.2. Gürültü ile Mücadele... 179 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri... 179 O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri... 179 O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri... 179 O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri... 179 O.1.4.1. Fiziksel Etkileri... 179 O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri... 180 O.1.4.3. Psikolojik Etkileri... 180 O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri... 180 O.2. Titreşim... 180 P. AFETLER... 181 P.1. Doğal Afetler... 182 P.1.1. Depremler... 183 P.1.2. Heyelan ve Çığlar... 184 P.1.3. Seller... 184 P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları... 185 P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri... 186 P.1.6. Fırtınalar... 186 P.2. Diğer Afetler... 186 P.2.1. Radyoaktif Maddeler... 186 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar... 186 P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler... 186 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri... 187 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri... 187 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri... 187 P.3.3. İlkyardım Servisleri... 187 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı... 188 P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler... 189 P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar... 189 R. SAĞLIK VE ÇEVRE... 190 R.1. Temel Sağlık Hizmetleri... 190 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı... 190 R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar... 196 XIII

R.1.2.1. İçme, Kullanma ve Sulama Suları... 196 R.1.2.2. Denizler... 198 R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar... 198 R.1.3. Gıda Hijyeni... 198 R.1.4. Aşılama Çalışmaları... 198 R.1.5. Bebek Ölümleri... 200 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı... 201 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları... 202 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri... 204 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 204 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 204 R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 204 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 204 R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri... 204 R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma... 204 S. ÇEVRE EĞİTİMİ... 206 S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili Faaliyetleri... 206 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri... 206 S.2.1. Çevre Vakıfları... 206 S.2.2. Çevre Dernekleri... 206 S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar... 206 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA... 207 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi... 207 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi... 207 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması... 208 T.4. Çevrenin İnsan- Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması... 208 T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması... 209 T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi... 209 XIV

TABLOLAR TABLOLAR SAYFA Tablo A.1. Bolu İli Su Kaynakları Potansiyeli 3 Tablo B.1. Bolu İli Çayır ve Mera Durumu 12 Tablo B.2. Bolu İlinde 2011 Yılı İtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına Alınmış Taşınmaz Doğal Çevre Varlıklar 14 Tablo B.3. Merkez Gölköy Barajı 16 Tablo B.4. Proje Aşamasındaki Gerede Tekke Barajı 17 Tablo B.5. Bolu İli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları 18 Tablo B.6. Bolu İli Su Kaynakları Potansiyeli 19 Tablo B.7. 2011 Yılı Sonu İtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar 26 Tablo C.1. İlimizdeki Meteoroloji İstasyonlarının Durumu 29 Tablo C.2. Bolu İklim Parametresi Ortalamaları 30 Tablo C.3. Bolu Meteoroloji İstasyonu Uzun Süreli Yıllık Rüzgâr Kayıtları 30 Tablo C.4. Bolu İli Basınç Değerleri 31 Tablo C.5. 2011 Yılında İlimizde Kükürtdioksit (SO 2 ) Durumu 33 Tablo C.6. 2011 Yıllında İlimizde Partikül Madde (PM) Durumu 34 Tablo D.1. Bolu İli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları 38 Tablo D.2. Bolu İli Su Kaynakları Potansiyeli 40 Tablo D.3. Merkez Gölköy Barajı 44 Tablo D.4. Proje Aşamasındaki Gerede Tekke Barajı 45 Tablo D.5. 2011 Yılında Yeraltı Sularında 47 Yapılan Analiz Sonuçları Tablo D.6. 2011 Yılında Yüzey Sularında Yapılan Analiz Sonuçları 48 Tablo E.1. Bolu İli Arazi Kabiliyet Sınıfları Dağılımı 50 Tablo E.2. İlimizin Arazi Dağılımı 51 Tablo E.3. Bolu İlinin Tarım Arazisi Kullanım Durumu 51 Tablo E.4. 2011 Yılında Karşılaşılan Toprak Erozyonu Türü ve Derecesi 52 Tablo E.5. Bolu İlinde Başlangıçtan Bu Yana Yapılan Yıllar İtibari İle Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü, Rehabilitasyon ve Mera Islağı Çalışmaları 52 Tablo F.1. Bolu da Orman Durumu 54 Tablo F.2. Bolu İli 2011 Yılı Orman Kadastro Durumu 55 Tablo F.3. Bolu İli 2011 Yılı Kaybedilen Orman Alanı Durumu 55 Tablo F.4. Bolu İli Çayır ve Mera Durumu 56 Tablo F.5. Bolu İlinde 2011 Yılı İtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına Alınmış Taşınmaz Doğal Çevre XV

Varlıklar 61 Tablo F.6. Bolu İlinde Bulunan Sit Alanları 71 Tablo G.1. Kütüphanelere İlişkin Sayısal Veriler 79 Tablo G.2. Yöresel Kutlamalar 84 Tablo G.3. İlimizde Bulunan Bazı Toplantı Salonları 88 Tablo G.4. Bolu İli Turizm İşletme Belgeli Tesisler 95 Tablo G.5. Bolu İli Turizm İşletme Belgeli Restaurantlar 96 Tablo G.6. Yatırım Belgeli Tesisler (Proje ve İnşaat Aşamasında Olan Tesisler) 96 Tablo G.7. Turizm Belgeli Tesislerde Konaklama (Bolu İl Geneli) 96 Tablo G.8. İldeki Konaklama Tesisleri Toplam Oda-Yatak Kapasitesi 96 Tablo G.9. Bolu İli Belgeli Seyahat Acenteleri 97 Tablo H.1. İlimizin Arazi Dağılımı 100 Tablo H.2. Bolu İli Tarım Arazisi Kullanım Durumu 100 Tablo H.3. Tarla Bitkilerinin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 101 Tablo H.4. Buğdaygillerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 101 Tablo H.5. Baklagillerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 102 Tablo H.6. Yem Bitkilerinin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 102 Tablo H.7. Endüstriyel Bitkilerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 102 Tablo H.8. İlimizde Üretimi Yapılan Meyveler 103 Tablo H.9. İlimizde Sebze Ekim Alanı ve Miktarları 103 Tablo H.10. İlçelerdeki Sebzecilik Alanları 104 Tablo H.11. İlimizde Üretimi Yapılan Sebzelerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 104 Tablo H.12. İlimizin Hayvansal Üretimi 105 Tablo H.13. İlimizin Büyükbaş Hayvan Mevcudu Durumu 106 Tablo H.14. İlimizin Küçükbaş Hayvan Mevcudu Durumu 106 Tablo H.15. Bolu İli Merkez ve İlçelerin Kanatlı Hayvan Mevcudu Durumu 107 Tablo H.16. İlimizdeki Kanatlı İşletmelerinin Dağılımı 108 Tablo H.17. Bolu Su Ürünleri 108 Tablo H.18. Bolu İli Merkez ve İlçelerin Kovan Mevcudu Durumu 109 Tablo H.19. Bolu İli ve İlçeleri İlaç-Alet Bayi Sayıları 110 Tablo H.20. İl Sınırları İçerisinde Kullanılan Zirai Mücadele İlaç Tüketimi 110 Tablo H.21. İl Sınırları İçerisinde Kullanılan Ticari Gübre Tüketimi 111 Tablo İ.1. 2011 Yılı Sonu İtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar 115 Tablo J.1. 2011 Yılı Abone Gruplarına Göre KWH Satışı 122 Tablo K.1. Bolu Organize Sanayi Bölgeleri 128 Tablo K.2. 2011 Yılı Sanayi Tesisleri 128 Tablo L.1. Bolu Merkez İlçede Sektörel Su Tüketimi 146 Tablo L.2. 2011 Yılı Geneli Su Numune Analiz Sonuçları 147 XVI

Tablo L.3. Bolu İli Karayolları Genel Durumu 149 Tablo L.4. Bolu İli Köy Yolu Durumu 149 Tablo M.1. Tablo M.2. Tablo M.3. Belediye Sınırları İçinde Binaların Kullanım Amacına Göre Dağılımı 156 İlçelere Göre Nüfus Sayımı Sonuçları ve Kır-Kent Dağılımı 159 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (Adnks) 2011 Yılı Nüfusun İlçelere Ve Cinsiyetine Göre Dağılımı 160 Tablo M.4. Bolu İl Merkezi ve İlçeleri Arası Uzaklık Cetveli 161 Tablo M.5. Tablo M.6. Tablo M.7. 2011 yılı İlçelerimizin Nüfusu, Yüzölçümleri ve Nüfus Yoğunluğu 161 Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Kişi Sayılarının Kurumlara Göre Dağılımı 162 Bolu İl Genelindeki Yeşilkart Sayısı ve Nüfusa Oranı 163 Tablo N.1. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Bolu Belediyesi) 164 Tablo N.2. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Taşkesti Belediyesi) 165 Tablo N.3. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Mengen Belediyesi) 165 Tablo N.4. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Gerede Belediyesi) 166 Tablo N.5. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Seben Belediyesi) 166 Tablo N.6. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Kıbrıscık Belediyesi) 167 Tablo N.7. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Göynük Belediyesi) 167 Tablo N.8. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Gökçesu Belediyesi) 168 Tablo N.9. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Yeniçağa Belediyesi) 168 Tablo N.10. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Pazarköy Belediyesi) 168 Tablo N.11 Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Karacasu Belediyesi) 169 Tablo N.12. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Dörtdivan Belediyesi) 169 Tablo N.13. Katı Atık Miktar ve Yönetimi (Mudurnu Belediyesi) 170 Tablo N.14. 2011 Yılı Tehlikeli Atıkların Durumu 171 Tablo O.1. Endüstriyel Tesisler İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri 177 Tablo O.2. Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri 177 Tablo O.3. İç Mekân Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri 178 Tablo O.4. Hava Alanı Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri 179 Tablo P.1. 2005-2011 Yıllarında İlimizdeki Orman Yangınları 185 Tablo P.2. Yangınla Mücadelede Kullanılan Ekip, Bina, Araç ve Gereçler 185 XVII

Tablo R.1. İl Geneli Kurumların Dağılımı 190 Tablo R.2. Hastanelerin Yatak Sayısı 191 Tablo R.3. Bolu İl Genelindeki Sağlık Kurum ve Kuruluşlarındaki 192 Mevcut Yatak ve Personel Sayısı Durumu Tablo R.4. Bolu Sağlık Kurumları Personel Durumu 193 Tablo R.5. Yataklı Tedavi Kurumları Personel Durumu 194 Tablo R.6. Yataklı Tedavi Kurumları Çalışmaları 195 Tablo R.7. Bulaşıcı Hastalıkların Yıllara Göre Dağılımı 196 Tablo R.8. 2011 Yılı Su Numune Sonuçları 197 Tablo R.9. 2011 Yılı Bağışıklama Çalışmaları 199 Tablo R.10. 2011 Yılı Vital İstatistikler/ Veri Tablosu 200 Tablo R.11. 2011 Yılı Vital İstatistikler/Doğurganlık ve 201 Ölüm Ölçütleri Tablo R.12. 2011 Yılı Ölümlerin Yaş ve Cins Gruplarına 201 Göre Dağılımı Tablo R.13. Aile Sağlığı Merkezi, Aile Hekimliği 202 Birimi ve Toplum Sağlığı Merkezleri Tablo R.14. Bolu İli 2011 Yılı Aralık AHBS Kayıtlarına Göre 203 Bazı Koruyucu Sağlık Hizmeti Verilerinin Dağılımı Tablosu Tablo R.15. Bolu İli 2011 yılı saha denetimi yapılan Gebe ve Bebek 204 sayılarının ilçelere göre dağılımı tablosu Tablo T.1. 2011 Yılında Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği Kapsamında Karar Verilen Faaliyetler 209 XVIII

HARİTALAR HARİTALAR SAYFA Harita A.1. İlçe Sınırları 2 Harita G.1. Bolu İl Gelişme Planı Turizm Gelişme Alanları 98 GRAFİKLER GRAFİKLER Grafik G.1. SAYFA 2002-2011 Yılları Arası Bolu da Konaklayan Yerli -Yabancı Turist Sayısı 97 Grafik R.1. İçme ve Kullanma Suyu Sayıları 197 RESİMLER RESİMLER SAYFA Resim A.1. Abant Gölü Tabiat Parkı 5 Resim A.2. Abant Gölü Tabiat Parkı 5 Resim A.3. Yedigöller Milli Parkı 6 Resim A.4. Yedigöller Milli Parkı 6 Resim A.5. Sünnet Gölü 6 Resim A.6. Sülüklü Göl 6 Resim A.7. Karagöl Gölü 7 Resim B.1. Yeniçağa Gölü Balık Türleri 22 Resim B.2. Turna 22 Resim F.1. Yedigöller Milli Parkı 58 Resim G.1. Köroğlu Heykeli 76 Resim G.2. Çeltikdere Kilise Kalıntısı 76 Resim G.3. Bolu Müzesinden Görünüm 77 Resim G.4. Eski Kentsel Dokuyu Yansıtan Ahşap Bir Ev 80 XIX

Resim G.5. Mudurnu Yıldırım Bayezid Camii 80 Resim G.6. Mudurnu Yıldırım Bayezid Hamamı 81 Resim G.7. Bolu Valilik Binası 81 Resim G.8. Akkaya Travertenleri 82 Resim G.9. Yöresel El Sanatları 83 Resim G.10. Yöresel Halk Oyunları 84 Resim G.11. Yöresel Ürünler 84 Resim G.12. Kartalkaya Kayak Merkezi 86 Resim G.13. Gerede Esentepe 86 Resim G.14. Olta Balıkçılığı 86 Resim G.15. Bolu Termal Otel 87 Resim G.16. At Yaylasından Bir Görünüm 89 Resim G.17. Kıbrıscık Yaylaları 89 Resim G.18. Yedigöller Milli Parkı 90 Resim G.19. Gölcük Tabiat Parkı 91 Resim G.20. Sünnet Gölü 91 Resim G.21. Göynük Evleri 92 Resim G.22. Akşemseddin Türbesi 92 Resim G.23. Bürnük (Şirinyazı) Göleti 92 Resim G.24. Armutçular Konağı 93 Resim G.25. Seben Kaya Evleri 93 Resim G.26. Yeniçağa Gölü 94 Resim G.27. Gerede Keçi Kalesi 94 Resim P.1. 12 Kasım Deprem Anıtı 184 Resim R.1. Aile Hekimliği Merkezleri 202 XX

A. COĞRAFİ KAPSAM A.1.Giriş Karadeniz Bölgesinin batı bölümünde bulunan Bolu İli, 40 0 06 ve 41 0 01 kuzey enlemleriyle, 30 0 32 ve 32 0 36 doğu boylamları arasında yer alır. Kastamonu, Zonguldak ve Düzce İlleriyle birlikte, Batı Karadeniz topraklarını oluşturan il, kıyıya paralel olarak uzanan Kuzey Anadolu dağlarının iç sıraları arasındaki vadi oluklarına oturmuş durumdadır. 8.276 km² alanı ile Türkiye yüzölçümü (827.600 Ha) nün % 1.02 sini kaplayan Bolu, kuzeyden Zonguldak'ın Devrek, Düzce nin Yığılca ve Kaynaşlı ve Karabük ün Eskipazar İlçeleri tarafından çevrilmektedir. Kuzeybatı da Düzce İli Gölyaka İlçesi ile Batıdan Sakarya ilinin Hendek, Akyazı ve Taraklı, Bilecik ilinin Yenipazar İlçeleriyle, Güney, Güneydoğu ve Doğudan Eskişehir ilinin Sarıca kaya Mihalgazi; Ankara ilinin Nallıhan, Beypazarı, Güdül, Çamlıdere ve Çankırı ilinin Çerkeş ilçeleriyle çevrelenmiş bulunmaktadır. İlin Tarihi Tarih öncesi çağlara ait bilgilerin yetersizliği nedeniyle Bolu tarihi tam anlamıyla açığa çıkarılamamasına rağmen, arkeolojik eserler, yazılı belgeler ve tarih kaynaklarına göre Bolu yöresine ilk yerleşenlerin Proto-Hititler olduğu bilinmektedir. Eski Bolu, Paphlagonia ile Bithynia arasında sınır oluşturan Filyos ırmağının kıyısında yer alıyordu. İskender in ölümünü izleyen dönemde Bolu yöresinde, bağımsız Bithynia Devleti kuruldu ve kentin ilk çağdaki adı Bithynion du. İ.Ö. 1. yüzyılda bu devletin Roma'ya bağlanmasıyla Bolu yöresi de Roma yönetimi altına girdi. Kent, İmparator Claudius döneminde (İ.S. 41-54) Claudiopolis olarak anılmaya başlandı. Hıristiyanlığın Roma İmparatorluğu nda resmen kabulünden sonra (313), piskoposluk haline getirilen Bolu, imparatorluğun bölünmesinin (395) ardından Bizans sınırları içinde kaldı. 7. ve 9. yüzyıllardaki İslam akınlarından doğal konumunun elverişli olması sayesinde korunan Bolu, 13. yüzyılda Anadolu Selçuklularının daha sonra da İlhanlıların eline geçti. Osman Gazi döneminde (1299-1324) Konur Alp tarafından Osmanlı topraklarına katıldı ve sancak merkezi yapıldı. Konuralp, Gündüz Alp, I. Süleyman (Kanuni) ve Zor Mustafa Paşa 1324-1692 dönemine Bolu'yu yöneten sancak beyleridir. Ayrıca, bir halk ozanı ve toplumsal eleştiri ustası olan Köroğlu da 16. yüzyılda yaşamıştır. Hakkında verilen haksız hükümlere ve çıkarılan fermanlara başkaldırmasıyla tanınan Köroğlu, şiirlere dile getirdiği bu başkaldırışıyla destanlaşmıştır. Bolu, bir dönem İsfendiyaroğulları nın kontrolüne girmiş, sancak beyleri yerine atanan voyvodalarca yönetilmiştir. II. Mahmut döneminde (1811) voyvodalık kaldırılınca, Bolu-Viranşehir adıyla yeniden sancak oldu. II. Meşrutiyetten (1908) Cumhuriyet dönemine kadar geçen sürede bağımsız sancak olarak yönetildi. Milli mücadeleye önemli katkılarda bulunan Bolu halkı, bu mücadeleden başarıyla çıkılmasında pay sahibi olmuştur. Bolu, 1923 yılında Cumhuriyetin ilanından sonra il olmuştur. Kent merkezinde Bithynia dönemine ait olduğu sanılan birçok kalıntı vardır. Henüz yetersiz olan araştırmalar sebebiyle kent yapıları ortaya çıkarılamamıştır. İ.S.130-138 - 1 -

arasında İmparator Hadrianus'un yaptırdığı Antinos Tapınağı 1300'lerin sonlarına ait, Yıldırım Beyazıd Külliyesi, 1389 yılında Yıldırım Beyazıt ın yaptırdığı Orta Hamam, 15. yüzyıl sonları ya da 16. yüzyıl başlarında Demirtaş Paşazade Mehmet Bey'in yaptırdığı sanılan Kadı Camii, 1511'de yapılan Ilıca Camii, 1563'de yapılan Karaköy Camii,16. yüzyıla ait Sultan Hamamı ve Tabaklar Hamamı ve 1805'de yapılan Taş Han kentin önemli tarihsel yapıtları arasındadır. Atatürk ve Bolu: Atatürk Bolu ya 17 Temmuz 1934 tarihinde gelmiş Halkevinin hatıra defterine şunları yazmıştır; Bolu Halkevinde bir gece kaldım. Bolu nun güzelliğinden, halkın coşkun sevinçlerinden çok mütehassis oldum. Gazi Mustafa Kemal A.2. İl ve İlçe Sınırları Bolu İlinin Dörtdivan, Mengen, Mudurnu, Gerede, Göynük, Kıbrıscık, Seben, Yeniçağa ve Merkez ile birlikte 9 İlçesi, 4 beldesi ve 512 olan köy sayısı İl Mahalli İdareler Müdürlüğünün 12.02.2008 tarih ve 703 sayılı yazılarına istinaden; Merkez İlçemizde 15 adet köy Bolu Belediye Başkanlığına ve Dörtdivan İlçemizde 6 adet köy Dörtdivan Belediye Başkanlığına bağlanıp mahalle olması nedeni ile 491 köyü bulunmaktadır. Harita A.1. İlçe Sınırları Bolu İl Merkezine göre; Dörtdivan, Yeniçağa ve Gerede doğuda, Mengen kuzeydoğuda, Göynük ve Mudurnu güneybatıda, Seben ve Kıbrıscık ise güneyde yer almaktadır. Harita A.1. de ilçe sınırları gösterilmiştir. A.3.İlin Coğrafi Durumu Bolu ili Karadeniz Bölgesinde 30 0 32 ve 32 0 36 doğu boylamları ile 40 0 06 ve 41 0 01 kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Kuzeyde Zonguldak ve Karabük, doğuda Çankırı, güneydoğuda ve güneyde Ankara, güneybatıda Eskişehir ve Bilecik, batıda Düzce ve Sakarya illeri ile komşudur. Bolu il alanının genişliği 827.600 hektar, yani 8276 km 2 dir. Bu alan Türkiye alanının % 1,015 i kadardır. Ortalama rakım 1000 m, merkez ilçe rakımı ise 725 m. civarındadır. Doğu-Batı uzunluğu yaklaşık 186 km.dir. İl sınır uzunluğu 621.4 km.dir. - 2 -

Düzce nin 584 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname kararı ile (09.12.1999 tarih ve 23901 sayılı R.G.) il olarak ayrılmasıyla, Bolu nun denizle bağlantısı kalmamıştır. A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Dağlar 8 276 km 2 lik Bolu il alanının yaklaşık % 56 sı, rakımları 2.499 m ye kadar çıkan dağlarla kaplıdır. Dağlar kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda sıralanan ve oluşumlarında Kuzey Anadolu fay kuşağı hareketinin etkisi bulunan ovalarla bölünmüştür. Bu kuşağın kuzeyinde doğudan batıya Göçeler dağı, Bolu dağları ve Elmacık dağı; güneyinde ise Köroğlu dağları ve Abant dağları yer almaktadır. Yükseklikler kuzeyden güneye ve batıdan doğuya gidildikçe artmaktadır. Ovalar İl alanının % 12 lik bir kısmı ovalarla kaplıdır. Ovaların toplam alanları 102.000 ha kadar olup, en genişleri 46.000 ha ile Bolu ovasıdır. Ovalar kuzeydoğudan güneybatıya doğru, dağlık araziyi bölecek şekilde uzanırlar. En doğuda Gerede-Dörtdivan ovası, batıya doğru Yeniçağa ve Bolu ovaları; Bolu ovasının güneybatısında Mudurnu ovası, onun da güneybatısında Himmetoğlu ovası bulunmaktadır. Yaylalar Bolu arazi yapısı, iklimi, su kaynakları ve doğal bitki örtüsü gibi özellikleriyle yayla zengini illerimizden biridir. Bolu yaylaları sayı bakımından fazlalığın yanında, doğal güzellik ve uygun iklim bakımından da, Türkiye nin önde gelen yaylaları arasındadır. Sayının fazla olmasına karşın, genelde her bir yaylanın alan genişliği fazla değildir. Yaz aylarının sadece sağlıklı serinlik içinde geçmesi değil, fazla yağışlı olmaması da, Bolu yaylalarının kullanışlılığını artırmaktadır. Ulaşım olanakları genelde iyi durumdadır. Ayrıca çoğu yaylalar orman kenarı, kimileri de orman içi konuma sahiptir. Bütün bu olumlu özellikler, Bolu yu yayla turizmi açısından önemli bir potansiyel bölge yapmaktadır. 320 civarında yayla veya yaylak mevcuttur. Aladağ Yaylaları: Bolu nun 25 km güneyindeki Köroğlu dağları üzerinde, orman alanları arasında yer alırlar. Burada Aladağ Göleti, Orman İşletme Tesisleri, Aladağ İzcilik Kampı da bulunmaktadır. Başlıcaları Değirmenözü, Sarıalan, Gölcük, Ardıçtepe ve Üstyaka yaylalarıdır. At Yaylası: Bolu ovası kuzeybatısında, Bolu dağlarının ovaya bakan yamaçları üzerinde, merkez ilçeye yakın mesafedeki bir yayladır. Her yıl yapılan kiraz şenlikleri ile ünlüdür. Gerede Yaylaları: Gerede nin güneyinde 1.200-1.500 m yüksekliklerde bulunan başlıca yaylalar Haşat, Zorpan ve Köroğlu dağlarının doğu kesimindeki Dörtdivan yaylalarıdır. Kıbrıscık Yaylaları: Köroğlu Dağları nın güney yamaçlarındaki düzlükler üzerinde bulunan yaylalardır. Bunların en önemlileri Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, - 3 -

Karadoğan ve Köroğlu zirvesinin kuzeyinde 1.825 m yüksekte bulunan Deveören Yaylaları ve zirvenin doğusundaki Yazıca Yaylaları bulunmaktadır. Mengen Yaylaları: Mengen ilçesinin doğusunda yer alırlar. Başlıcaları Sarıklı, Soğucak, Mile, Sepetçiler, Çelebioğlu ve Çiftçatak yaylalarıdır. Mudurnu Yaylaları: Mudurnu ilçesinin kuzeyinde ve Abant gölünün güneyinde yer alırlar. Başlıcaları Dedeler, Alpagut, Dodurga ve Dağyolu yaylalarıdır. Göynük Yaylaları: 1.000-1.500 m arasında, dar bir şeritte sıralanan yaylaların en önemlileri Karabey ve Kaşıkçı yaylalarıdır. Seben Yaylaları. Kiraz Dağı çevresinde toplanmış, ortalama 1400 m. yükseklikte olan bu yaylaların en önemlileri Gerenözü ve Kızık yaylalarıdır. Taşlıyayla da yapılan Seben Göletinin çevresine turistik tesisler yapılması halinde bölgeye turizm hareketliliği getirmesi beklenmektedir. Kızık Yaylası: Aladağ Yaylalarının çok yakınındadır. Yayla evleri değişik mimarisiyle dikkat çeker. Bu evler hiç çivi kullanılmadan, çam ağaçlarından çatkılı, birbirine geçme şeklinde yapılmıştır. Bu yaylalarda ulaşım kolay olduğu için yöre insanları hem yaz aylarında hem de kış aylarında yayla evlerinde kalırlar. Akarsular Genel olarak akarsu bakımından zengin gözüken Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek başına nehir debisine ulaşan bir akarsu bulunmamaktadır. İlin akarsuları 2 havzaya aittir. Bunlardan birisi Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e boşalmaktadır. DSİ çalışmalarında il içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260,3 ha olarak vermiştir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyük Su çayına, 75 hektarı Gerede Çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. DSİ çalışmalarında Bolu ili akarsularının toplam il çıkışı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiştir. Bu miktarın 450 hm 3 /yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 /yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan, Filyos havzasına ait 800 hm 3 /yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyük Su çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. Tablo A.1. Bolu İli Su Kaynakları Potansiyeli Su kaynağı Akım hm 3 / yıl Sakarya Nehri kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 Toplam Ortalama Akım 1250 İl deki toplam emniyetli 100 Yeraltı suyu rezervi Bolu İli toplam su 1350 potansiyeli Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) - 3 -

Filyos Havzasına Ait Başlıca Akarsular: Büyüksu Çayı: Abant Gölünden çıkar, sonra bazı küçük yan derelerle beslenerek Bolu Ovasına girer. Bu akarsu Gökçesu yakınlarında Çağa Deresi ve Mengen Çayı ile birleşir ve kuzeye doğru akarak Devrek Çayı adını alır ve Yedigöller in 10 km kadar kuzeyinde il sınırını terk eder; ilerde Çaycuma güneyinde Filyos çayına karışır. İldeki yağış alanı 182 km 2, ortalama yükseltisi 775 m dir. Mudurnu Suyu: Mudurnu ilçe merkezinin 20 km kadar kuzeydoğusundaki dağlardan kaynaklanır; belirli bir kaynağı yoktur, küçük kaynaklardan ve yan derelerden beslenir. Aslında Bolu ovası girişinde Büyüksu ya karışan bir koldur. Gerede Çayı (Ulusu) : Köroğlu Dağlarının kuzey yamaçlarından doğar ve bu dağların eteklerinden kuzeydoğu-doğu yönlerinde akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu dağlarından inen yan derelerle beslenir. Adı önce Ulusu dur. Gerede Ovasına girdikten sonra ise Gerede Çayı olarak değişir. Bu ovada kuzeydoğu-doğu yönünde akarak, İsmet Paşa tren istasyonunun 10 km kadar batısında Bolu il sınırını terk eder; Çankırı Kastamonu sınırında Filyos un bir kolu olan Yenice Irmağına karışır. Sakarya Havzasına Ait Başlıca Akarsular: Mudurnu Çayı: Abant Dağlarının güney yamaçlarından doğar, belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynakların birleşmesi ile meydana gelir. İlk çıkış alanının ormanlık olması buralara düşen yağışların daha fazla oranda yeraltına sızmasını sağladığından, Mudurnu Çayının suları fazla değildir. İlkbaharda düşen fazla yağışların ve eriyen kar sularının etkisiyle taşkınlar olabilmektedir. Bu akarsuyun akış yönü batıya doğrudur. Taşkesti yakınında Kuzey Anadolu fay kuşağına bağlı morfoloji etkisiyle büküntü yapar; bu yakınlarda Abant Gölü batısından gelen Balatça Çayı ile birleşir ve sonra batıya doğru Dokurcun yakınlarında il sınırını terk ederek, yine Kuzey Anadolu fayının oluşturduğu Dokurcun Vadisi içinde Sakarya ili topraklarına girer. Aladağ Çayı: Köroğlu Dağlarında Sarıalan Yaylasından doğar; güneye doğru gittikçe irili ufaklı birçok yan dere ile birleşir, sonra Kıbrıscık bölgesinde Yayla Dere, Ulu Dere ve Abdal Dereleri ile birleşerek, il sınırı dışında Sakarya Nehri üzerinde kurulu Sarıyar Barajına dökülür. Aladağ Çayı Seben ilçesi içinden geçen bir akarsudur. Göynük Çayı: Çubuk Gölünden kaynaklanır, yan derelerle beslenir, batıya doğru akarak Göynük ilçe merkezinin içinden geçer; daha sonra İbrahimler Deresi ve Hatip Deresini de alarak, Göynük ün yaklaşık 20 km batısında il sınırını terk eder ve Sakarya ili topraklarında Sakarya Nehrine karışır. Çatak Çayı: Göynük güneyinde Taşlıdoruk Tepenin güney yamaçlarından doğan çok sayıda dere Himmetoğlu Köyünün 5 km kadar güneydoğusunda birleşerek (Çatak adı) Çatak çayını oluşturur. Buradan güneye doğru 7-8 km kadar aktıktan sonra il sınırını terk eder; sınırdan sonra 7 km. kadar güneyde Sakarya nehriyle birleşir. Yağışların düzensiz, yağış alanının kısmen ormansız, morfolojik yapının elverişsiz olması nedeniyle düzensiz rejimli bir akarsudur. - 4 -

Doğal Göller Yeniçağa Gölü: Yeniçağa İlçe merkezinin kuzey bitişiğindedir. Rakımı 989 m olan oldukça sığ bir göldür. Alanı 260 ha dır. Ancak yağış durumuna bağlı olarak mevsimsel değişiklikler görülür. Göl Kuzey Anadolu fay hareketinin oluşturduğu bir tektonik çöküntü içinde su birikmesiyle meydana gelmiştir. Çevresinde sazlık ve bataklıklar vardır. Gölün suyu Çağa Deresiyle Mengen yakınında Büyük Su çayına boşalır. Abant Gölü (Tabiat Parkı) Abant Gölü, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluşumlu bir göldür. 125 hektar genişliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiştir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Resim A.1. Abant Gölü Tabiat Parkı Resim A.2. Abant Gölü Tabiat Parkı Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meşe, kavak, dişbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muşmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuşburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaşık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluştururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavşan, yırtıcı-ötücü kuşlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluşturur. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaşam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüş alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km. kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluşmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, İncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıştır. Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meşe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değişik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. - 5 -

Resim A.3. Yedigöller Milli Parkı Resim A.4. Yedigöller Milli Parkı Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuştur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüşü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meşe ormanlarıyla çerçevelenmiş üst üste dizilmiş göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeşitliliği, irili ufaklı şelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, özellikle sonbahardaki flora çeşitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eşsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Sünnet Gölü (Tabait Parkı): Göynük ün 27 km. doğusunda yer alır. Rakımı 820 m ve alanı 18 ha olan gölün en derin yeri 22 m dir. Resim A.5. Sünnet Gölü Sülüklü Göl (Tabiat Parkı): Göynük ün 15 km kadar kuzeydoğusunda, etrafı yeşilliklerle çevrili küçük bir göldür. Heyelan sonucu oluştuğu kabul edilmektedir. Resim A.6. Sülüklü Göl Çubuk Gölü: Göynük ün 11 km. kuzeyinde, Çubuk köyü yakınında, ilin küçük göllerinden biridir. 15 ha genişliğindeki gölün en derin yeri 13 m.dir. Çubuk Gölü de, - 6 -

ildeki çoğu küçük göller gibi, bir heyelan gölüdür. Gölün kuzey kenarında da Gölbaşı köyü bulunmaktadır. Karamurat Gölü: Mudurnu nun 30 km kuzeybatısında, Karamurat köyü yakınındadır. Etrafı yükseltilerle çevrili bir çanak içinde küçük bir göldür. Dipten kaynayan ve etraftaki yükseltilerden inen sularla beslenir. Karagöl (Tabiat Parkı): Kıbrıscık - Beypazarı yolu üzerinde, Bolu-Ankara İl sınırı yakınında yer alan, 1 ha genişliğinde, küçük fakat oldukça derin bir göldür. Bir heyelan gölüdür. Resim A.7. Karagöl Gerede Gölü: D-100 karayolunun güney kenarında, Gerede batı çıkışında ve şehir merkezine 2.5 km mesafede bulunan çok küçük bir göldür. Kuzey Anadolu fayı üzerinde oluşmuş bir tektonik göldür. Şehrin hemen kenarında, fakat dışında olması nedeniyle; çevresinin iyi düzenlenmesi halinde, yaz aylarında rekreasyon amacıyla hem çevre halkının, hem de D-100 karayolu yolcularının yararlanabilecekleri bir doğal değer olarak gözükmektedir. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi İl arazisinin yüzde 56 sını dağlık arazi, yüzde 12 sini ovalar oluşturmaktadır. Arazinin en yüksek noktası 2.499 m ile Köroğlu zirvesidir. Rakım bazı vadilerde, örneğin Göynük güneyindeki Çatak çayı vadisinde 240 m ye kadar düşmektedir İl alanının yüzde 0,7 sinin rakımı 240-500 m; yüzde 8,8 inin rakımı 500-750 m, yüzde 21,4 ünün rakımı 750-1.000 m, yüzde 24,2 sinin rakımı 100-1.250 m, yüzde14,7 sinin rakımı 1500-1750 m, yüzde 0,7 sinin rakımı 1.750-2.000 m, yüzde 0,1 inin rakımı da 2.250-2.397 m arasındadır. Ancak Köroğlu zirvesinin rakımının 2.499 m olduğu kayıtlarda bulunmaktadır. A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma Düzce, Hendek, Adapazarı arasının güneyinde bulunan Bolu Masifi bir ova gibi doğu-batı istikametinde uzanır. Batıdan Samanlı Dağları'na doğudan da Ilgaz Dağı'na ve oradan da Tokat-Amasya Masifine bağlanır. Doğuya doğru uzanan eski temel şeridi genel durumuyla bir eksen ondülasyonu gösterir. Bu eksen ondülasyonunun altından bu masifler birbirine bağlanır. Bu eski temel Alp Orojenizi sonucu yer yer alçalmış ve daha genç formasyonlarla örtülmüş durumdadır. Bolu Masifinin en tipik yeri Mudurnu'nun kuzeyindeki Elmacık ve Bolu'da Sünnice Dağı bölgesidir. Bunun da merkezi kısmında ileri derecede metamorfik kayaçlar, onun güneyinde ve kuzeyinde daha genç kayaçlar görülür. Bu Elmacık-Sünnice Dağından - 7 -

kuzey-güney istikametinde bir kesit alırsak dağın güney yamacının dik bir şekilde olduğu (Kesilmiş gibi) görülür. En altta ihtilatlanma gösteremeyen ileri derecede metamorfik gnays amfibolit, diorit, granit serisi bulunur. Bunun üzerinde alttaki seriye göre daha ince temellerden meydana gelmiş bir seri gelir. Bu üstteki seri içinde mikaşist, dolomit ve kalkerler bulunur. Mikaşistler içinde kalker mercekleri, kalkerlerle mikaşistler arasında tedrici bir geçiş vardır. Tabakaların genel istikameti kuzey-güney ve eğimi de kuzeybatıya doğrudur. Bu tabakaları oluşturan kayaçlara uzaktan baktığımız zaman nefti olarak görülür. Bunun da sebebi amfibolit, piroksenit, peridotit gibi kayaçların olmasındandır. Volkanik Alanlar Genç volkanikler Bolu güneyinden Gerede, Kızılcahamam ve Kıbrıscık arasında geniş alanlar kaplar. Yer yer gözlenen tortullarla ara katkılar volkanizmanın eosende başlayıp, son zamanlara kadar devam ettiğini göstermektedir. Riyolit tüfleri ve aglomeraları bazı yerlerde volkanik kütlenin tabanında gelişmiştir. (Kurtboğazı, Pazar, Kızılcahamam dolaylarında andezit, trakit ve trakiandezit ile birlikte alanda en çok yüzeylenen kayaç olarak görülür.) Bazaltlar yer yer diğer volkanik üyeleri keser. Bazalt dışında bütün volkanik kayaçlar gölsel neojen arasında yanal geçişler ve ardalanmalar gösterir. Köroğlu Dağı ve Ardıç Dağı alan üstünde yükselen iki büyük volkanın kalıntılarıdır. Kayaçların büyük bir kısmı yarık püskürmelerinden, bazaltlar ise özellikle merkezi püskürtmelerden oluşmuştur. A.5.2.Tektonik ve Paleocoğrafya Tektonik kavramı, kaya kütlelerinin katmanlı, katmansız, kırıklı-faylı, kıvrımlı vb. biçimsel ya da yapısal niteliklerini ifade etmektedir. Depremsellik ise bir bölgede meydana gelen depremlerin sıklığını ve büyüklüğünü içeren bir kavramdır. Kaya türlerinin sadece türsel değil, yapısal-biçimsel özellikleri de onların zemin oluşturma niteliklerini, dolayısıyla bunlar üzerinde yapılacak yapıların depreme karşı dayanıklılıklarını etkiler. Katmanlı heterojen yapılar, çok kırıklı-ezikli yapılar, özellikle de halen deprem üretme potansiyeli taşıyan ve bu nedenle de diri fay, ya da aktif fay olarak adlandırılan kırıkların varlığı, zeminin yapılaşmaya uygunluk değerini düşüren etmenlerdir. Köroğlu dağları genelde tabakalı yapısı olmayan volkanik kayaçlardan oluşmaktadır. Mudurnu ile Göynük çevrelerinde; ayrıca Bolu-Yeniçağa-Gerede-Mengen kuşağında tabakalı yapıya sahip tortul kayaçlar egemendir. Göynük ve Mudurnu nun, özellikle güney kesimlerinde bu kayaçlarda kıvrımlı yapı sık görülür. İl de yapılaşma konusunu yakından ilgilendiren en önemli tektonik öğe Kuzey Anadolu fay kuşağıdır. Bingöl-Karlıova, Erzincan, Suşehri, Niksar, Lâdik üzerinden gelen bu fay kuşağı; Gerede-Yeniçağa-Karacasu-Abant hattı ile il arazisinin ortasından geçerek, Dokurcun yakınında Sakarya iline girer. Batıya doğru Marmara üzerinden Saros körfezine kadar uzanan bu ana fay kuşağının kollarından biri Akyazı nın 5 km kadar güneyinde ana faydan ayrılıp doğuya doğru Karadere Gölyaka-Efteni gölü, Düzce-Beydibi beldesi ve Kaynaşlı dan geçerek, Bolu nun 10 km kadar batısında Elmalık köyü yakınlarında sona erer. Ana fay gibi, bu kol da diri bir faydır ve 12 Kasım 1999 tarihinde 7,2 büyüklüğündeki Düzce depremini üretmiştir. - 8 -

Depremsellik konusu Bolu için son derecede önemli bir konudur. Çünkü İl arazisinin tamamına yakını I. derece deprem kuşağı içinde kalmakta; sadece Göynük, Seben ve Kıbrıscık ilçelerinin güney kesimlerinde çok dar bir alan II. dereceli deprem kuşağı içinde bulunmaktadır. Türkiye nin, hatta Dünyanın da en fazla yıkıcı deprem üreten karasal fay kuşaklarından biri olan Kuzey Anadolu fay kuşağı, Bolu il arazisini kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda ortalayıp geçmektedir. KAYNAKÇA 1- Bolu Valiliği, 2011 Yılı Brifing Raporu 2- DSİ 53. Şube Müdürlüğü 3- Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX. Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü - 9 -

B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1.Enerji Kaynakları B.1.1.Güneş Güneş enerjisinin en büyük avantajı tükenmeyen ve çevre kirliliğine yol açmayan bir kaynak oluşudur. Güneşten dünyaya gelen enerjinin yoğunluğu atmosferin üzerinde m 2 başına 1.35 KW kadardır. Bu yoğunlukta dünya çapının kapladığı alana gelen güneş gücü 178 x 10 9 TET (ton eşdeğeri taşkömürü) ya da 0.814 x 10 14 TEP (ton eşdeğeri petrol) gibi görkemli boyuttadır. Başka bir deyişle bir yılda gelen güneş enerjisi miktarı, bilinen kömür rezervinin 50 katı ve bilinen petrol rezervinin 800 katı kadardır. Güneş enerjisinin kullanımı, gündelik yaşam yapısından ve konutlardan başlamakta, haberleşmeye, tarıma, endüstriye, elektrik santrallerine uzanmaktadır. Günümüzde oldukça yaygınlaşan güneşli su ısıtıcılarının dışında, güneşle ısınan binaların yapımı, güneş enerjili su pompalarının tarımsal sulamada kullanılması, sokak ve bahçe aydınlatmaları, mobil telefonlar gibi çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Güneş enerjisinden yararlanma açısından öncelikli ülkeler olarak kabul edilen Güneş Kuşağı Ülkeleri arasında Türkiye de yer almaktadır. İlimizde de özellikle son yıllarda güneş enerjisinden faydalanmak üzere çalışmalar yapılmaktadır. B.1.2.Su Gücü Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek başına nehir debisine ulaşan bir akarsu bulunmamaktadır. İl deki akarsular iki havzaya aittir. Bunlardan biri Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e dökülmektedir. İl içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260,3 ha olarak verilmiştir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyüksu çayına, 75 hektarı Gerede çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. Bolu ili akarsularının toplam İl çıkışı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiştir. Bu miktarın 450 hm 3 /yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 /yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan Filyos havzasına ait 800 hm 3 /yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyüksu çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. B.1.3.Kömür İlimizin en önemli yeraltı zenginliği linyit kömürüdür. Mengen Salıpazarı Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 755 Kcal / kg Rezerv: 23 589 000 ton görünür, 39 736 000 ton muhtemel ve 14 690 000 ton muhtemel olmak üzere 78 015 000 ton linyit Mengen Merkeşler Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 100 Kcal / kg Rezerv: 9 051 000 ton görünür, 12 236 000 mümkün olmak üzere 21 287 000 ton linyit - 10 -

Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Isıl Değeri 2 757 Kcal / kg Rezerv: 41 954 000 ton görünür, 1 500 000 mümkün olmak üzere 43 454 000 ton linyit B.1.4.Doğalgaz Bolu ili sınırları içerisinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadır. B.1.5.Rüzgar İlimiz, Gerede İlçesi, Keçikıran Tepe ve Kocabaşı Dağı Mevkii lerinde kurulmak üzere ÇED Gerekli Değildir Kararı verilen 2 adet Rüzgâr Enerji Santrali yapılacaktır. B.1.6.Biokütle Biokütle biyolojik kökenli fosil olmayan organik madde kütlesidir. Ana bileşenleri, karbon hidrat bileşikleri olan bitkisel veya hayvansal kökenli tüm doğal maddeler, biokütle enerji kaynağını oluşturur. Biyomas kaynakları içerisinde yer alan odun, hayvan ve bitki atıkları ülkemizde uzun yıllardan beri özellikle kırsal kesimdeki konutlarda ısınma ve yemek pişirme amaçlı tüketilmektedir. İlimizde bu tür enerji üretimi ve tüketimi mevcut değildir. B.1.7.Petrol Bolu ili sınırları içerisinde ham petrol rezervi bulunmamaktadır. B.1.8.Jeotermal Sahalar Bolu Kaplıcaları: Bolu ovası güney kenarında, ormanlarla kaplı dağın eteğinde, Karacasu mevkiinde ve Kuzey Anadolu fayına bağlı olarak oluşmuş 2 kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri Büyük Kaplıca, diğeri Küçük Kaplıca olarak adlandırılır. Büyük Kaplıcanın su sıcaklığı 40-44 0 C, Küçük Kaplıcanınki ise 40-46 0 C dir. Bileşimlerinde demir ve kükürt bulunmakta, ayrıca radyoaktiflik özelliği bulunmaktadır. Mineral bakımdan zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaşım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Kaplıcaların debisi çok yüksek değildir. Son yıllarda yapılan çalışmalarla 55 lt/sn ye çıkarılmıştır. Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Su sıcaklığı 37,2 0 C dir. Değişik debiye sahip birçok kaçak kaynak bulunduğundan, toplam akım hesaplanamamıştır. Kaynak noktaları zaman içinde değişmektedir. Kaplıca suyu metabolizma hastalıkları ile romatizma, kadın, sindirim ve böbrek hastalıklarına iyi gelmektedir. İçme şeklinde kullanılması durumunda karaciğer ve safra yolları üzerinde de tedavi edici olduğu belirlenmiştir. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. Bileşiminde kalsiyum sülfat vardır. Bu nedenle acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak - 11 -

hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Böbrek, idrar yolları ve romatizma hastalıklara iyi gelmektedir. Toplam debisi nedeniyle hesaplanan banyo kapasitesi oldukça yüksek ve 4500 kişi/gün dür. Pavlu Kaplıcaları: Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü Köyünde bulunmaktadır. MTA tarafından yapılan araştırmada beş değişik kaynağın su sıcaklıkları 26, 60, 68, 74 ve 78 0 C olarak belirlenmiştir. Suları sodyum bikarbonatlı sular grubuna girmektedir. Solunum-dolaşım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına şifa olmaktadır. Özel sektörce işletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. 10.05.2010 tarihinde açılan MTA Bolu-Seben Kesenözü Jeotermal Sondaj Kamp faaliyetleri kapsamında; 02.01.2011 tarihinde kompresörle üretim yapılmıştır.(50 lt/sn). Artezyen üretimi 15 lt/sn, sondaj süresi 92 gün ve fiili ilerleme süresi 59 gündür. 2200 metre derinlikte, yaklaşık 90-100 derece sıcaklıkta jeotermal suya ulaşılmıştır. Bu kaynak Seben ilçesi için büyük öneme sahiptir. Köyden elde edilen jeotermal akışkan; ısınmada, seracılıkta, tarımda veya termal turizm gibi birçok alanda kullanılabileceğinden, bu sektörler için gerekli araştırma ve çalışmalar yapılacaktır. Çatak Kaplıcası: Göynük ilçesinin 30 km güneydoğusunda dik yamaçlar arasında, Himmetoğlu köyü yakınında, güzel bir vadide bulunmaktadır. Su sıcaklığı 32 0 C, bileşimi kalsiyum bikarbonatlıdır. Romatizma ve siyatik gibi hastalıklarına iyi gelmektedir. B.2.Biyolojik Çeşitlilik B.2.1.Ormanlar 845 800 hektarlık il alanının 506,280 hektarı orman alanıdır. 506,280 hektar ormanın 380,696 hektarı normal koru ormanı, 125,584 hektarı bozuk koru ormanıdır. B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. B.2.2.Çayır ve Mera Bolu ilinde iklim, orman örtüsü, topografya, su kaynakları gibi olumlu koşulların etkisiyle çayır ve meralar hem alan bakımından geniş, hem de kalite olarak iyi durumdadır. Çayır ve mera alanlarının genişliği il arazisinin yaklaşık % 14.71 ini oluşturur. Tablo B.1. de çayır ve meraların ilçelere göre dağılımı verilmiştir. İlçe Adı Tablo B.1. Bolu İli Çayır ve Mera Durumu Köy adedi Merası Olan Köy adedi Mevcut mera Alanı (Ha) - 12 - Tespit Edilen Parsel Sayısı Tespit Edilen Yaylak Sayısı Mevcut Yaylak Alanı (Ha) Merkez 129 93 1.450 603 2 392,7471 Dörtdivan 30 13 981,2624 131 1 404,4209 Gerede 92 73 6.422,35 990 24

Göynük 66 19.567 Kıbrıscık 22 17 1.369,37 Mengen 57 52 1.831,78 679 2 Mudurnu 74 20.717 Seben 29 24 461, 44 Yeniçağa 16 17 951,194 214 3 22,3212 Genel 515 289 53.290 2617 32 819,4892 Toplam Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) B.2.3.Sulak Alanlar A.Coğrafi Kapsam konu başlığında incelenmiştir. B.2.4. Flora Türkiye nin flora zenginliğinde Bolu önemli bir yer tutmaktadır. Bolu florasında 89 familya, 363 cins, 771 tür bulunmaktadır. Bunların 82 si Türkiye endemik türlerindendir. Sadece Bolu ya da endemik olan 3 tür bulunmaktadır. Bunlar Circium boluensis, Crocus abantensis ve Jasione supina akmani dir (www.tubitak.gov.tr/tubives ). Bolu ilinin egemen bitki topluluğu ormanlardır. Ormanlarda çok çeşitli ağaç türleri bulunur. En çok rastlananlar ise kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, dişbudak, meşe, kızılağaç, karaağaç, yabani fındık, beyaz söğüt, titrek kavak, köknar ve sarıçamdır. Ağaç örtüsünün altındaki otlar arasında zakkumlar ve çeşitli dağ çiçekleri ve mantar türleri görülür. Bazı kısımlarda katran ağacı, sumak, taflan, kızılcık, böğürtlen ve değişik sarmaşık türleri bulunur. B.2.5. Fauna İl in zengin bitki örtüsü, topografyası, su kaynakları ve iklimi yaban hayatı için de elverişli koşullar oluşturmaktadır. Ancak Bolu ilinde yaban hayvanları varlığı konusunda, özellikle bunların popülasyon büyüklükleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Göllerde ve akarsularda sazan, alabalık, tatlısu midyesi, yengeç, kurbağa, kaplumbağa gibi suda yaşayan hayvan türleri; yaban ördeği, yaban kazı, karabatak, su tavuğu gibi kuşlar bulunur. Ormanlık alanların yüksek kesimlerinde ayı, vaşak, yaban domuzu, geyik, karaca görülmektedir. Bolu da bulunan diğer hayvan türleri kurt, sansar, tilki, porsuk, tavşan, kokarca, gelincik, sincap gibi kara hayvanları; keklik, üveyik, bıldırcın, yaban ördeği, çil, toy, turna, çulluk, güvercin, atmaca, şahin, kartal gibi kuşlardır. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler Bolu ilinde korunması gerekli olan başlıca doğal çevre varlıkları Tablo B.2 de verilmiştir. Buna göre Bolu il alanı içinde 1 milli park, 7 tabiat parkı, 3 tabiatı koruma alanı ve 3 yaban hayatı geliştirme alanı bulunmaktadır. - 13 -

Tablo B.2. Bolu İlinde 2011 Yılı İtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına Alınmış Taşınmaz Doğal Çevre Varlıkları. S.No Alan* Adı Alanı(ha) Karakteristiği 1 MP Yedigöller 1.642 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon. Tesis Tarihi: 29.04.1965 1 TKA Kökez 324 Çok yaşlı ve boylu Uludağ Göknarı ve kayın mesçereleri. 2 TKA Akdoğan ve Rüzgârlar Ebe Çamı 3 TKA Bolu Kale Fındığı Tesis tarihi: 30.12.1987 174 Dünya üzerinde Ebe Çamı nın tek doğal yayılış alanı. Tesis tarihi: 16.08.1988. 460 Bolu fındığının olağanüstü boy ve çapa ulaştığı, zengin bitki ve hayvan türlerine sahip, nadir bir ekosistem. Tesis tarihi: 05.10.1988 1 TP Abant Gölü 1.196,5 Manzara güzelliği, flora, fauna, rekreasyon. Tesis tarihi: 21.10.1988 2 TP Gölcük Gölü 37.991 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon Tesis tarihi: 1958 3 TP Sünnet Gölü 80 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon Tesis tarihi: 1976 4 TP Sülüklü Göl 809,5 Göl ve orman ekosistemleri ile zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. 25.03.1988. 5 TP Beşpınarlar 26.8887 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon Tesis tarihi: 1991 6 TP Göksu 25 Göl ve orman ekosistemleri ile zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. Tesis tarihi: 1991 7 TP Karagöl 35.034 Göl ve orman ekosistemleri ile zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. Tesis tarihi: 1976 1 YHGA Kapı Ormanı / Göynük 21.896 Korunan tür: Geyik Tescil Tarihi:16.10.2005 2 YHGA Yedigöller 41.044 Korunan tür: Geyik, Karaca Tescil Tarihi:16.10.2005 3 YHGA Abant 1.866 Korunan tür: Geyik Tescil Tarihi:05.10.2006 * MP- Milli Park, TKA- Tabiatı Koruma Alanı, TP- Tabiat Parkı, YHGA- Yaban Hayatı Geliştirme Alanı. Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü (2011) B.3.Toprak İlimizde tarım yapılan toprakların; % 69,7 sinde toprak tın tekstürlü % 77,4 ünde organik madde yetersiz % 78,2 sinde ph nötr ve hafif alkali (%15 inde ise hafif asit) % 57,2 i kireçli, bunun % 27,7 sinde kireç % 15 in üzerinde (%42,8 i ise kireçsiz) Tuz problemi yok % 51,6 sınde fosfor çok az ve az, % 18 inde ise orta düzeyde % 4,3 ünde potasyum yetersiz düzeyde olduğu belirlenmiştir. Bu konudaki bilgiler E.Toprak ve Arazi Kullanımı bölümünde verilmiştir. - 14 -

B.4.Su Kaynakları B.4.1.İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Bolu Merkez İlçede Kullanılan Yüzeysel Kaynak Bolu merkez ilçenin içme suyu, Gölköy Barajından alınarak İlimiz Salıbeyler Mahallesi üzerinde bulunan İçme Kullanma Suyu Arıtma Tesisi nde arıtılarak temin edilmektedir. Arıtma Tesisinin kapasite debisi 650 lt/sn olup Arıtma Tesisine ait 1 adet 2000 m³ lük klorlama deposu, 1 adet 7500 m³ lük ve 1 adet 10.000 m³ lük olmak üzere toplam 3 adet su deposu bulunmaktadır. Bolu nun en ünlü doğal kaynak suyu ise Kökez dir. Kökez Kaynağı: Kökez Kaynağı, Aladağ Ormanı Gölcük mevkiinden çıkmaktadır. 760 m. kotunda olup debisi 10 lt/sn dir. Kökez suyunun bir kısmı Hisartepe mevkiinde bulunan 1300 m 3 lük gömme depoya cazibe ile iletilmektedir. Depoya iletilen su, mahallelerde bulunan 29 adet çeşmeye verilmekte, geri kalan kökez suyu ise depoya girmeden 58 çeşmeye iletilmektedir. Bu durumda halk kökez suyunu toplam 87 mahalle çeşmesi aracılığı ile kullanmaktadır. Kökez suyundan ayrıca Karacasu Beldesininde kış mevsiminde 1 lt/sn, hasat mevsiminde ise 2 lt/sn su hakkı bulunmaktadır. Bayramışlar Kaynağı: Şehrin 25 km kuzeyinde yer alan kaynak 15 lt/sn debiye sahiptir. Kaptaj kotu 955 m dir. 1300 m 3 lük 765,38 m kotlu Hisartepe deposu, Bayramışlar kaynağından beslenmek üzere cazibeli isale hattı tesisi edilmiştir. Değirmenözü Kaynağı: Kaynak suyu en fazla 350 lt/sn, en az 160 lt/sn debiye sahiptir. Suyun 1.300 m 3 lük Hisartepe deposuna iletilmesi amaçlanmış, ancak depo 765,38 m kotta olduğundan suyun terfisi gerekmiştir. Şehrin gelişmesi ile beraber alt kat ihtiyacı için mevcut 1.300 m 3 depo yanına ilave 4.000 m 3 depo; orta kat ihtiyacı için de mevcut 300 m 3 depo yanına ilave 3.000 m 3 depo inşa edilmiştir. Bu durumda Değirmenözü kaynak suyu, dört gruplu terfi merkezindeki pompalar vasıtası ile bu depolara terfi edilmektedir. Ayrıca Bolu merkez ilçenin içme suyu, 11 noktadaki derin kuyulardan da sağlanmaktadır. Bu kuyuların toplam debileri 201 lt/sn dir. İlçelerde Kullanılan Doğal Kaynak ve Sondaj Suları Dörtdivan: İlçe merkezinin su ihtiyacı Yazı Mevkiinde bulunan derin kuyu ve merkeze 35 km mesafede Köroğlu kaynak sularının cazibeli sistem ile getirilmesi ile karşılanmaktadır. Derin kuyunun debisi 21 lt/sn, cazibeli su debisi ise 5 lt/sn dir. Gerede: İlçenin su ihtiyacı Yünlü Yaylası ve Yeniçağa derin kuyuları ile Arkut Dağı kaynak suyundan temin edilmektedir. Yünlü yaylası derin kuyunun debisi 20 lt/sn, Yeniçağa derin kuyunun debisi 20 lt/sn, Arkut Dağı kaynağının debisi ise 10 lt/sn dir. Göynük: İlçede üç adet doğal kaynak suyu bulunmaktadır. Bu kaynakların isimleri ve debileri şöyledir: Çubuk 11 lt/sn, Ilıcaksu 8 lt/sn, Örencik 8 lt/sn dir. - 15 -

Kıbrısçık: İlçenin su ihtiyacı Karlık ve Yazıca Yaylası Kürtler Çayırı Mevkiinde bulunan doğal kaynaktan karşılanmaktadır. Debisi 12 lt/sn dir. Mengen: İlçenin içme suyu üç kaynaktan karşılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kavacık Mevkii İnanç doğal kaynağın debisi 11 lt/sn, Hızır Deresi doğal kaynağın debisi ise 12 lt/sn, Akbükeson Kuyunun debisi ise 15 lt/sn dir. Mudurnu: İlçenin su ihtiyacı Fındıcak ve Karayokuş Mevkiinde bulunan kuyudan karşılanmaktadır. Debisi 10 lt/sn dir. Seben: İlçenin su ihtiyacı 15 km mesafedeki doğal kaynaktan karşılanmaktadır. Debisi 20 lt/sn dir. Yeniçağa: İlçenin içme suyu üç kaynaktan karşılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kemaller doğal kaynağın debisi 3,5 lt/sn, Eylü doğal kaynağın debisi 8 lt/sn, Deller Kuyunun debisi ise 29 lt/sn dir. Karacasu: Beldenin içme suyu Orman içersinde bulunan 13 adet kaynaktan 9,5 lt/sn olarak cazibeli olarak gelmektedir. Barajlar: Bolu Havzasında mevcut 2 baraj vardır. Bunlar; Gölköy Barajı-Sulama amaçlı; Hasanlar Barajı- Sulama, enerji (elektrik ) amaçlıdır. Bu iki baraj dışında 6 baraj da Proje halindedir. 1. Merkez Gölköy Barajı: Bolu nun 10 km batısında Gölköy ile Karaköy toprakları üzerinde yer alan baraj, Mudurnu ve Büyük Su çayları üzerinde kurulmuştur. Su toplama hacmi 24 milyon m 3 'tür. Gölde çeşitli balık türleri ( sazan ve alabalık ) yetiştirilmekte olup, zaman zaman yaban ördekleri de gelmektedir. Baraj, Bolu Ovasını sulama amaçlıdır, ova tarımına katkıda bulunur. Ayrıca % 30 luk kısmı Bolu İline içme suyu sağlanma amaçlı kullanılmaktadır. Tablo B.3. Merkez Gölköy Barajı Sulama ve Amacı Taşkın Yağış Alanı 1205 km 2 Kontrol Yüksekliği Yıllık Ortalama 24,5 m. (temelden) Su 133,5 hm 3 Yüksekliği İşletmeye Cazibe hattı 1970/ 21,5 m. (talvegden) Açıldığı Yıl Pompaj hattı 1985 Tipi Toprak Dolgu Cazibe Sulaması 5.800 ha. (net) Baraj Hacmi 1.534.00 m 3 Pompaj Sulaması 2.800 ha. (net) Toplam Göl Hacmi 24,1 hm 3 Toplam Sulama 11.228 ha (brüt / Alanı 8.600 ha. (net) Normal Kotta Göl 1.31 km 2 DSİ Genel İşletme Alanı Müdürlüğü Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) - 16 -

2.Köprübaşı Barajı ve HES İnşaatı: DSİ 5. Bölge Müdürlüğü sınırları içinde Bolu İli Mengen İlçesinde Bolu çayı üzerinde enerji ve taşkın koruma amaçlı inşa edilmiş olup santral kısmının yapımı devam etmektedir. Göl: Max. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Nor. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Max. su seviyesi 445,00 m Nor. su seviyesi 445,00 m Min. su seviyesi 400,00 m Min su seviyesinde göl hacmi 56,34x10 6 m³ Max su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Nor su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Min su seviyesinde göl alanı 2,53 km² Faydalı hacim 186,58x10 6 m³ Memba batardosu önünde en yüksek 396,76 m su seviyesi Baraj: Tipi Kil çekirdek + Kaya dolgu Kret kotu 449,00 m Kret uzunluğu 841,194 m Kret genişliği 12,00 m Talveg kotu 341,00 m Talvegden yüksekliği 108,00 m Temelden yüksekliği 120,00 m Memba batardosu kotu 379,50 m Temel kotu 330,00 m Gövde hacmi 7 330 500 m³ 3.Gerede Tekke Barajı (Proje Aşaması): Gerede ilçesinin 25 km batısında yapılması projelendirilmiş olan bu baraj sulama amaçlıdır. Tablo B.4. Proje Aşamasındaki Gerede Tekke Barajı Amacı Sulama Çekilen su 19,6 hm 3 / yıl Yüksekliği 70,7 m. Minimum su 1214,3 m (temelden) seviyesi Yüksekliği 55,7 m. Normal su 1240,4 m. (talvegden) seviyesi Tipi Zonlu toprak Yağış alanı 193,8 km2 dolgu Toplam gövde 1,7 hm3 Sulama sahası 11.317 ha (brüt) hacmi Toplam göl hacmi 21,2 hm 3 İşletmeye Proje aşamasında açıldığı yıl Aktif hacim 18,9 hm 3 İşletme - Yıllık ortalama su 59,9 hm 3 Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) - 17 -

4.Gerede Işıklı Regülatörü: Ankara şehrinin içme ve kullanma suyu gereksiniminin karşılanması amacıyla yapılması DSİ tarafından planlanmıştır. Bu çalışma ile Gerede Havzası ndan gelecek 226.05 hm 3 /yıl suyun, Gerede Çayı üzerinde teşkil edilecek olan Işıklı regülatörü ile çevrilmesi ve 31.59 km uzunluğunda 4,5 m çapında (TBM ile açılacak) iletim tüneli vasıtasıyla Çamlıdere Baraj gölüne cazibeli olarak aktarılması önerilmiştir. B.4.2.Yeraltı Suları: Bolu ili iklimine, doğal bitki örtüsüne ve jeolojik yapısına bağlı olarak, yeraltı suyu ve doğal kaynak suları bakımından da zengin sayılabilecek bir araziye sahiptir. DSİ çalışmalarına göre ildeki yeraltı suyu rezervi toplamı 108 hm 3 ü bulmaktadır. Bu miktarın havzalara dağılımı Tablo B.5. da verilmiştir. Tablo B.5. Bolu İli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları Havza adı Havza no - 18 - YAS rezervi (hm 3 ) YAS tahsisi (m 3 ) (30.04.2001 e göre) Büyük Su 13-5 25.50 16.265.766 Gerede-Dörtdivan 13-7 32.00 4.695.000 Göynük Himmetoğlu 12-41 ve 12-33 29.00 438.000 Mengen 13-8 3.50 51.000 Mudurnu-Seben 12-40 ve 12-30 9.00 - Yeniçağa 13-6 9.00 1.657.832 TOPLAM 108.00 23.107.598 Yeraltı suyu rezerv rakamları, yıllık beslenişin kullanılabilir kısmıdır. Yeraltı suyu tahsisleri özel ve tüzel kişilere bugüne kadar yapılan tahsisler olup, Bolu ilinde DSİ nin herhangi bir yeraltı suyu sulama tesisi bulunmamaktadır. Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) Tablo B.5. dan anlaşılacağı gibi yeraltı suyu rezervlerinin büyük kısmı ovalarda bulunmaktadır. Yeraltı suyu varlığı yapıların depreme dayanıklılığını azaltan bir etken olduğundan ovalarda yapılaşma konusunda dikkate alınması gerekir. Bolu ilinde merkez ilçe ve diğer ilçeler genel olarak içme ve kullanma sularının önemli bir kısmını doğal kaynaklardan sağlamaktadır. Merkez ilçeye su sağlayan Kökez, Bayramışlar ve Değirmenözü kaynakları özellikle kayda değer kaynaklar arasında bulunmaktadır. Kökez kaynağından sağlanan su, Belediye tarafından şehrin dört bir tarafına serpiştirilmiş çeşmelerle, serbestçe kullanılmak üzere halkın hizmetine sunulmaktadır. Bolu ili normal doğal kaynak suları dışında, madensuyu kaynaklarına da sahiptir. Merkez ilçede Kokaksu, Akkaya ve Ömerler; Mengen de İncedere maden suları bulunmaktadır. Bunlardan Akkaya maden suyu 1998 yılında kurulan bir işletme tarafından şişelenerek pazarlanmaktadır. B.4.3. Akarsular Genel olarak akarsu bakımından zengin gözüken Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek başına nehir debisine ulaşan bir akarsu bulunmamaktadır. İlin akarsuları 2 havzaya aittir. Bunlardan birisi Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki

havzanın suları da Batı Karadeniz e boşalmaktadır. DSİ çalışmalarında il içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260,3 ha olarak vermiştir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyük Su çayına, 75 hektarı Gerede Çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. DSİ çalışmalarında Bolu ili akarsularının toplam il çıkışı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiştir. Bu miktarın 450 hm 3 / yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 / yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan, Filyos havzasına ait 800 hm 3 / yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyük Su Çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede Çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. Tablo B.6. Bolu İli Su Kaynakları Potansiyeli Su kaynağı Akım hm 3 / yıl Sakarya Nehri kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 Toplam Ortalama Akım 1250 İl deki toplam emniyetli 100 Yeraltı suyu rezervi Bolu İli toplam su 1350 potansiyeli Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) Filyos Havzasına Ait Başlıca Akarsular: Büyüksu Çayı: Abant Gölü nden çıkar, sonra bazı küçük yan derelerle beslenerek Bolu Ovası na girer. Bu akarsu Gökçesu yakınlarında Çağa Deresi ve Mengen Çayı ile birleşir ve kuzeye doğru akarak Devrek Çayı adını alır ve Yedigöller in 10 km kadar kuzeyinde il sınırını terk eder; ilerde Çaycuma güneyinde Filyos çayına karışır. İldeki yağış alanı 182 km 2, ortalama yükseltisi 775 m dir. Mudurnu Suyu: Mudurnu ilçe merkezinin 20 km kadar kuzeydoğusundaki dağlardan kaynaklanır; belirli bir kaynağı yoktur, küçük kaynaklardan ve yan derelerden beslenir. Aslında Bolu Ovası girişinde Büyük Su Çayı na karışan bir koldur. Gerede Çayı (Ulusu) : Köroğlu Dağları nın kuzey yamaçlarından doğar ve bu dağların eteklerinden kuzeydoğu-doğu yönlerinde akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu Dağları ndan inen yan derelerle beslenir. Adı önce Ulusu dur, Gerede Ovası na girdikten sonra ise Gerede Çayı olarak değişir. Bu ovada kuzeydoğu-doğu yönünde akarak, İsmet Paşa tren istasyonunun 10 km kadar batısında Bolu il sınırını terk eder; Çankırı Kastamonu sınırında Filyos un bir kolu olan Yenice Irmağı na karışır. Sakarya Havzasına Ait Başlıca Akarsular: Mudurnu Çayı: Abant Dağları nın güney yamaçlarından doğar, belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynakların birleşmesi ile meydana gelir. İlk çıkış alanının ormanlık olması buralara düşün yağışların daha fazla oranda yeraltına sızmasını sağladığından, Mudurnu çayının suları fazla değildir. İlkbaharda düşün fazla yağışların ve eriyen kar sularının etkisiyle taşkınlar olabilmektedir. Bu akarsuyun akış yönü batıya - 19 -

doğrudur. Taşkesti yakınında Kuzey Anadolu fay kuşağına bağlı morfoloji etkisiyle büküntü yapar; bu yakınlarda Abant Gölü batısından gelen Balatça Çayı ile birleşir ve sonra batıya doğru Dokurcun yakınlarında il sınırını terk ederek, yine Kuzey Anadolu fayının oluşturduğu Dokurcun Vadisi içinde Sakarya ili topraklarına girer. Aladağ Çayı: Köroğlu Dağları nda Sarıalan Yaylası ndan doğar; güneye doğru gittikçe irili ufaklı birçok yan dere ile birleşir, sonra Yayla Dere, Ulu Dere ve Abdal Dereleri ile birleşerek, il sınırı dışında Sakarya Nehri üzerinde kurulu Sarıyar Barajı na dökülür. Aladağ Çayı, Seben ilçesi içinden geçen bir akarsudur. Göynük Çayı: Çubuk Gölü nden kaynaklanır, yan derelerle beslenir, batıya doğru akarak Göynük ilçe merkezinin içinden geçer; daha sonra İbrahimler Deresi ve Hatip Deresi ni de alarak, Göynük ün yaklaşık 20 km batısında il sınırını terk eder ve Sakarya ili topraklarında Sakarya nehrine karışır. Çatak Çayı: Göynük güneyinde Taşlıdoruk Tepe nin güney yamaçlarından doğan çok sayıda dere Himmetoğlu köyünün 5 km kadar güneydoğusunda birleşerek (Çatak adı) Çatak çayını oluşturur. Buradan güneye doğru 7-8 km kadar aktıktan sonra il sınırını terk eder; sınırdan sonra 7 km kadar güneyde Sakarya Nehriyle birleşir. Yağışların düzensiz, yağış alanının kısmen ormansız, morfolojik yapının elverişsiz olması nedeniyle düzensiz rejimli bir akarsudur. B.4.4.Göller ve Göletler Göletler 1. Gölcük Göleti: Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Gölcük Tabiat Parkı nda bulunan bu gölet, Bolu nun 13 km güneyinde, gür ormanlar içinde bulunmaktadır. 2. Aladağ Göleti: Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Göksu Tabiat Parkı sınırları içerisinde, Bolu nun 25 km güneyinde Aladağlar ın yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde, Aladağ Çayı üzerinde bulunmaktadır. Göletin yanında gençlik kamp yeri de bulunmaktadır. Ayrıca piknik alanları vardır. 3. Göynük Çayköy Göleti: Göynük güneyinde Çatak Çayı üzerinde sulama amaçlı bir gölettir. 4. Seben Taşlıyayla Göleti: Bolu ilinin 38 km güneyinde Aladağların yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde 1440 m kotunda yer alır. 2008 yılı sonu itibariyle inşaatı bitmiş olup su tutmaya başlamıştır. Yapılan bendin uzunluğu 196 m, yüksekliği 14 m dir. Gölet bendinin maksimum su derinliği kotu 12 m dir. 8.333 km² göl alanı ve 40 milyon m³ su hacmine sahip olan Taşlıyayla Göleti sulama ve turizm amaçlı kullanılmak üzere inşa edilmiştir. Aladağ Göletine 15 km uzaklıktadır. Taşlıyayla Göleti, Karlanboğazı Deresi ve Aladağ Çayı nın yan kolu olan Sarpuncuk Derelerinin derivasyonla bağlanmasından sonra 3 yıl içersinde dolması planlanmıştır. Seben Gölet çalışmaları ile İlçe Merkezi, Gerenözü, Musasofular, Haccağız, Yağma, Güneyce ve Nimetli Köyleri sınırları içerisinde kalan ve hala kuru tarım yapılan 50 bin dekarlık arazide sulu tarıma geçilecektir. 2009 Yılı başlarında Karlan Boğazı Mevkiine 10 km lik mesafeden kanal kazılarak, dere suyunun gölete aktarılması sağlanmıştır. - 20 -

Gölet yapılması nedeniyle yol güzergah çalışması kapsamında, Taşlıyayla da 3 km lik dolgu ve stabilize yol yapımı tamamlanarak, ulaşıma açılmıştır. Gölet etrafında 27 km lik çevre yolu çalışmaları ve su kanalı çalışmaları 2012 yılında da devam edecektir. 2011 yılında DSİ ile yapılan protokolle Seben Taşlıyayla Göleti, Devlet Su İşlerine devredilmiş olup DSİ Seben Ovası Sulama Projesi çalışmalarına başlanmıştır. SEBEN TAŞLIYAYLA GÖLETİ Amacı Sulama ve Turizm Yağış Alanı 76.60 km 2 Yüksekliği(temelden) 20.00 m Yıllık Ort.su 20.18 hm 3 Tipi Toprak dolgu Cazibe sulaması 14.120 ha. Baraj dolgu hacmi 94.034 m 3 Pompaj sulaması - Toplam göl hacmi 44.hm 3 Toplam sulama alanı 14.120 ha. Normal kotta göl alanı 8.33 km 2 İşletme İl Özel İdaresi Kaynak: Bolu İl Özel İdaresi (2011) 5-Merkez Saraycık Göleti: Bolu ilinin güneybatısında Kartalkaya yolu üzerinde Sarıalan bölgesinde 1540 m kotunda çevresi ormanlarla kaplı alanda yer alır. 1982 yılında Mülga Topraksu Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. Göletin talvegten yüksekliği 7.0 m olup gölet su hacmi 150.000 m³ tür. Göletin kenarında İl Özel İdaresine ait 17 yatak kapasiteli Saraycık Sosyal ve Eğitim Tesisi vardır. Tesis yaz-kış hizmet vermektedir. 6-Seben Kesenözü Sulama Göleti: Seben ilçe merkezinin güneybatısında yer alıp ilçe merkezine 14 km uzaklıktadır. 1977 yılında inşaatı Mülga Topraksu Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. Sulama amaçlı olarak yapılan göletten 120 (ha) arazinin sulaması yapılıp 150 hane yararlanmaktadır. Gölet talvegten 15 m yüksek olup gölet su hacmi 600.000 m³ tür. 7-HİS (Hayvan İçme Suyu )Göletleri: Bolu ili Merkez ve İlçe köylerde ve yaylalarında yaz aylarında hayvanların içmesuyu ihtiyaçlarını karşılamak için 2011 yılı sonu itibariyle 128 adet HİS Göleti tamamlanmıştır. HİS Göletleri hayvan içmesuyu ihtiyacının karşılanması ile birlikte balıkçılık, yangın anında rezervuar, merada hayvancılık yapan çiftçiler için kullanma suyu v.s gibi tali faydaları bulunmaktadır. Ayrıca uygun olan birkaç HİS göletinden sulama amaçlı olarak faydalanılmaktadır. Doğal Göller Yeniçağa Gölü: Yeniçağa İlçe merkezinin kuzey bitişiğindedir. Rakımı 989 m olan, oldukça sığ bir göldür. Alanı 260 ha dır. Ancak yağış durumuna bağlı olarak mevsimsel değişiklikler görülür. Göl Kuzey Anadolu fay hareketinin oluşturduğu bir tektonik çöküntü içinde su birikmesiyle meydana gelmiştir. Çevresinde sazlık ve bataklıklar vardır. Gölün suyu Çağa Deresiyle Mengen yakınında Büyük Su Çayına boşalır. - 21 -

Resim B.1. Yeniçağa Gölü Balık Türleri Resim B.2. Turna Yeniçağa Gölü Turnaların Üreme Bölgesidir. Balık Türleri Üstteki Resimdedir. Abant Gölü (Tabiat Parkı) Abant Gölü, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant Dağları üzerinde yer alan tektonik oluşumlu bir göldür. 125 hektar genişliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiştir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meşe, kavak, dişbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muşmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuşburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaşık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluştururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavşan, yırtıcı-ötücü kuşlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluşturur. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaşam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüş alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. - 22 -

Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km. kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluşmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, İncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıştır. Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meşe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değişik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuştur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüşü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meşe ormanlarıyla çerçevelenmiş üst üste dizilmiş göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeşitliliği, irili ufaklı şelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, özellikle sonbahardaki flora çeşitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eşsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Sünnet Gölü (Tabait Parkı): Göynük ün 27 km. doğusunda yer alır. Rakımı 820 m ve alanı 18 ha olan gölün en derin yeri 22 m dir. Sülüklü Göl (Tabiat Parkı): Göynük ün 15 km kadar kuzeydoğusunda, etrafı yeşilliklerle çevrili küçük bir göldür. Heyelan sonucu oluştuğu kabul edilmektedir. Çubuk Gölü: Göynük ün 11 km. kuzeyinde, Çubuk köyü yakınında, ilin küçük göllerinden biridir. 15 ha genişliğindeki gölün en derin yeri 13 m.dir. Çubuk Gölü de, ildeki çoğu küçük göller gibi, bir heyelan gölüdür. Gölün kuzey kenarında da Gölbaşı köyü bulunmaktadır. Karamurat Gölü: Mudurnu nun 30 km kuzeybatısında, Karamurat köyü yakınındadır. Etrafı yükseltilerle çevrili bir çanak içinde küçük bir göldür. Dipten kaynayan ve etraftaki yükseltilerden inen sularla beslenir. Karagöl (Tabiat Parkı): Kıbrıscık - Beypazarı yolu üzerinde, Bolu-Ankara İl sınırı yakınında yer alan, 1 ha genişliğinde, küçük fakat oldukça derin bir göldür. Bir heyelan gölüdür. Gerede Gölü: D-100 karayolunun güney kenarında, Gerede batı çıkışında ve şehir merkezine 2.5 km mesafede bulunan çok küçük bir göldür. Kuzey Anadolu fayı üzerinde oluşmuş bir tektonik göldür. Şehrin hemen kenarında, fakat dışında olması nedeniyle; çevresinin iyi düzenlenmesi halinde, yaz aylarında rekreasyon amacıyla hem çevre halkının, hem de D-100 karayolu yolcularının yararlanabilecekleri bir doğal değer olarak gözükmektedir. - 23 -

B.5.Mineral Kaynaklar B.5.1.Sanayi Madenleri KAOLEN(Kao) Gerede Yeniçağa-Aşağıkuldan Kaolen Yatağı Tenör : % 14-38 Al 2 O 3, % 1,1-1,7 Fe 2 O 3 Rezerv: 137 734 ton görünür + muhtemel rezerv vardır. Geçmiş yıllarda porselen ve beyaz fayans üretimine yönelik kaolen üretimi yapılmıştır. Mudurnu Tımaraktaş Sahası: Tenör : % 31 Al 2 O 3 Rezerv: 7 200 ton görünür + muhtemel rezerv. TALK(Talk) Mudurnu Dereköy-Gözlükbaşı Sahası Tenör: Düşük Rezerv: Geçmiş yıllarda işletilen yatakta halen bir miktar rezerv vardır. TRAVERTEN Göynük-Hayırlar Tepe, Bozluk Sırtı, Tesis Üstü ve Düz Tarla Traverten Yatakları Tenör: % 55,12-55,24 CaO, % 0,19-0,26 Fe 2 O 3 Rezerv: 4 625 500 ton görünür + muhtemel rezerv. ÇİMENTO HAMMADDELERİ ( Çmh ) Bolu civarı Tenor: Bilinmiyor. Rezerv: 280 000 000 ton mümkün kireçtaşı. JIPS ( Jips ) Merkez-Sülük Gölü Sahası Tenor: Bilinmiyor Rezerv: 20 000 ton görünür rezerv. B.5.2.Metalik Madenler DEMİR ( Fe ) Yeniçağa ( Kemaller Köyü, Fülüsüulvi ) Demir Zuhurları Tenor : % 55 Fe Rezerv: Belirlenmiş bir rezerv yoktur. Geçmiş dönemlerde Fülüsüulvi demir zuhurundaki cevherce zengin seviyeler küçük galerilerle işletilmiştir. - 24 -

MANGANEZ ( Mn ) Gerede-Çayviran Sahası Tenor : % 40 Mn Rezerv: 105 000 ton muhtemel rezerv. MANYEZİT ( Mag ) Mudurnu-Ilıca Sahası Tenor : % 46 MgO Rezerv: 14 000 ton toplam rezerv. TUĞLA-KİREMİT ( Tğki ) Gerede ( Avşar-Çayırlı-Karharmanı ) tuğla-kiremit toprakları Kalite: Orta-İyi Rezerv: Etüt tamamlanmamış. TURBA ( Turb ) Yeniçağa Sahası Tenor: Kalori değeri: AID = 866 Kcal / kg Rezerv: Yatak işletilmektedir. Rezerve ilişkin çalışma yoktur. B.5.3.Enerji Madenleri KÖMÜR(LİNYİT) Mengen Salıpazarı Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 755 Kcal / kg Rezerv: 23 589 000 ton görünür, 39 736 000 ton muhtemel ve 14 690 000 ton muhtemel olmak üzere 78 015 000 ton linyit. linyit. linyit. Mengen Merkeşler Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 100 Kcal / kg Rezerv: 9 051 000 ton görünür, 12 236 000 mümkün olmak üzere 21 287 000 ton Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Isıl Değeri 2 757 Kcal / kg Rezerv: 41 954 000 ton görünür, 1 500 000 mümkün olmak üzere 43 454 000 ton BİTÜMLÜ ŞİST Mengen Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 8,26, ısıl değeri 1 000 Kcal Rezerv: 50 000 000 ton muhtemel rezerv. - 25 -

Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 10 bitüm, ısıl değeri 1 390 Kcal/Kg Rezerv: 65 869 000 ton görünür rezerv. Hatıldağ Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 5 bitüm, ısıl değeri 774 Kcal/Kg Rezerv: 78 372 000 ton görünür ve 281 587 000 ton muhtemel olmak üzere toplam 359 959 000 ton rezerv. B.5.4.Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler Tablo B.7. 2011 Yılı Sonu İtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar İşletmenin Bulunduğu Yerleşim Merkezinin Adı İşletmenin İşletmenin Adı Türü Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Müstakimler Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Semerciler Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Çatakören Köyü-Merkez Kalker ÇEBİ Ltd. Şti. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Belediyesi Değirmenbeli(Kuğum) Köyü-Merkez Kil Ercan Fidan Gövem Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Yenicepınar Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Demirciler Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Tekke Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Kabak Köyü-Seben Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Dereboyu Köyü-Seben Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Külef Yaylası-Gerede Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Salur Yaylası-Gerede Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Kazanlar Yaylası-Gerede Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Bekdemirler Köyü Mudurnu Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Çeltikdere Köyü-Seben Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Çatakören Köyü-Merkez Kalker İsmail Hakkı ÖZMEN Müstakimler Köyü-Merkez Kalsit Özdoğan Mad. San. Ve Tic. Ltd. Şti Taşcılar Köyü-Merkez Kalsit Özdoğan Mad. San. Ve Tic. Ltd. Şti Babahızır Köyü-Mengen Kum-Çakıl Mengen Belediyesi Aşağıkuldan Köyü-Yeniçağa Taş Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Feruz Köyü-Mudurnu Ariyet İl Özel İdare Müdürlüğü Seymenler Mevkii-Taşkesi-Mudurnu Ariyet İl Özel İdare Müdürlüğü Karakaya Köyü-Gökçesu-Mengen Kömür Ocağı Üçpınar Mad. Ve Tic Ltd. Şti. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Vakıfaktaş-Mudurnu Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Cankurtaran Mevkii-Gerede Bazalt ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti Yukarıçamlı Köyü-Merkez Kalker Ocağı (*) Kumsan Nak. Taah. Tic. Ltd Şti. Yukarı Baltalı Köyü-Merkez Kalker Ocağı Ali Murat UYMAN - 26 -

Umurlar Köyü-Göynük Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Dereboyu Köyü-Seben Kalker Ocağı Timsan İnş. Ve Mad. Ltd. Şti. Yukarı Baltalı Köyü-Merkez Kalker Ocağı Metin KARACA Yenicepınar Köyü-Merkez Ariyet Ocağı Kapasite Bolu İl Özel İdaresi Artırımı Tekke Işıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. Şti. Tekke Işıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Metin KARACA Hacetler Köyü-Dörtdivan Torf (Turba ) Ocağı Ömerül Faruk UYSAL Pelitçik Köyü-Göynük Zeolit Ocağı Söğütsen Seramik San. A.Ş. Semerciler Köyü-Merkez Kil Ocağı Ali Murat UYMAN Kındıra Köyü-Merkez Torf Ocağı Metin ARACI Çalışlar Köyü-Gerede Mermer Ocağı Gülyaka Mermer Avşar Köyü-Merkez Kalker Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. Şti. Hamza Bey Köyü-Yeniçağa Torf ( Turba) Ocağı. Doğuş Torf Turba Gübre San. ve Tic Ltd. Şti. Çatakören Köyü- Merkez Kalker Ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Hacetler Köyü-Dördivan Torf ( Turba) Ocağı. Ömerül Faruk UYSAL Aktaş Köyü-Gerede Kalker Ocağı Mcs Mad. Taah. Nak. Ve İnş. Tic. Ltd. Şti Müstakimler Köyü- Merkez Kil Ocağı Bolu Çimento San..A.Ş. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Ocağı Bolu Çimento San..A.Ş. Havullu Köyü-Gerede Torf (Turba) Ocağı Yılmaz Sercan EREL Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Akçaşehir Köyü-Gerede Kalker Ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Aşağıkuzuören Köyü-Merkez Ariyet Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Çavuşderesi Köyü-Mudurnu Kalker Ocağı Ankara İnş. Tic. San. Ltd. Şti. Eskiçağa Köyü- Yeniçağa Kalker Ocağı Kemal BİRBİLENLER Hasanlar Köyü-Göynük Bitümlü Şist Ocağı(*) Türkiye Kömür İşletmeleri Tekke Işıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Bolu Çimento San..A.Ş. Kadısusuz Köyü-Mengen Ariyet Ocağı İl Özel İdaresi Başyellice Köyü-Mengen Ariyet Ocağı İl Özel İdaresi Samsaçavuş Köyü-Mudurnu Ariyet Ocağı İl Özel İdaresi Taşçılar Köyü- Merkez Kil Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. Şti. Çatacık Köyü-Göynük Alçıtaşı Ocağı Düzenli Mad. Mik. End. Ham. Ser. San. ve Tic. A. Ş. Kadısusuz Köyü-Mengen Kalker Ocağı ve Kırma-Eleme Tesisi ÇEBİ İnş. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. Şti. Tekke Köyü-Gerede ve Dörtdivan Tekke Barajı, Sulama DSİ 5. Bölge Müdürlüğü ve Malzeme Ocakları (*) Semerciler Köyü-Merkez Kil Ocağı Kapasite Ali Murat UYMAN Artırımı Projesi Karapınarkavağı Köyü-Mudurnu Bazalt Ocağı ve Ankara İnşaat Tic. ve San. Ltd. Şti. Kırma-Eleme Tesisi Karapınarkavağı Köyü-Mudurnu Bazalt Ocağı ve Ankara İnşaat Tic. ve San. Ltd. Şti. Kırma-Eleme Tesisi Kapasite Artırımı Projesi Yahyalar Mahallesi-Yeniçağa Torf (Turba) Ocağı Doğuş Torf Turba Gübre San. ve Tic. Ltd. Şti. - 27 -

Yenicepınar Köyü-Merkez Marn Ocağı (*) İsmail Hakkı ÖZMEN Küplüce Köyü-Merkez Marn Ocağı Ali Yavuz YILMAZ Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Ocağı Ercan UYMAN 2011 YILI Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Ocağı Ercan UYMAN Çatakören Köyü-Merkez Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Kapasite Artırımı ve Kırma-Eleme Tesisi Kalker Ocağı Kırma- Eleme Asfalt Plent ÇEBİ İnş. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. Şti. Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Kapasite Artırımı Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı ÇEBİ İnş. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. Şti. Çayören Yaylası-Gerede Mangan Ocağı Murat DEMİRPENÇE Feruz Köyü-Mudurnu Kum-Çakıl-Ariyet Ocağı Yertek İnş. Taah. Mad. Nak. İth. İhr. San. Ve Tic. Ltd. Şti. Feruz Köyü-Mudurnu Kalker Ocağı Bilmak Mühendislik İnşaat Hafriyat Mad. San. Ve Tic. Ltd. Şti. * ÇED Olumlu Kararı Kaynak: Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (2011) KAYNAKÇA 1-DSİ 53. Şube Müdürlüğü 2-Bolu İl Özel İdaresi 3-Bolu Orman Bölge Müdürlüğü 4-Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 5-Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü 6-Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX. Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü 7-Bolu Belediyesi 8-Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü - 28 -

C.1. İklim ve Hava C.HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) Bolu ilinin kuzey kesimlerinde, Yedigöller civarında dar bir alanda, Batı Karadeniz iklimi görülür. Oradan güneye doğru gidildikçe Karadeniz ikliminin etkisi azalmaya başlar ve İç Anadolu ikliminin etkisi hissedilir. İlimizin en güney kesimlerinde İç Anadolu iklimi etkisi ağır basar. Aradaki kısımda Karadeniz ardı iklimi olarak tanımlanan bir iklim tipi yaşanır. Bu genel duruma ek olarak, yerel ölçüdeki topoğrafik yükseklik farkları da önemli bir iklim etkenidir. Örneğin rakımı 725 olan Bolu ovası ile ovadan sadece 20 km kadar güneydoğuda bulunan, rakımı 2000 m ve üzerinde olan, Kartalkaya bölgesinin iklimi birbirinden hayli farklıdır. Batı Karadeniz iklimi, Doğu Karadeniz iklimine göre daha az yağışlıdır. Sıcaklık da Karadeniz boyunun öteki kesimlerine göre gerek yazın, gerekse kışın biraz daha azdır. Karadeniz ardı iklim tipi Karadeniz iklimi ile İç Anadolu iklimi arasında bir geçiş iklimi niteliğindedir. İç Anadolu ikliminin özelliği yazların kurak ve sıcak, kışların soğuk ve sert olmasıdır. Yağışlar da daha azdır. Bolu da geçmiş yıllarda çalışıp bugün kapalı bulunan ve halen çalışır durumdaki rasat istasyonları ile bunların hizmet gördükleri yıllar, Tablo C.1 de verilmiştir. Tablo C.1. İlimizdeki Meteoroloji İstasyonlarının Durumu İstasyon Adı ve Yeri Kuruluş Yılı Kapanış Yılı Bolu 1929 Çalışıyor Gerede 1957 1997* Göynük 1954 1980* Mudurnu 1957 1997* Seben 1958 1998* Gökçesu 1964 1991* Pazarköy 1943 1997* Seben 2003 AWOS çalışmaktadır. Gerede 2003 AWOS çalışmaktadır Kıbrıscık 2003 AWOS çalışmaktadır Bolu Dağı 2003 AWOS çalışmaktadır * Aralıklarla çalışmışlardır. AWOS (Automatical Weather Observation Sistem) Otomatik Hava Gözlem Sistemi Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğü (2011) - 29 -

Tablo C.2. Bolu İklim Parametresi Ortalamaları (1975-2011) Parametre BOLU Ortalama sıcaklık ( 0 C) 10,4 En yüksek sıcaklık ( 0 C) 39,8 En düşük sıcaklık ( 0 C) -22,6 Ortalama yağış (mm/yıl) 550,4 Ortalama yağışlı gün sayısı 141,5 Ortalama kar yağışlı gün sayısı 39,6 Ortalama karla örtülü gün sayısı 37,5 En yüksek kar kalınlığı (cm) 64,0 Ortalama donlu günler sayısı 90,2 Ortalama oransal nem (yüzde) 72,5 Ortalama bulutluluk (0-10) 5,2 Ortalama açık gün sayısı (0,0-1,9) 66,4 Ortalama kapalı gün sayısı (8,1-10) 83,5 Ortalama sisli günler sayısı 19,9 Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğü (2011) C.1.1. Doğal Değişkenler C.1.1.1. Rüzgâr Bolu ili, ortalama rüzgâr hızı 10 20 m/sn arasında olan bölge içinde kalmaktadır. Türkiye arazisinin yarısı kadar bir kısmında bu hız aralığı etkindir. Ülkenin, Bolu nun da dâhil olduğu çok büyük bir kısmında, rüzgâr potansiyeli 250 W/m 2 gibi düşük bir değere sahiptir. Merkez meteoroloji istasyonu uzun yıllara ait rüzgâr kayıtları aşağıdaki Tablo C.3. de özetlenmiştir. Tablo C.3. Bolu Meteoroloji İstasyonu Uzun Süreli Yıllık Rüzgâr Kayıtları Yıl Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1) 55 1,5 1,3 1,4 1,5 1,6 1,5 1,5 1,5 1,5 1,4 1,2 1,1 1,2 2) 55 w28.9 s24,5 s24,7 s23,6 w23,8 w20,7 sw22,9 w18,0 nw16,7 w19,7 S17,8 wsw24,0 S 21.4 3) 36 31.1 3,1 3,1 4,0 4,8 2,9 2,8 2,3 2,3 1,8 1,2 2,3 2,1 4) 43 2,7 0,3 0,4 0,3 0,4 0,2 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,3 Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğü (2011) 1) Ortalama aylık rüzgâr hızı m/sn, 2) Maksimum rüzgâr yönü ve hızı (e-doğu, w-batı, n-kuzey, s- güney), 3) Kuvvetli rüzgârlı gün sayısı, 4) Fırtınalı gün sayısı. Aylar Romen rakamları ile gösterilmiştir (I - XII). Bolu meteoroloji istasyonunun 55 yıllık kayıtlarına göre, aylar itibariyle ortalama rüzgar hızı 1.2 m/sn ile 1.8 m/sn arasında değişmektedir. İl merkezinde hâkim rüzgâr yönü batı ve güneybatıdır. Kış ve ara mevsimlerde daha belirgin olan rüzgârlar, yaz aylarında azalır. Kuzey ve doğudan esen rüzgârların hızları saniyede 1,7-1,8 m arasında değişirken; batı ve güneybatı rüzgârlarının hızı 2,8-3,1 m/sn arasındadır. Esme sayıları da kuzeyde 434, doğuda 653, batı ve güneybatıda ise 2564 ve 2605 tir. - 30 -

AYLAR C.1.1.2. Basınç Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğü nden alınan basınç verileri Tablo C.4. de verilmiştir. Tablo C.4. Bolu İli Basınç Değerleri Ort. Yerel Basınç (hpa) En Yüksek Yerel Basınç (hpa) En Düşük Yerel Basınç (hpa) Ort Buhar Basıncı (hpa) OCAK 931,0 946,8 931,3 5,2 ŞUBAT 930,1 946,2 911,2 5,2 MART 929,1 947,5 906,5 6,1 NİSAN 927,6 942,6 913,8 8,1 MAYIS 928,9 938,9 917,4 11,0 HAZİRAN 928,9 938,1 918,7 13,7 TEMMUZ 928,3 936,1 917,2 15,8 AĞUSTOS 928,9 937,2 919,5 15,6 EYLÜL 932,8 940,2 918,7 12,5 EKİM 932,6 943,1 920,9 10,1 KASIM 932,6 945,0 913,9 7,4 ARALIK 931,6 946,8 910,3 5,9 YILLIK 930,4 947,0 901,3 9,7 Kaynak: Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğü (2011) C.1.1.3. Nem İlin en nemli bölümü Bolu Dağı çevresidir. Bölgede bağıl nemin en fazla olduğu ay Ocak ( % 77 ) ve en az olduğu ay Nisan ( % 68 ) dır. Bolu ve çevresinin bağıl nem yıllık ortalama değeri ise % 72 dir. İldeki son 74 yıllık oransal nemin aylara göre, nemin en düşük olduğu aylar Ağustos ( % 6 ) ve Ekim ( % 8 ) ayları; en yüksek olduğu aylar ise Ocak ( % 27 ), Aralık ( % 21 ) ve Şubat ( % 19 ) aylarıdır. Yıllık ortalama oransal nem ise % 72,5 dir. C.1.1.4. Sıcaklık Bolu ili güneşlenme süresi bakımından yılda 2250 ile 2500 saat güneş alan alanlar arasında yer almaktadır. İlin güney kesimleri 2500 saatlik, kuzey kesimleri 2250 saatlik dilimlerde kalmaktadır. Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğünün son 52 yıllık kayıtlarına göre; son 52 yılın ortalaması günlük güneşlenme süresi 5 saat 21 dakikadır. Güneşlenmenin en kısa olduğu aylar Aralık ( 01,55 ) ve Ocak ( 02,01 ); en uzun olduğu aylar ise Temmuz ( 08,58 ) ve Ağustostur ( 08,33 ). 2011 verilerine göre ortalama sıcaklık 10.2 0 C, en yüksek sıcaklık 35.3 0 C, en düşük sıcaklık ise -7,4 0 C olmuştur. C.1.1.5. Buharlaşma Konuyla ilgili bir çalışma yapılmamıştır. - 31 -

C.1.1.6. Yağışlar C.1.1.6.1.Yağmur Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğünün kaydettiği son 74 yılın aylara göre hesaplanmış yağış ortalamalarına göre yağışın en fazla olduğu ay Aralık (60,5 mm) ayıdır. Aralık ayını 59,5 mm ile Mayıs, 55,7 mm ile Ocak ayları izlemektedir. Yağışın en düşük olduğu aylar ise Eylül (24,5 mm) ve Ağustos (27,6 mm) aylarıdır. Yıllık ortalama yağış ise 550,4 mm. olarak hesaplanmıştır. 72 yılın ortalaması olarak, yıllık yağışlı gün sayısı ise 141,5 gündür. 2011 verilerine göre ortalama yağış 487,0 mm/yıl, ortalama yağışlı gün sayısı 147 olmuştur. C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğünün son 73 yıllık kayıtlarına göre, karlı gün sayısının en yüksek olduğu ay 14,7 günle Ocak ayıdır. Bunu sırayla Şubat (11,1), Aralık (8,5) ve Mart (5,7) izlemektedir. Kasım ve Nisan aylarında da 1,9 ve 0,6 gün, karla örtülü gün olarak belirlenmiştir. 73 yılın ortalaması, yıllık karla örtülü gün sayısı ise 43,7 gündür. 2011 verilerine göre ise ortalama kar yağışlı gün sayısı 38,0, ortalama karla örtülü gün sayısı 29,0 en yüksek kar kalınlığı 28 cm, ortalama donlu gün sayısı ise 96,2 gündür. C.1.1.7. Seller İlimizde en son 20-23 Mayıs 1998 tarihlerinde yağan şiddetli yağışlar neticesinde il merkezi ve birçok ilçede seller meydana gelmiş ve önemli derecede sel hasarları olmuştur. 2011 yılında ise hasar yapan sel kayıt edilmemiştir.. C.1.1.8. Kuraklık Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. C.1.1.9. Mikroklima Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. C.1.2 Yapay Etmenler C.1.2.1. Plansız Kentleşme M. Yerleşim Alanları ve Nüfus konu başlığı altında incelenmiştir. C.1.2.2. Yeşil Alanların Azalması E. Toprak ve Arazi Kullanımı konu başlığı altında incelenmiştir. - 32 -

C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar Bolu da ısınmak için genellikle kömür, odun ve kalorifer sıvı yakıtı ( mazot), doğalgaz gibi yakıtlar kullanılmaktadır. İl merkezinde ısınmak için en çok kömür kullanılmaktadır. Bakanlığımız tarafından yayımlanan genelge ve İl Mahalli Çevre Kurulu kararında belirtilen standartlara uyan, Valiliğimizden izin alınan kömürlerin satışı serbesttir. Ayrıca Bakanlığımızca petrokok kömürünün kullanımı ve satışı yasaklanmış olup ilimize girişi ve satışını önlemek amacıyla denetimlerimiz sürekli devam etmektedir. C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar 22.07.2006 tarih ve 26236 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği uyarınca İl Müdürlüğümüze müracaat etmeleri sağlanmıştır. Sanayi tesislerinin bacagazı emisyon ölçümleri akredite olmuş ve Mülga Çevre ve Orman Bakanlığınca yetkilendirilmiş laboratuarlar tarafından yapılmıştır. C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Motorlu taşıtlardan kaynaklanan emisyonlar hava kirliliğinde önemli bir yer tutmaktadır. Egzozlardan yayılan CO ( % 70-90), NO ( % 40-70), Hidrokarbonların (% 50) ve Pb (% 100) emisyonlardan hava kirliliğinin % 35 i oluşturmaktadır. İlimizde 2011 yılı sonu itibariyle trafiğe kayıtlı motorlu taşıtların sayısı 103.014, emisyon ölçümü yaptıran toplam motorlu taşıt sayısı ise 32057 dir. C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman Tablo C.5. 2011 Yılında İlimizde Kükürtdioksit (SO 2 ) Durumu AYLAR Ölç. İst. Ölç. Yap. Ortalama En Düşük En Yüksek Sayısı Gün Sayısı SO 2 SO 2 SO 2 Ocak 2011 1 21 104 31 215 Şubat 2011 1 20 61 22 138 Mart 2011 1 30 35 6 157 Nisan 2011 1 30 23 5 67 Mayıs 2011 1 23 20 7 43 Haziran 2011 1 25 4 0 11 Temmuz 2011 1 21 3 1 8 Ağustos 2011 1 29 2 0 6 Eylül 2011 1 26 4 1 10 Ekim 2011 1 28 21 1 54 Kasım 2011 1 30 77 23 157 Aralık 2011 1 30 104 25 199 Kaynak: Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (2011) - 33 -

C.2.2. Partikül Madde ( PM ) Emisyonları Tablo C.6. 2011 Yılında İlimizde Partikül Madde (PM) Durumu AYLAR Ölç. İst. Ölç. Yap. Ortalama En Düşük En Yüksek Sayısı Gün Sayısı PM PM PM Ocak 2011 1 22 146 44 342 Şubat 2011 1 20 117 40 255 Mart 2011 1 31 139 43 257 Nisan 2011 1 6 223 173 255 Mayıs 2011 1 0 0 0 0 Haziran 2011 1 22 8 7 14 Temmuz 2011 1 24 9 7 10 Ağustos 2011 1 31 9 7 10 Eylül 2011 1 30 8 5 11 Ekim 2011 1 31 8 7 9 Kasım 2011 1 30 7 5 9 Aralık 2011 1 29 114 20 315 Kaynak: Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (2011) C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları İlimizde karbonmonoksit emisyon ölçümleri yapılmamaktadır. C.2.4. Azot Oksit (NO2) Emisyonları İlimizde azot oksit emisyon ölçümleri yapılmamaktadır. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları İlimizde hidrokarbon ve kurşun emisyon ölçümleri yapılmamaktadır. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri İlimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinde kullanılan yakıt cinslerinin ozon tabakasına hangi oranda zarar verdiği akademik bir çalışmayı gerektirdiğinden dolayı böyle bir çalışmayla ilgili bilgi elde edilememiştir. C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 2009 yılında Meteoroloji Genel Müdürlüğünce, Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğüne bağlı Şerif Yüksel Araştırma Ormanında Asit Yağmurları ve Sınırlar Ötesi Taşınabilir Kirlilik konulu araştırma çerçevesinde Yağış Örnekleyici cihaz kurulmuş olup yağış örnekleri Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü elemanlarınca alınmakta ve analiz için Meteoroloji Genel Müdürlüğüne gönderilmektedir. Henüz değerlendirilip analiz edilecek ve kıyaslama yapılabilecek sayıda örnek toplanmamıştır. - 34 -

C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri Hava kirleticilerin sucul ortamları dolaylı olarak etkilemesi söz konusu olmaktadır. Bu etkiler daha çok asitleşme şeklinde NO x ve SO x kaynaklıdır. Sucul ortamların asitleşmesi atmosferik birikim ile bu asitleşmenin biyolojik etkileri hakkındaki araştırmalar asit yağmuruna maruz kalan, örneğin göl gibi sucul ortamlarda önemli düzeyde bozulma etkilerinin 20-30 yılda gerçekleştiği belirtilmektedir. Asit yağmurlarından etkilenmiş sucul sistemlerde sülfat ve/veya nitrat konsantrasyonları artmakta ve ph düzeylerinde hızlı değişimler olmakta, dolayısıyla bitki ve diğer mikro-makro canlı türlerinde azalmalar ve ölümler gözlenebilmektedir. Yine bazı asidik göl gibi durgun ortamlarda çeşitli türlerde yosunlar oluşmakta ve alt tabakalardaki organizmalar için uygun olmayan şartlar ortaya çıkabilmektedir. Araştırmalara göre bu asitlenmeden etkilenme; göl gibi sucul ortamların tamponlama kapasitelerine oldukça bağlı olabilmektedir. Örneğin asitleri nötralize edebilecek kadar alkalinite içeren bu sucul ortamlarda asitlenmenin olumsuz etkileri büyük oranda azalmaktadır. Bu sucul ortamlardaki canlı yaşamı için uygun ph değerleri nötrale yakın olmalıdır. Çünkü örneğin ph 5,5-7 aralığında asitlikte alabalık, solucan, midye gibi su canlıları ölmektedir. ph 4,5 civarında ise, tatlı su levreği ile göl balıklarının birçoğu ölmektedir. Bolu göller bölgesi olmakla birlikte yukarıda belirtilen oluşabilecek etkiler sucul ortamlarda söz konusu olabileceği düşünülebilir. C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri Toprak, karasal ekosistemin ana öğesini oluşturur. Toprağın asit depolanmasına karşı tepkisi; toprağın türüne bağlı olarak değişir. Gerçekte birçok toprak bitkisinde yer alan organik asitler nedeniyle zaten bu ortamlarda düşük düzeylerde de olsa asitlik söz konusudur. Ancak hava kirleticilerin dolayısıyla asit yağmurlarının etkisiyle, ph ın 4,5 gibi seviyelere inmesiyle topraktaki bitkiler Al +3, Ca +2, Mg +2, K +, Fe +2, Mn gibi iyonları topraktan bünyelerine alarak toprağın verimliliğinin düşmesine neden olurlar. Ayrıca bitkiler için gerekli olan fosforun asidik ortamlarda bitkilere alınması engellenmektedir. Yine yüksek asitli topraklarda bakteriyel süreçler olumsuz etkilenir ve topraktaki organik maddelerin bozulması engellenir. Asit yağmuru toprağın kimyasal yapısını ve biyolojik koşullarını etkilemektedir. Toprağın yapısında bulunan kalsiyum, magnezyum gibi elementleri yıkayarak taban suyuna taşımakta, toprağın zayıflamasına ve zirai verimin düşmesine neden olmaktadır. Toprağın asitleşmesine en çok katkıda bulunan maddeler, atmosferde birikme sonucu toprağa geçen kükürt bileşikleridir. Azot bileşikleri ise bitkilerin özümseyeceği miktardan fazla olduğu zaman toprağın asitleşmesinde rol oynamaktadır. Asitleşmenin çevre üzerinde dolaylı olmakla birlikte yine çok önemli etkilerinden biri de endüstriyel faaliyetler sonucu oluşan asit nemidir. Toprağa ya da göl yataklarına inmiş civa, kadmiyum ya da alüminyum gibi zehirli maddelerle tepkimeye girebilmekte ve normal koşullar altında çözünmez sayılan bu maddeler, asidik nemle tepkimenin sonucunda, besin zinciri ya da içme suyu yoluyla bitki, hayvan ve insana ulaşıp toksik etkiler yaratmaktadır. Ağaç köklerinin besin toplama - 35 -

yeteneğinin bozulmasının sorumlusu da gene asitleşme sonucunda toprakta harekete geçen alüminyumdur. C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Hava kirleticilerin bitkiler üzerinde etkilerinin araştırıldığı birçok çalışma yapılmış olup bu kirletici grupların esas olarak, kükürt ve azotoksitler, ozon ve peroksiasetilnitrat (PAN) gibi fotokimyasal oksitleyiciler, hidrokarbonlar ve partiküler maddeler olduğu belirlenmiştir. Örneğin, kükürt ve azotoksit bileşiklerinin atmosferik reaksiyonları ile oluşabilen asit yağmurları/ asit depolanması, özellikle çam ve kayın ağaçlarında yıpranma ve gelişimlerini yavaşlatma gibi olumsuz etkiler gösterebilmektedir. Hava kirleticileri etkilerine karşı en duyarlı diğer bitki türleri arasında ise; yonca, arpa, buğday, pamuk, elma sayılabilir. Diğer taraftan toprak ortamındaki ph değerlerinin değişmesi çeşitli etkilere neden olabilir. Örneğin 5 in altındaki ph değerleri, yüzey toprak partiküllerinde H + ile dönüşümün oluşması ve Ca +2, Mg +2 nin alt toprak tabakalarına veya zemin suyuna doğru yıkanmasına neden olur. 4 ve 3 ün altındaki ph değerleri, bazı metallerin ayrışmasına neden olur. ph düşmesi, Al +3 ve diğer metal iyonlarının bitkileri zehirlemesine neden olur. Ayrıca asidik ortamlarda çözünür hale gelen Al +3 iyonları, bitki köklerinden Ca +2, Mg +2 elementlerinin bitkiye alımını önleyerek bitki gelişimine olumsuz etkiler gösterebilir. Diğer taraftan kükürtdioksit, geniş yapraklı bitkilerde damarlar arası yaprak dokular üzerinde beyaz-saman sarısı, ot şeklindeki bitkilerde ise bitkinin orta damarının her iki yüzeyinde beyaz-koyu saman sarısı renkler oluşturur. Aynı kirletici gaz, çam ağaçları gibi kozalaklı iğne yapraklılarda yaprakların uç kısımlarında kahve renkli bozulmalar ve bunlara bitişik renksiz bölgeler meydana getirir. C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri Kükürtdioksit gazı insanlarda üst solunum yollarında tahriş ile birlikte, farenjit ve larenjit gibi hastalıkların oluşmasına neden olur. Bu tür hastalıklar, özellikle yaşlı ve çocuklar üzerinde daha güçlü olumsuz etkiler oluşturabilir. Karbondioksit gazı, solunum hızını arttırır ve atmosferdeki oksijen ile insanların temasını keserek oksijensizlikten boğulma-nefes alınamama gibi sonuçlar yaratır. Karbonmonoksit gazın, çeşitli konsantrasyon değerlerinde iken önemli sağlık etkilerinden söz edilebilinir. Örneğin 100-500 ppm arasında CO bulunan ortamlarda birkaç saat kalındığında orta-güçlü baş ağrıları, 2000 ppm civarında ise baş dönmesi, baygınlık ve akut(ani) ölüm olayları görülebilir. Azotoksitler genellikle atmosferde güneş ışığı ile birlikte ozon oluşmasında etkili olup, insanlar üzerinde dolaylı olarak, solunum yolu hastalıklarına neden olabilir. Örneğin 25-100 ppm NO 2 ye maruz kalınmasıyla bronşit, 100-150 ppm de akciğer ödemi, 500-700 ppm de ölümler olabilir. Hidrokarbon gazlarının oluşmasında benzinli motorlu taşıtlar ana kaynak konumunda yer almaktadır. Bu kirletici gazlar insanlar üzerinde kanser yapıcı etkilere neden olabilirler. Partikül maddelerin fiziksel yapısı ve kimyasal kompozisyonu sağlık açısından oldukça önemlidir. Kanser yapıcı organik kimyasallar (PAH, dioksin, furan gibi) içeren partikül maddeler sağlık açısından çok tehlikelidir. Birçok farklı bileşenden oluşmuş olan - 36 -

partikül maddeler akciğerdeki nemle bileşerek aside dönüşmektedir. PM 10, akciğere kadar ulaşıp, kanın içindeki karbon dioksitin oksijene dönüşümünü yavaşlatmakta buda nefes darlığına neden olmaktadır. Bu durumda oksijen kaybının giderilebilmesi için kalbin daha fazla çalışması gerektiği için kalp üzerinde ciddi bir baskı oluşturmaktadır. Partikül maddelerin sağlık üzerine etkileri akuttan daha çok kroniktir. Havada bulunan partiküllerin % 0.01-3'ünü sağlık yönünden çok toksik etkiler gösteren eser elementler meydana getirir. Bunların sağlık yönünden önemi insan dokularında birikime uğramalarından ve muhtemel sinerjik etkilerinden kaynaklanmaktadır. Havadan solunum yolu ile alınan partiküllere ek olarak, yenilen yiyecekler, içilen su aracılığı ile de önemli miktarda metalik partiküler maddeler vücuda alınmaktadır. Atmosfer kirliliğinin bir bölümünü oluşturan metaller; fosil yakıtların yanması, endüstriyel işlemler, metal içerikli ürünlerin insineratörlerde yakılması sonucunda ortama yayılırlar. İnsan sağlığını geniş çapta olumsuz yönde etkileyen metaller arasında atmosferde yaygın olarak bulunan; Kurşun, Kadmiyum, Nikel, Civa metalleri ve asbest önem taşımaktadır. Diğer metallerin bir kısmı insan yaşamında temel yönden önem taşır, diğer bir kısmının konsantrasyonu ise insan sağlığını tehdit edecek boyutta olmadığından önem göstermez. Belirli limitlerin dışında bulunabilecek her türlü metal, insan sağlığı üzerinde toksik etki gösterir. C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği) Etkileri Hava kirliliği, bina kaplamalarının ve yağlı boyaların hızla kirlenmesine ve aşınmasına, troposferde bulunan ozon sebebiyle kauçuk ve lastik malzemelerin yumuşamasına, yapışkan bir hal almasına ve sonra çatlamasına, çamaşır ve mobilyaların kısa sürede kirlenmesine, metal malzemelerin kimyasal olarak aşınmasına ve sanat eserlerinin bozulmasına sebep olmaktadır. Hava kirliliğinin, sanatsal ve mimari yapılar üzerinde tahrip edici ve bozucu etkisi vardır. Bitkiler üzerinde ise öldürücü ve büyümelerini engelleyici olabilmektedir. Bu nedenle hava kirliliği hem canlıların sağlığı açısından, hem de ekonomik yönden zarar vericidir. Büyük şehirlerin çoğunda insan yapısı bina ve anıtlara asit yağmurlarının yaptığı zararın göstergesi çoktur. Tarihi yapılar, binalar, açık metal yüzeyler, boya kaplamalar ve bazı plastikler, sülfürdioksit ve yağışın sulandırdığı bu asitten dolayı bozulma gösterir. KAYNAKÇA 1-Bolu Meteoroloji İl Müdürlüğü 2-Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü 3-Bolu İl Emniyet Müdürlüğü - 37 -

D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1. Yer altı Suları Bolu ili iklimine, doğal bitki örtüsüne ve jeolojik yapısına bağlı olarak, yeraltı suyu ve doğal kaynak suları bakımından da zengin sayılabilecek bir araziye sahiptir. DSİ çalışmalarına göre ildeki yeraltı suyu rezervi toplamı 108 hm 3 ü bulmaktadır. Bu miktarın havzalara dağılımı Tablo D.1. de verilmiştir. Tablo D.1. Bolu İli Yeraltı Suyu Rezervleri ve Tahsis Miktarları Havza adı Havza no - 38 - YAS rezervi (hm 3 ) YAS tahsisi (m 3 ) (30.04.2001 e göre) Büyük Su 13-5 25.50 16.265.766 Gerede-Dörtdivan 13-7 32.00 4.695.000 GöynükHimmetoğlu 12-41 ve 12-33 29.00 438.000 Mengen 13-8 3.50 51.000 Mudurnu-Seben 12-40 ve 12-30 9.00 - Yeniçağa 13-6 9.00 1.657.832 TOPLAM 108.00 23.107.598 Yeraltı suyu rezerv rakamları, yıllık beslenişin kullanılabilir kısmıdır. Yeraltı suyu tahsisleri özel ve tüzel kişilere bugüne kadar yapılan tahsisler olup, Bolu ilinde DSİ nin herhangi bir yeraltı suyu sulama tesisi bulunmamaktadır. Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) Tablo D.1. den anlaşılacağı gibi, yeraltı suyu rezervlerinin büyük kısmı ovalarda bulunmaktadır. Yeraltı suyu varlığı yapıların depreme dayanıklılığını azaltan bir etken olduğundan, ovalarda yapılaşma konusunda dikkate alınması gerekir. Bolu ilinde merkez ilçe ve diğer ilçeler genel olarak içme ve kullanma sularının önemli bir kısmını doğal kaynaklardan sağlamaktadır. Merkez ilçeye su sağlayan Kökez, Bayramışlar ve Değirmenözü kaynakları özellikle kayda değer kaynaklar arasında bulunmaktadır. Kökez kaynağından sağlanan su, Belediye tarafından şehrin dört bir tarafına serpiştirilmiş çeşmelerle, serbestçe kullanılmak üzere halkın hizmetine sunulmaktadır. Bolu ili normal doğal kaynak suları dışında, madensuyu kaynaklarına da sahiptir. Merkez ilçede Kokaksu, Akkaya ve Ömerler; Mengen de İncedere maden suları bulunmaktadır. Bunlardan Yeniçağa Anatolya maden suyu ile Akkaya maden suyu 1998 yılında kurulan bir işletme tarafından şişelenerek pazarlanmaktadır. D.1.2. Jeotermal Kaynaklar Bolu Kaplıcaları: Bolu ovası güney kenarında, ormanlarla kaplı dağın eteğinde, Karacasu mevkiinde ve Kuzey Anadolu fayına bağlı olarak oluşmuş 2 kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri Büyük Kaplıca, diğeri Küçük Kaplıca olarak adlandırılır. Büyük Kaplıcanın su sıcaklığı 40-44 0 C, Küçük Kaplıcanınki ise 40-46 0 C dir. Bileşimlerinde demir ve kükürt bulunmakta, ayrıca radyoaktiflik özelliği bulunmaktadır. Mineral bakımdan zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaşım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına,

sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Kaplıcaların debisi çok yüksek değildir. Son yıllarda yapılan çalışmalarla 55 lt/sn ye çıkarılmıştır. Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Su sıcaklığı 37,2 0 C dir. Değişik debiye sahip birçok kaçak kaynak bulunduğundan, toplam akım hesaplanamamıştır. Kaynak noktaları zaman içinde değişmektedir. Kaplıca suyu metabolizma hastalıkları ile romatizma, kadın, sindirim ve böbrek hastalıklarına iyi gelmektedir. İçme şeklinde kullanılması durumunda karaciğer ve safra yolları üzerinde de tedavi edici olduğu belirlenmiştir. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. Bileşiminde kalsiyum sülfat vardır. Bu nedenle acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Böbrek, idrar yolları ve romatizma hastalıklara iyi gelmektedir. Toplam debisi nedeniyle hesaplanan banyo kapasitesi oldukça yüksek ve 4500 kişi/gün dür. Pavlu Kaplıcaları: Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü Köyünde bulunmaktadır. MTA tarafından yapılan araştırmada beş değişik kaynağın su sıcaklıkları 26, 60, 68, 74 ve 78 0 C olarak belirlenmiştir. Suları sodyum bikarbonatlı sular grubuna girmektedir. Solunum-dolaşım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına şifa olmaktadır. Özel sektörce işletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. 10.05.2010 tarihinde açılan MTA Bolu-Seben Kesenözü Jeotermal Sondaj Kamp faaliyetleri kapsamında; 02.01.2011 tarihinde kompresörle üretim yapılmıştır.(50 lt/sn). Artezyen Üretimi 15 lt/sn, sondaj süresi 92 gün ve fiili ilerleme süresi 59 gündür. 2200 metre derinlikte, yaklaşık 90-100 derece sıcaklıkta jeotermal suya ulaşılmıştır. Bu kaynak İlçemiz için büyük öneme sahiptir. Köyden elde edilen jeotermal akışkan; ısınmada, seracılıkta, tarımda veya termal turizm gibi birçok alanda kullanılabileceğinden, bu sektörler için gerekli araştırma ve çalışmalar yapılacaktır. Çatak Kaplıcası: Göynük ilçesinin 30 km güneydoğusunda dik yamaçlar arasında, Himmetoğlu köyü yakınında, güzel bir vadide bulunmaktadır. Su sıcaklığı 32 0 C, bileşimi kalsiyum bikarbonatlıdır. Romatizma ve siyatik gibi hastalıklarına iyi gelmektedir. D.1.3. Akarsular Genel olarak akarsu bakımından zengin gözüken Bolu ilindeki akarsular küçük akarsulardır; tek başına nehir debisine ulaşan bir akarsu bulunmamaktadır. İlin akarsuları 2 havzaya aittir. Bunlardan birisi Filyos havzası, diğeri ise Sakarya havzasıdır. Her iki havzanın suları da Batı Karadeniz e boşalmaktadır. DSİ çalışmalarında il içindeki akarsu yüzeyleri toplamı 260.3 ha olarak vermiştir. Bu rakamın 70 hektarlık kısmı Sakarya havzasına ait akarsulara, 95 hektarı Büyük Su çayına, 75 hektarı Gerede Çayına, 20,3 hektarı da diğer yan derelere aittir. DSİ çalışmalarında Bolu ili akarsularının toplam il çıkışı akımı (debisi) 1250 hm 3 /yıl olarak belirlenmiştir. Bu miktarın 450 hm 3 / yıl değerindeki kısmını Sakarya havzasına ait; geri kalan 800 hm 3 / yıl değerindeki kısmını da Filyos havzasına ait akarsular doldurmaktadır. Diğer yandan, Filyos havzasına ait 800 hm 3 / yıllık akımın ise 500 hm 3 ü Büyük Su çayı, kalan 300 hm 3 ü ise Gerede çayı alt havzaları tarafından sağlanmaktadır. - 39 -

Tablo D.2. Bolu İli Su Kaynakları Potansiyeli Su kaynağı Akım hm 3 / yıl Sakarya Nehri kolları 450 Büyüksu Çayı 500 Gerede Çayı 300 Toplam Ortalama Akım 1250 İl deki toplam emniyetli 100 Yeraltı suyu rezervi Bolu İli toplam su 1350 potansiyeli Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) Filyos Havzasına Ait Başlıca Akarsular: Büyüksu Çayı: Abant Gölü nden çıkar, sonra bazı küçük yan derelerle beslenerek Bolu Ovası na girer. Bu akarsu Gökçesu yakınlarında Çağa Deresi ve Mengen Çayı ile birleşir ve kuzeye doğru akarak Devrek Çayı adını alır ve Yedigöller in 10 km kadar kuzeyinde il sınırını terk eder; ilerde Çaycuma güneyinde Filyos çayına karışır. İldeki yağış alanı 182 km 2, ortalama yükseltisi 775 m dir. Mudurnu Suyu: Mudurnu ilçe merkezinin 20 km kadar kuzeydoğusundaki dağlardan kaynaklanır; belirli bir kaynağı yoktur, küçük kaynaklardan ve yan derelerden beslenir. Aslında Bolu Ovası girişinde Büyük Su Çayı na karışan bir koldur. Gerede Çayı (Ulusu) : Köroğlu Dağları nın kuzey yamaçlarından doğar ve bu dağların eteklerinden kuzeydoğu-doğu yönlerinde akar. Belirli bir kaynağı yoktur. Köroğlu Dağları ndan inen yan derelerle beslenir. Adı önce Ulusu dur, Gerede Ovası na girdikten sonra ise Gerede Çayı olarak değişir. Bu ovada kuzeydoğu-doğu yönünde akarak, İsmet Paşa tren istasyonunun 10 km kadar batısında Bolu il sınırını terk eder; Çankırı Kastamonu sınırında Filyos un bir kolu olan Yenice Irmağı na karışır. Sakarya Havzasına Ait Başlıca Akarsular: Mudurnu Çayı: Abant Dağları nın güney yamaçlarından doğar, belirli bir kaynağı yoktur. Yan dereler ve küçük kaynakların birleşmesi ile meydana gelir. İlk çıkış alanının ormanlık olması buralara düşün yağışların daha fazla oranda yeraltına sızmasını sağladığından, Mudurnu çayının suları fazla değildir. İlkbaharda düşün fazla yağışların ve eriyen kar sularının etkisiyle taşkınlar olabilmektedir. Bu akarsuyun akış yönü batıya doğrudur. Taşkesti yakınında Kuzey Anadolu fay kuşağına bağlı morfoloji etkisiyle büküntü yapar; bu yakınlarda Abant Gölü batısından gelen Balatça Çayı ile birleşir ve sonra batıya doğru Dokurcun yakınlarında il sınırını terk ederek, yine Kuzey Anadolu fayının oluşturduğu Dokurcun Vadisi içinde Sakarya ili topraklarına girer. Aladağ Çayı: Köroğlu Dağları nda Sarıalan Yaylası ndan doğar; güneye doğru gittikçe irili ufaklı birçok yan dere ile birleşir, sonra Yayla Dere, Ulu Dere ve Abdal Dereleri ile birleşerek, il sınırı dışında Sakarya Nehri üzerinde kurulu Sarıyar Barajı na dökülür. Aladağ Çayı, Seben ilçesi içinden geçen bir akarsudur. - 40 -

Göynük Çayı: Çubuk Gölü nden kaynaklanır, yan derelerle beslenir, batıya doğru akarak Göynük ilçe merkezinin içinden geçer; daha sonra İbrahimler Deresi ve Hatip Deresi ni de alarak, Göynük ün yaklaşık 20 km batısında il sınırını terk eder ve Sakarya ili topraklarında Sakarya nehrine karışır. Çatak Çayı: Göynük güneyinde Taşlıdoruk Tepe nin güney yamaçlarından doğan çok sayıda dere Himmetoğlu köyünün 5 km kadar güneydoğusunda birleşerek (Çatak adı) Çatak çayını oluşturur. Buradan güneye doğru 7-8 km kadar aktıktan sonra il sınırını terk eder; sınırdan sonra 7 km kadar güneyde Sakarya Nehriyle birleşir. Yağışların düzensiz, yağış alanının kısmen ormansız, morfolojik yapının elverişsiz olması nedeniyle düzensiz rejimli bir akarsudur. D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar Göletler 1. Gölcük Göleti: Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Gölcük Tabiat Parkı nda bulunan bu gölet, Bolu nun 13 km güneyinde, gür ormanlar içinde bulunmaktadır. 2. Aladağ Göleti: Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı Göksu Tabiat Parkı sınırları içerisinde, Bolu nun 25 km güneyinde Aladağlar ın yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde, Aladağ Çayı üzerinde bulunmaktadır. Göletin yanında gençlik kamp yeri de bulunmaktadır. Ayrıca piknik alanları vardır. 3. Göynük Çayköy Göleti: Göynük güneyinde Çatak Çayı üzerinde sulama amaçlı bir gölettir. 4. Seben Taşlıyayla Göleti: Bolu ilinin 38 km güneyinde Aladağların yüksek ve ormanlarla kaplı düzlüğünde 1440 m kotunda yer alır. 2008 yılı sonu itibariyle inşaatı bitmiş olup su tutmaya başlamıştır. Yapılan bendin uzunluğu 196 m, yüksekliği 14 m dir. Gölet bendinin maksimum su derinliği kotu 12 m dir. 8.333 km² göl alanı ve 40 milyon m³ su hacmine sahip olan Taşlıyayla Göleti sulama ve turizm amaçlı kullanılmak üzere inşa edilmiştir. Aladağ Göletine 15 km uzaklıktadır. Taşlıyayla Göleti, Karlanboğazı Deresi ve Aladağ Çayı nın yan kolu olan Sarpuncuk Derelerinin derivasyonla bağlanmasından sonra 3 yıl içersinde dolması planlanmıştır. Seben Gölet çalışmaları ile İlçe Merkezi, Gerenözü, Musasofular, Haccağız, Yağma, Güneyce ve Nimetli Köyleri sınırları içerisinde kalan ve hala kuru tarım yapılan 50 bin dekarlık arazide sulu tarıma geçilecektir. 2009 Yılı başlarında Karlan Boğazı Mevkiine 10 km lik mesafeden kanal kazılarak, dere suyunun gölete aktarılması sağlanmıştır. Gölet yapılması nedeniyle yol güzergah çalışması kapsamında, Taşlıyayla da 3 km lik dolgu ve stabilize yol yapımı tamamlanarak, ulaşıma açılmıştır. Gölet etrafında 27 km lik çevre yolu çalışmaları ve su kanalı çalışmaları 2012 yılında da devam edecektir. 2011 yılında DSİ ile yapılan protokolle Seben Taşlıyayla Göleti, Devlet Su İşlerine devredilmiş olup DSİ Seben Ovası Sulama Projesi çalışmalarına başlanmıştır. - 41 -

SEBEN TAŞLIYAYLA GÖLETİ Amacı Sulama ve Turizm Yağış Alanı 76.60 km 2 Yüksekliği(temelden) 20.00 m Yıllık Ort.su 20.18 hm 3 Tipi Toprak dolgu Cazibe sulaması 14.120 ha. Baraj dolgu hacmi 94.034 m 3 Pompaj sulaması - Toplam göl hacmi 44.hm 3 Toplam sulama alanı 14.120 ha. Normal kotta göl alanı 8.33 km 2 İşletme İl Özel İdaresi Kaynak: Bolu İl Özel İdaresi (2011) 5-Merkez Saraycık Göleti: Bolu ilinin güneybatısında Kartalkaya yolu üzerinde Sarıalan bölgesinde 1540 m kotunda çevresi ormanlarla kaplı alanda yer alır. 1982 yılında Mülga Topraksu Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. Göletin talvegten yüksekliği 7.0 m olup gölet su hacmi 150.000 m³ tür. Göletin kenarında İl Özel İdaresine ait 17 yatak kapasiteli Saraycık Sosyal ve Eğitim Tesisi vardır. Tesis yaz-kış hizmet vermektedir. 6-Seben Kesenözü Sulama Göleti: Seben ilçe merkezinin güneybatısında yer alıp ilçe merkezine 14 km uzaklıktadır. 1977 yılında inşaatı Mülga Topraksu Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. Sulama amaçlı olarak yapılan göletten 120 (ha) arazinin sulaması yapılıp 150 hane yararlanmaktadır. Gölet talvegten 15 m yüksek olup gölet su hacmi 600.000 m³ tür. 7-HİS (Hayvan İçme Suyu )Göletleri: Bolu ili Merkez ve İlçe köylerde ve yaylalarında yaz aylarında hayvanların içmesuyu ihtiyaçlarını karşılamak için 2011 yılı sonu itibariyle 128 adet HİS Göleti tamamlanmıştır. HİS Göletleri hayvan içmesuyu ihtiyacının karşılanması ile birlikte balıkçılık, yangın anında rezervuar, merada hayvancılık yapan çiftçiler için kullanma suyu v.s gibi tali faydaları bulunmaktadır. Ayrıca uygun olan birkaç HİS göletinden sulama amaçlı olarak faydalanılmaktadır. Doğal Göller Yeniçağa Gölü: Yeniçağa İlçe merkezinin kuzey bitişiğindedir. Rakımı 989 m olan, oldukça sığ bir göldür. Alanı 260 ha dır. Ancak yağış durumuna bağlı olarak mevsimsel değişiklikler görülür. Göl Kuzey Anadolu fay hareketinin oluşturduğu bir tektonik çöküntü içinde su birikmesiyle meydana gelmiştir. Çevresinde sazlık ve bataklıklar vardır. Gölün suyu Çağa Deresiyle Mengen yakınında Büyük Su Çayına boşalır. Yeniçağa Gölü Turnaların Üreme Bölgesidir. Abant Gölü (Tabiat Parkı) Abant Gölü, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant Dağları üzerinde yer alan tektonik oluşumlu bir göldür. 125 hektar genişliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiştir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meşe, kavak, dişbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muşmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuşburnu, eğrelti, - 42 -

böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaşık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluştururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavşan, yırtıcı-ötücü kuşlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluşturur. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaşam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüş alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km. kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluşmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, İncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıştır. Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meşe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değişik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuştur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüşü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meşe ormanlarıyla çerçevelenmiş üst üste dizilmiş göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeşitliliği, irili ufaklı şelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, özellikle sonbahardaki flora çeşitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eşsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Sünnet Gölü (Tabait Parkı): Göynük ün 27 km. doğusunda yer alır. Rakımı 820 m ve alanı 18 ha olan gölün en derin yeri 22 m dir. Sülüklü Göl (Tabiat Parkı): Göynük ün 15 km kadar kuzeydoğusunda, etrafı yeşilliklerle çevrili küçük bir göldür. Heyelan sonucu oluştuğu kabul edilmektedir. Çubuk Gölü: Göynük ün 11 km. kuzeyinde, Çubuk köyü yakınında, ilin küçük göllerinden biridir. 15 ha genişliğindeki gölün en derin yeri 13 m.dir. Çubuk Gölü de, ildeki çoğu küçük göller gibi, bir heyelan gölüdür. Gölün kuzey kenarında da Gölbaşı köyü bulunmaktadır. Karamurat Gölü: Mudurnu nun 30 km kuzeybatısında, Karamurat köyü yakınındadır. Etrafı yükseltilerle çevrili bir çanak içinde küçük bir göldür. Dipten kaynayan ve etraftaki yükseltilerden inen sularla beslenir. Karagöl (Tabiat Parkı): Kıbrıscık - Beypazarı yolu üzerinde, Bolu-Ankara İl sınırı yakınında yer alan, 1 ha genişliğinde, küçük fakat oldukça derin bir göldür. Bir heyelan gölüdür. Gerede Gölü: D-100 karayolunun güney kenarında, Gerede batı çıkışında ve şehir merkezine 2.5 km mesafede bulunan çok küçük bir göldür. Kuzey Anadolu fayı üzerinde oluşmuş bir tektonik göldür. Şehrin hemen kenarında, fakat dışında olması nedeniyle; - 43 -

çevresinin iyi düzenlenmesi halinde, yaz aylarında rekreasyon amacıyla hem çevre halkının, hem de D-100 karayolu yolcularının yararlanabilecekleri bir doğal değer olarak gözükmektedir. Barajlar: Bolu Havzasında mevcut 2 baraj vardır. Bunlar; Gölköy Barajı-Sulama amaçlı; Hasanlar Barajı- Sulama, enerji (elektrik ) amaçlıdır. Bu iki baraj dışında 6 baraj da Proje halindedir. 1. Merkez Gölköy Barajı: Bolu nun 10 km batısında Gölköy ile Karaköy toprakları üzerinde yer alan baraj, Mudurnu ve Büyük Su çayları üzerinde kurulmuştur. Su toplama hacmi 24 milyon m 3 'tür. Gölde çeşitli balık türleri ( sazan ve alabalık ) yetiştirilmekte olup, zaman zaman yaban ördekleri de gelmektedir. Baraj, Bolu Ovasını sulama amaçlıdır, ova tarımına katkıda bulunur. Ayrıca % 30 luk kısmı Bolu İline içme suyu sağlanma amaçlı kullanılmaktadır. Amacı Yüksekliği (temelden) Yüksekliği (talvegden) Tipi Tablo D.3. Merkez Gölköy Barajı Sulama ve Taşkın Yağış Alanı 1205 km 2 Kontrol 24,5 m. Yıllık Ortalama Su 133,5 hm 3 21,5 m. İşletmeye Cazibe hattı 1970/ Açıldığı Yıl Pompaj hattı 1985 Toprak Dolgu Cazibe Sulaması 5.800 ha. (net) Baraj Hacmi 1.534.00 m 3 Pompaj Sulaması 2.800 ha. (net) Toplam Göl Hacmi 24,1 hm 3 Toplam Sulama 11.228 ha (brüt / Alanı 8.600 ha. (net) Normal Kotta Göl 1.31 km 2 DSİ Genel İşletme Alanı Müdürlüğü. Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) 2.Köprübaşı Barajı ve HES İnşaatı: DSİ 5. Bölge Müdürlüğü sınırları içinde Bolu İli Mengen İlçesinde Bolu çayı üzerinde enerji ve taşkın koruma amaçlı inşa edilmiş olup santral kısmının yapımı devam etmektedir. - 44 -

Göl: Max. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Nor. su seviyesinde göl hacmi 242,92x10 6 m³ Max. su seviyesi 445,00 m Nor. su seviyesi 445,00 m Min. su seviyesi 400,00 m Min su seviyesinde göl hacmi 56,34x10 6 m³ Max su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Nor su seviyesinde göl alanı 5,90 km² Min su seviyesinde göl alanı 2,53 km² Faydalı hacim 186,58x10 6 m³ Memba batardosu önünde en yüksek 396,76 m su seviyesi Baraj: Tipi Kil çekirdek + Kaya dolgu Kret kotu 449,00 m Kret uzunluğu 841,194 m Kret genişliği 12,00 m Talveg kotu 341,00 m Talvegden yüksekliği 108,00 m Temelden yüksekliği 120,00 m Memba batardosu kotu 379,50 m Temel kotu 330,00 m Gövde hacmi 7 330 500 m³ 3.Gerede Tekke Barajı (Proje Aşaması): Gerede ilçesinin 25 km batısında yapılması projelendirilmiş olan bu baraj sulama amaçlıdır. Tablo D.4. Proje Aşamasındaki Gerede Tekke Barajı Amacı Sulama Çekilen su 19,6 hm 3 / yıl Yüksekliği 70,7 m. Minimum su 1214,3 m (temelden) seviyesi Yüksekliği 55,7 m. Normal su 1240,4 m. (talvegden) seviyesi Tipi Zonlu toprak Yağış alanı 193,8 km2 dolgu Toplam gövde 1,7 hm3 Sulama sahası 11.317 ha (brüt) hacmi Toplam göl hacmi 21,2 hm 3 İşletmeye Proje aşamasında açıldığı yıl Aktif hacim 18,9 hm 3 İşletme - Yıllık ortalama su 59,9 hm 3 Kaynak: DSİ 53. Şube Müdürlüğü (2011) 4.Gerede Işıklı Regülatörü: Ankara şehrinin içme ve kullanma suyu gereksiniminin karşılanması amacıyla yapılması DSİ tarafından planlanmıştır. - 45 -

Bu çalışma ile Gerede Havzası ndan gelecek 226.05 hm 3 /yıl suyun, Gerede Çayı üzerinde teşkil edilecek olan Işıklı regülatörü ile çevrilmesi ve 31.59 km uzunluğunda 4,5 m çapında (TBM ile açılacak) iletim tüneli vasıtasıyla Çamlıdere Baraj gölüne cazibeli olarak aktarılması önerilmiştir. D.1.5. Denizler Bolu İlinin denize kıyısı bulunmamaktadır. D.2. Doğal Drenaj Sistemleri A. Akarsular ve Diğer Yerüstü sular İçin B. Yeraltı Suları İçin D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yer altı Suları ve Kirlilik Bolu İlinde Kanatlı Hayvan Sektörü ön plandadır ve tavuk kümeslerinden oluşan katı atıkların (gübre) çoğu zaman tarımsal üretim amacıyla tarlalara gelişigüzel atılması toprak kirliliğinin yanısıra yeraltı ve yerüstü su kaynaklarını da kirletmektedir. Yağışlar sonucu topraktan yıkanarak yeraltına sızan azot bileşikleri biyolojik süreçlerle nitrat şekline dönüşebilmektedir. Toprak, fosfat ve amonyum iyonlarına kıyasla nitrat iyonlarını daha güç bağlayabilmekte ve sonuçta drenaj sularıyla bu iyonların yıkanarak yeraltı sularının kirlenmesine neden olmaktadır. Bu doğrultuda doğal gübrelerin kullanılması halinde bile toprak bakterilerinin metabolik faaliyetleri sonucunda nitrat iyonları oluşacağından tarımsal kaynaklı azot yükünün azaltılması mümkün değildir. Bu amaçla tarımsal kaynaklı nitrat kjirliliğine karşı alınacak önlemler aşağıda sıralanmıştır; 1-Nitrata hassas alanların belirlenmesi. 2-Eylem Planının oluşturulması. - Tarımsal gübrelemede izleme sisteminin kurulması. - Gübreleme depolama alanlarının rehabilite edilmesi. - Vahşi sulama sistemlerinden vazgeçilmesi. - Tarımsal faaliyet alanlarında su kaynaklarının kirlenmesinin önlenmesi amacıyla koruma bandı uygulanmasına geçilmesi. - Gübre kullanımında analiz ve reçete uygulamasına geçilmesi, - İzleme, kontrol ve değerlendirme. 3- Eğitim ve demonstrasyon (göstererek öğretme) İşletmeler düzeyinde alınacak önlemler ise; 1-Küçük işletmeler bazında alınacak önlemler; - Arazi toplulaştırılması yoluna gidilmesi - Küçük işletmelerin sızdırmaz hayvansal gübre depolarının yapılması için sübvanse edilmesi. - Nitrat kirliliğinin izlenmesi için iyi bir kayıt sisteminin oluşturulması. - Gübre yönetimi, sulama gibi uygulamalar için kooperatifleşmenin teşvik edilmesi. - 46 -

2- Büyük işletmeler bazında alınacak önlemler; - Nitrat kirliliğinin izlenmesi için iyi bir kayıt ve izleme sisteminin oluşturulması. - Biyogaz üretiminin özendirilmesi, - Fazla hayvansal gübrelerin ihtiyaç duyulan bölgelere sevk edilmesi için gerekli organizasyonun kurulması. - İyi tarım uygulamalarına geçilmesi. İlimizde 2011 yılında yeraltı sularında tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan nitrat kirliliği ile ilgili yapılan analiz sonuçları Tablo D.5. de verilmiştir. Su Kaynağın ın Cinsi (Yüzey/Y eraltı) Yeraltı Yeraltı Yeraltı Yeraltı Yeraltı Yeraltı Tablo D.5. 2011 Yılında Yeraltı Sularında Yapılan Analiz Sonuçları Adı 3 nolu kuyu 9 nolu kuyu 37 nolu kuyu 28 nolu kuyu 26 nolu kuyu 15 nolu kuyu İçme suyu Kullanım amacı İçme suyu dışı X X X X X X Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) D.3.2. Akarsularda Kirlilik Adı 3 nolu kuyu 9 nolu kuyu 37 nolu kuyu 28 nolu kuyu 26 nolu kuyu 15 nolu kuyu Kodu Analiz Yapılan İstasyonun Yeri (İlçe, Köy, Mevkii) Koordinatları Bolu ilinde en fazla kirlenmeye maruz kalan akarsular Merkez ilçeden geçen Büyüksu Çayı ile Gerede ilçesinden geçen Gerede Çayıdır (Ulusu deresi). Büyüksu Çayının kirlilik yükünde genelde evsel nitelikli maddeler ile gıda sektöründen gelen organik maddeler ağırlık taşımaktadır. Ulusu Çayının karakteristik kirlilik yükü ise Gerede deki deri sanayiinden gelmektedir. Büyüksu Çayının en önemli kolu Abant Gölü nden doğan Abant Deresidir. Bu dere Bakırlı Deresi de dâhil havzadaki mevcut irili ufaklı birçok dereyi de toplayarak doğuya doğru akıp, İl merkezi yakınlarında Mudurnu Suyu ile birleşip Büyüksu Çayı adını alır. Büyüksu Çayı doğuya doğru akışını sürdürerek, İl merkezi ile Karacasu Beldesi arasından geçilip merkezinden çıkan Çivril Deresi, Borazanlar Deresi, Kuruçay ve Çaydurt Deresini de bünyesine katarak Bolu Ovasını terk eder. Bolu İl merkezi ile Karacasu Beldesi ve 94 köy Bolu Ovası üzerine kurulmuş olup, nüfus yönünden oldukça yoğun bir yerleşim alanını teşkil etmektedir. Yıllık Ortalama Nitrat Değeri mg/l 4 Çayırköy 380788/4506814 44,75 5 B.Berk 382571/4507699 90,03 6 B.Berk 382496/4506232 53,79 7 Çayırköy 380611/4508397 3,00 8 Çayırköy 381254/4508070 4,50 9 Aktaş Mah. 383213/4509013 25,54-47 -

Mudurnu su havzasındaki yerleşim yerlerinin ve sanayi kuruluşlarımızın arıtma tesislerinin olmayışı, olanlarda ise eksik ve aksaklıkların bulunması sebebiyle Mudurnu Suyunun evsel ve sanayi atıklarının deşarjı ile kirlenmeler gözlenmektedir. İlimizde tarımsal faaliyetler sonucu sulara karışan organik azot, amonyak ve nitrit, biyolojik süreçler aracılığıyla nitrat şekline dönüşebilmektedir. Bu reaksiyonlarda tüketilen oksijen önemli boyutlara ulaşmaktadır. Organik maddelerin heteretrof organizmalar tarafından parçalanması yoğun bir bakteri faaliyetini içerir ve oldukça kısa akarsu kesimlerinde bu parçalanma tamamlanır. Buna karşın nitrifikasyon olayı çok daha yavaş gerçekleştiğinden tamamlanması genellikle çok uzun akarsu boylarını gerektirir. Yüzeysel sularda bulunan azot bileşikleri içinde hidrotoksikolojik açıdan en önemlileri amonyak ve nitrittir. Bu bileşikler oldukça düşük derişimlerde çeşitli organizmalara toksik etki yapabileceklerinden sucul ekosistemlerin bileşimi açısından önemli olmaktadır. İçme sularında yüksek nitrat derişimleri yetişkinlerde bağırsak, sindirim ve idrar sistemlerinde iltihaplanmalara neden olmakta, bebeklerde ise methaemoglobinaemi (mavi bebek) hastalığına neden olmaktadır. Altı aydan küçük bebeklerde mide asitleri oluşmamaktadır. Bu ortamda nitratlar nitrite indirgenmekte ve sindirim sisteminde oluşan nitrit kandaki hemoglobin ile reaksiyona girerek methemoglobin oluşmaktadır. Bu arada hemoglobinin içerdiği Fe +3 yükseltgenmekte ve böylece kan oksijen taşınım işlevini yitirmekte, bunun sonucunda bebekler boğularak ölmektedir. İlimizde 2011 yılında yüzey sularında tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan nitrat kirliliği ile ilgili yapılan analiz sonuçları Tablo D.6. de verilmiştir. Su Kaynağın ın Cinsi (Yüzey/Y eraltı) Tablo D.6. 2011 Yılında Yüzey Sularında Yapılan Analiz Sonuçları Adı İçme suyu Kullanım amacı İçme suyu dışı Adı Kodu Analiz Yapılan İstasyonun Yeri (İlçe, Köy, Mevkii) Koordinatları Yıllık Ortalama Nitrat Değeri mg/l Yüzeysel Yeniçağa X Yeniçağa 1 Yeniçağa 418542/4515131 0,37 Yüzeysel Ulusu X Ulusu 2 Dörtdivan 418544/4506703 0,15 Yüzeysel Cemaller X Cemaller 3 Dörtdivan 417189/4505732 0,09 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. D.3.4. Denizlerde Kirlilik Bolu İlinin denizle kıyısı yoktur. - 48 -

D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. D.5.1. Tuzluluk D.5.2. Zehirli Gazlar D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler D.5.5.1 Siyanürler D.5.5.2. Petrol ve Türevleri D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler D.5.7. Patojenler D.5.8. Askıda Katı Maddeler D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği KAYNAKÇA 1-DSİ 53. Şube Müdürlüğü 2-Bolu İl Özel İdaresi 3-Bolu Belediyesi Su İşleri Müdürlüğü 4-Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 5-Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX. Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü 6-Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü 7-Doç. Dr. Orhan USLU-Yrd.Doç.Dr.Ayşen TÜRKMAN, T.C. Başbakanlık Çevre Genel Müdürlüğü Yayınları Eğitim Dizisi 1, Su Kirliliği ve Kontrolü - 49 -

E.1. Genel Toprak Yapısı İlimizde tarım yapılan toprakların; % 69,7 sinde toprak tın tekstürlü % 77,4 ünde organik madde yetersiz E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI % 78,2 sinde ph nötr ve hafif alkali (%15 inde ise hafif asit) % 57,2 i kireçli, bunun % 27,7 sinde kireç % 15 in üzerinde (%42,8 i ise kireçsiz) Tuz problemi yok % 51,6 sınde fosfor çok az ve az, % 18 inde ise orta düzeyde % 4,3 ünde potasyum yetersiz düzeyde olduğu belirlenmiştir. E.2. Toprak Kirliliği İnsan etkinlikleri sonucu toprağın bileşimine, toprak verimini düşürecek ve yetişen veya yetiştirilen bitkilerin ve bu bitkilerle beslenen diğer canlıların sağlığına zarar verecek maddelerin karışmış olması durumuna, toprak kirliliği denilmektedir. Toprak kirliliğine neden olan başlıca faktörler: 1.Endüstriyel Atıklar 2.Kentsel ve Evsel Atıklar 3.Tarımsal Faaliyetler 4.Hatalı Gübreleme olarak sayılabilir. İlimizde 2011 yılında toprak kirliliği konusunda, herhangi bir araştırma ve ölçüm yapılmamıştır. E.3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı E.3.1.1. Arazi Sınıfları Tablo E.1. Bolu İli Arazi Kabiliyet Sınıfları Dağılımı Sınıf I II III IV V VI VII VIII Diğer Toplam Alan (ha) 38865 21116 37190 53383 679 107787 588403 3652 4909 855984 Oran (%) 4,5 2,6 4,3 6,2 0,07 12,5 68,6 0,4 0,6 99,40 Kaynak: TÜBİTAK/MAM, 2002 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) - 50 -

E.3.1.2. Kullanım Durumu Bolu İlinin toplam yüzölçümü 845.800 hektardır. Bunun % 60 i orman ve fundalık, % 15 i çayır ve mera alanı, % 18 i tarım alanı, % 7 si ise tarım dışı arazidir. Tablo E.2. İlimizin Arazi Dağılımı ARAZİ DAĞILIMI (HEKTAR) YÜZÖLÇÜMÜ (HEKTAR) TARIM ALANI 149.664 ÇAYIR VE MERA ALANI 124.440 ORMAN VE FUNDALIK 504.310 TARIM DIŞI ARAZİ 67.386 TOPLAM 845.800 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) Tablo E.3. Bolu İlinin Tarım Arazisi Kullanım Durumu KULLANIM AMACI(HEKTAR) ALAN (HEKTAR) TARLA 145.171 SEBZELİK 1.477 MEYVELİK 2.616 BAĞ 400 ZEYTİNLİK - TOPLAM 149.664 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) E.3.2. Arazi Problemleri İl sınırları içerisinde toprak erozyonuna sebep olan faktörler genel olarak: 1. Toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri 2. Jeolojik özellikler 3. Topoğrafik özellikler 4. İklimsel özellikler 5. Yanlış Arazi Kullanımı 6. Aşırı Otlatma 7. Orman Yangınları 8. Orman Kesimi 9. Toprak Kullanım Teknikleri (Metotları) - 51 -

Tablo E.4. 2011 Yıllarında Karşılaşılan Toprak Erozyonu Türü ve Alanı Zayıf Erozyonlu Alan (Ha.) Orta Şiddetli Erozyona Maruz Alan (Ha.) Şiddetli Erozyona Maruz Alan (Ha.) Çok Şiddeti Erozyona Maruz Alan (Ha.) Toplam Erozyona Maruz Alan (Ha.) Toplam 49,888 107,581 566,940 92,775 817,184 MERKEZ 14019 28345 103812 8461 154637 DÖRTDİVAN 7208 2146 45225 293 54872 GEREDE 6757 18852 65319 13480 104408 GÖYNÜK 4660 6504 106238 17269 134671 İLÇE KIBRISCIK 176 6765 38281 577 45799 MENGEN 1874 16609 70755 355 89593 MUDURNU 8094 11741 73757 43663 137255 SEBEN 5162 10002 57095 8615 80874 YENİÇAĞA 1938 6617 6458 62 15075 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2011) E.3.3. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Çalışmaları Bolu İlinde AGM Şube Müdürlüğünce başlangıçtan 2011 yılı sonuna kadar Ağaçlandırma, Erozyon Kontrol, Rehabilitasyon ve Mera Islahı çalışmaları toplam 37.630 hektar alanda gerçekleştirilmiştir. Tablo E.5. Bolu İli'nde Başlangıçtan Bu Yana Yapılan Yıllar İtibari İle Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü, Rehabilitasyon ve Mera Islahı Çalışmaları 2000'e kadar (Ha) 2001 (Ha) 2002 (Ha) 2003 (Ha) 2004 (Ha) 2005 (Ha) 2006 (Ha) 2007 (Ha) 2008 (Ha) 2009 (Ha) 2010 (Ha) 2011 (Ha) Toplam (Ha) 31970 550 935 661 157 565 74 897 567 359 425 470 37.630 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2011) KAYNAKÇA 1- Prof. Dr. Süleyman TABAN, Kastamonu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı (Etlik Piliç Gübrelerinin Önemi ve Tarımsal Üretimde Kullanılması) 2- Bolu İl Çevre ve Sorunları Öncelikleri Envanteri 3- Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 4- Bolu Orman Bölge Müdürlüğü - 52 -

F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı Ülkemizde en önemli doğal kaynaklardan birisi de ormanlardır. Ormanlar; ağaç ve ağaççık topluluklarının yerleriyle birlikte oluşturduğu bir ekosistemdir. Ekosistem bütünlüğü içinde ortak yaşam önemli bir yer tutar. Ağaçlar, ağaççıklar, mikroorganizmalar ve hayvanlar orman içerisinde klimatik ve topoğrafik faktörlerle birlikte bir denge halinde varlıklarını sürdürürler. Ormanlar, diğer doğal kaynaklardan ayrı olarak, kendisini yineleyen doğal kaynaklarımızdandır. Buna rağmen ormanlara ilişkin alan, tür ve kalite sürekli bir azalma eğilimindedir. Anadolu tarih boyunca birçok uygarlığın yerleşmesine, yaşamasına ve batışına sahne olmuştur. Birçok savaşlar buralarda olmuştur. Bunun sonucu yağmalama, yıkma, bozulma ve aşırı faydalanma ormanlarımızın azalmasına buna paralel olarak doğal dengenin bozulmasına neden olmuştur. Dolayısıyla ülkemizde ormanların korunması ve geliştirilmesi, bazı yasal kuralları da beraberinde getirmiş ve Tanzimat Fermanı ile birlikte 1839 yılında ilk kez orman örgütü kurulmuştur. Bir ülkenin ormanlık sayılabilmesi, kendi kendine yeterli olması için topraklarının en az %25 i ormanlarla örtülü olması gerekir. Ülkemizde 21 milyon hektar ormanlık saha vardır. Buna göre ülke topraklarının %27,22 i ormanla kaplıdır. F.1.1.2. İlin Orman Envanteri Bolu İli nde egemen bitki örtüsü ormanlardır. İl topraklarının yarıdan fazlasını (% 60) orman örtüsü oluşturur. Karadere, Seben ve Aladağ ormanları yurdumuz için zenginlik kaynağıdır. Ormanlarda egemen ağaç türleri kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, dişbudak, meşe, kızılağaç, karaağaç, kavak, köknar ve sarıçamdır. Bolu Ovası nı çevreleyen bitki örtüsü çeşitlilik göstermektedir. Ormanlar, verimlilik derecesine göre altı gruba ayrılmaktadır. Buna ek olarak, bozuk çamlık, baltalık alanlar, ağaçlandırma alanları ve orman içindeki açık alanlar tarım ve mera alanları örtüyü tamamlayan bitki üniteleridir. Karadeniz Bölgesinin zengin ve çeşitli doğal örtü özellikleri Bolu İli nin büyük bölümünde de gözlenmektedir. Hareketli coğrafi yapı, bitki nitelik ve niceliklerinde de değişiklikler yaratır. Kıyı kesimlerinde dar bir şerit, maki bitki toplulukları ile kaplıdır. Yaz kış yeşilliğini koruyan söz konusu bodur bitkilerin başlıcaları katran ağacı, çeşitli fundalar, sumak, taflan, kızılcık, tespih ve sarmaşık türleridir. Kıyı şeridinden hemen sonra gelen sıradağlarda ormanlar başlar. Burada orman örtüsünü ağırlıkla kayın oluşturmaktadır. Gürgen, kayın, karaçam, sarıçam, kestane türleri, ıhlamur, çınar, meşe, adi kızılağaç, yabani fındık, dişbudak, beyaz söğüt, titrek kavak bu kesimdeki öbür ağaçlardır. Yapraklı orman şeridinde orman altı bitki örtüsü oldukça zengindir. İğne yapraklı ağaçlara doğudaki dağlık kesimde daha çok rastlanır. 600 m yükseltiden sonra, bu tür ağaçlar orman ağaçları içinde ağırlık kazanır. - 53 -

Tablo F.1. Bolu da Orman Durumu Normal Koru(Ha) Bozuk Koru(Ha) Koru Toplamı(Ha) Ormansız Alan(Ha) Genel Alan (Ha) BOLU İLİ 380,696 125,584 506,280 288,454 794,734 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2011) F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları a) Odun ve diğer orman ürünleri sağlanması; Orman ürünleri asli ve tali ürünler olarak iki grupta toplanmaktadır. Ormanlardan sağlanan asli ürün odun hammaddesi olup, bu da yapacak ve yakacak odun olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Orman tali ürünleri ise bitkisel, hayvansal ve mineral nitelikte olan ürünlerdir. Bitkisel nitelikteki orman tali ürünleri; tohum, çiçek, yaprak, kabuk, kök, ot, meyve, reçine, sığla yağı, buğur, katran vb.dir. Hayvansal nitelikteki ürünler memeli hayvanlar, balıklar, kuşlar vb. türlerdir. Mineral nitelikte olan ürünleri de; maden suyu, kum, çakıl, kil, madenler vb. oluşturur. b) Su sağlama, su varlığını koruma düzenlemesi; Bütün dünyada nüfus artışına, tarım ve endüstrideki gelişmelere paralel olarak su tüketimi de hızla artmaktadır. Ormanlar kar ve yağmur biçimindeki yağışı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutar, sellerin ve taşkınların oluşumunu önler ve böylece yağış ve akışı zararsız hale getirirler. c) Toprağı ve toprak verimliliğini koruması; Toprağın, sularla yıkanmasına ve rüzgârlarla taşınmasına erozyon denir. Ormanlar rüzgârın hızını azaltmak, yağışların ve akarsuların toprakları koparma ve sürükleme gücünü zayıflatmak suretiyle toprağı erozyona karşı en iyi biçimde koruyarak yıkanıp taşınmasını önler. d) İklim üzerinde olumlu etki yapması; Ormanlar, yıllık, mevsimlik ve günlük aşırı sıcaklıkları düzenler, toprağın donmasını ve çözülmesini geciktirir. e) Rekreasyon (eğlenme, dinlenme ve boş zamanları değerlendirme) imkanı sağlaması; Günümüzde, büyük kentlerdeki nüfus artışı, sanayileşme ve yaşam düzeyinin yükselmesi insanları eğlenme, dinlenme ve boş zamanlarını değerlendirme için kırsal alanlara ve özellikle ormanlara yöneltmiştir. f) Sağlık üzerinde etkili olması; Ormanların iklim üzerindeki olumlu etkisi ilk yerleşme alanlarının çevresindeki hava kirliliği ve gürültüyü önlemesi insan sağlığı bakımından büyük önem taşır. Ayrıca ormanların rekreasyon yönünden yararlı etkileri de beden ve ruh sağlığı üzerinde olumlu rol oynar. g) İş alanı ve geçim kaynağı sağlaması; Ormanlar gerek ürün ve gerekse hizmet biçimindeki yararlarının topluma sunulması ile ilgili işlendirme olanağına sahiptirler. - 54 -

h) Ulusal savunma ve güvenlik bakımından yararı; Ormanların savaş ekonomisi yönünden yararları, çeşitli araç, gereç ve silahların yapımında odun kullanılmasından ileri gelmektedir. Ayrıca ormanlar savaş tesisleri ile araç ve gereçlerin gizlenmesini sağlar. F.1.1.4.Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Tablo F.2. Bolu İli 2011 Yılı Orman Kadastro Durumu (Ha) GENEL ORMAN ORMAN ORMANLIK KADASTROSU KADASTROSU İLİ İŞLETMESİ ALAN YAPILAN ALAN YAPILACAK (Ha.) (Ha.) ALAN(Ha.) 2/B ALANI (Ha.) BOLU ALADAĞ 61,990 48,607 13,383 875 BOLU 55,850 21,725 30,898 548 GEREDE 83,347 35,427 47,920 1986 KIBRISÇIK 33,384 32,866 518 78 GÖYNÜK 97,754 110,770 0 1714 MENGEN 48,928 70,911 0 1811 MUDURNU 89,678 72,552 17,126 314 SEBEN 37,928 28,228 9,700 197 İL TOPLAMI: 508,859 421,156 119,545 7523 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2011) Tablo F.3. Bolu İli 2011 Yılı Kaybedilen Orman Alanı Durumu Kaybedilen Orman Alanının Miktarı (Ha) Ağaç Türü Ağaç Sayısı (Bin) Aladağ 22,02 3 Bolu 28,97 2 Gerede 9,86 0,3 Göynük 10,33 6 Çs-Çk-G-Kn Kıbrıscık 3,40 6 Mengen 44,75 1 Mudurnu 49,78 6 Seben 42,94 7 Kaynak: Bolu Orman Bölge Müdürlüğü (2011) Nedeni Yol yapımı, izinler, Maden arama/işletme, Orman Kanunu 16, 17 ve 18. Madde izinleri - 55 -

F.1.2. Çayır ve Meralar Bolu ilinde iklim, orman örtüsü, topografya, su kaynakları gibi olumlu koşulların etkisiyle çayır ve meralar hem alan bakımından geniş hem de kalite olarak iyi durumdadır. Çayır ve mera alanlarının genişliği il arazisinin yaklaşık % 14.71 ini oluşturur. Tablo F.4. de çayır ve meraların ilçelere göre dağılımı verilmiştir. İlçe Adı Tablo F.4. Bolu İli Çayır ve Mera Durumu Mevcut Tespit Köy Merası Olan Mera Edilen Adedi Köy adedi Alanı Parsel Sayısı (Hektar) - 56 - Tespit Edilen Yaylak Sayısı Mevcut Yaylak Alanı (Ha) Merkez 129 93 1.450 603 2 392,7471 Dörtdivan 30 13 981,2624 131 1 404,4209 Gerede 92 73 6.422,35 990 24 Göynük 66 19.567 Kıbrıscık 22 17 1.369,37 Mengen 57 52 1.831,78 679 2 Mudurnu 74 20.717 Seben 29 24 461, 44 Yeniçağa 16 17 951,194 214 3 22,3212 Genel 515 289 53.290 2617 32 819,4892 Toplam Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) F.2. Flora Türkiye nin flora zenginliğinde Bolu önemli bir yer tutmaktadır. Bolu florasında 89 familya, 363 cins, 771 tür bulunmaktadır. Bunların 82 si Türkiye endemik türlerindendir. Sadece Bolu ya da endemik olan 3 tür bulunmaktadır. Bunlar Circium boluensis, Crocus abantensis ve Jasione supina akmani dir (www.tubitak.gov.tr/tubives ). Bolu ilinin egemen bitki topluluğu ormanlardır. Ormanlarda çok çeşitli ağaç türleri bulunur. En çok rastlananlar ise kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, dişbudak, meşe, kızılağaç, karaağaç, yabani fındık, beyaz söğüt, titrek kavak, köknar ve sarıçamdır. Ağaç örtüsünün altındaki otlar arasında zakkumlar ve çeşitli dağ çiçekleri ve mantar türleri görülür. Bazı kısımlarda katran ağacı, sumak, taflan, kızılcık, böğürtlen ve değişik sarmaşık türleri bulunur. F.3. Fauna İl in zengin bitki örtüsü, topografyası, su kaynakları ve iklimi yaban hayatı için de elverişli koşullar oluşturmaktadır. Ancak Bolu ilinde yaban hayvanları varlığı konusunda, özellikle bunların popülasyon büyüklükleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır.

Göllerde ve akarsularda sazan, alabalık, tatlısu midyesi, yengeç, kurbağa, kaplumbağa gibi suda yaşayan hayvan türleri; yaban ördeği, yaban kazı, karabatak, su tavuğu gibi kuşlar bulunur. Ormanlık alanların yüksek kesimlerinde ayı, vaşak, yaban domuzu, geyik, karaca görülmektedir. Bolu da bulunan diğer hayvan türleri kurt, sansar, tilki, porsuk, tavşan, kokarca, gelincik, sincap gibi kara hayvanları; keklik, üveyik, bıldırcın, yaban ördeği, çil, toy, turna, çulluk, güvercin, atmaca, şahin, kartal gibi kuşlardır. F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları Ülkemizde hayvanların korunması amacıyla yapılan mevzuat çalışmalarının bir kısmı şunlardır: - Hayvanları Koruma Kanunu - Kara Avcılığı Kanunu - Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu - Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul Ve Esaslarına Dair Yönetmelik -Av Ve Yaban Hayvanlarının Ve Yaşam Alanlarının Korunması, Zararlılarıyla Mücadele Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik -Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan Ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmenin Uygulanmasına Dair Yönetmelik - Ev Hayvanlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi. F.3.3.1. Evcil Hayvanlar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan Evcil Hayvanlar İlimizde nesli tehlike altında olan ve olması muhtemel olan evcil hayvan bulunmamaktadır. F.3.3.3. Hayvan Hakları İhlalleri Hayvan Hakları ihlalleri ile ilgili olarak 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu nun 14.maddesinin j bendi gereğince Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü tarafından 2011 yılında 1 (bir) kişiye 343 TL. lık cezai işlem uygulanmıştır. F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği Hayvanların korunması, sorunların tespiti ve çözümlerini karara bağlamak üzere, av ve yaban hayvanlarının ve yaşama alanlarının korunması ve avcılığın düzenlenmesi hususlarında alınmış olan, Merkez Av Komisyonu Kararları göz önünde bulundurularak; hayvanların korunması ve kullanılmasında, onların yasal temsilciliği niteliği ile 5199 sayılı - 57 -

Kanunda belirtilen görevleri yerine getirmek, ev ve süs hayvanları ve sahipsiz hayvanların kayıt altına alınması ile ilgili faaliyetleri, belediyeler ile eşgüdüm sağlayarak yaptırmak, geçici bakımevlerinin oluşturulmasını sağlamak, ilde kurulacak geçici hayvan bakımevleri ve hayvan hastanelerini desteklemek, geliştirmek, denetlemek ve gerekli önlemleri almak, hayvanların korunması ile ilgili olarak çeşitli kişi, kurum ve kuruluşların il düzeyindeki faaliyetlerini izlemek, yönlendirmek ve bu konuda gerekli eşgüdümü sağlamak, hayvan sevgisi, korunması ve yaşatılması ile ilgili eğitici faaliyetleri koordineli olarak düzenlemek amacıyla İl Hayvan Koruma Kurulu periyodik aralıklarla toplanmakta ve gerekli kararlar alınmaktadır. F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F.4.1.1.1. Milli Parklar 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nda tanımlanan şekliyle Milli Parklar; bilimsel ve estetik bakımdan, ulusal ve uluslararası ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parçalarını ifade etmektedir. Bolu İli sınırları içerinde Yedigöller Milli Park alanı bulunmaktadır. Bolu nun 42 km. kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluşmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, İncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıştır. Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meşe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değişik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Resim F.1. Yedigöller Milli Parkı Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuştur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. - 58 -

Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüşü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meşe ormanlarıyla çerçevelenmiş üst üste dizilmiş göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeşitliliği, irili ufaklı şelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, özellikle sonbahardaki flora çeşitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eşsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Köroğlu Dağı nın Milli Park ilan edilmesine yönelik yapılan bir akademik çalışmada; Köroğlu Dağı, Koroglus disparalatus ve Paranocaracris rubrips demirsoyi nin Dünya da bulunduğu tek yaşam alanıdır. Çok Önemli olan bu 2 türün dışında Cirsium boluense bitkisi ve çalışılmadığı için henüz bilinmeyen ancak kesin olarak endemik başka omurgasız türleri de burada yaşamaktadır. Ayrıca ülkemizde artık nadir olarak bulunan ve hızla sayıları azalan birçok omurgalı hayvan içinde Köroğlu Dağı mükemmel bir yaşam alanı özelliğini hala korumaktadır. ( Doç. Dr. Mustafa ÜNAL, AİBÜ Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü) Elde edilen bulgular Köroğlu Dağı nın Uludağ gibi en azından belirli bir sınır tespit edilerek Milli Park ilan edilmesinin gerekli olduğu vurgulanmaktadır. F.4.1.1.2. Tabiat Parkları Milli Parklar Kanunu nda; bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkın dinlenme ve eğlenmesine uygun tabiat parçaları olarak tanımlanan tabiat parklarından, Bolu İli sınırları içerinde yedi tabiat parkı bulunmaktadır. Abant Gölü Tabiat Parkı: Abant Gölü, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluşumlu bir göldür. 125 hektar genişliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiştir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meşe, kavak, dişbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muşmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuşburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaşık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluştururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavşan, yırtıcı-ötücü kuşlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluşturur. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaşam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüş alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. Gölcük Tabiat Parkı: Bolu İli, Merkez İlçesi sınırları içerisinde ortalama 1217 metre yüksekliğinde, saf göknar ve göknar, kayın, gürgen karışık meşçereleri ile kaplı orman, dağ-göl peyzajlarına sahip olan ve bu kaynak değerleri yanında, yürüyüş parkurları, manzara seyir terasları, piknik alanları, bungalovları ve klimatik özellikleri ile önemli bir rekreasyonel potansiyele sahiptir. Bolu İli Merkez ilçesi sınırları içerisinde yer alan Gölcük Tabiat Parkı, Bolu Orman İşletme Müdürlüğü, Kökez ve Demirciler Orman İşletme şefliklerinin sınırları içerisinde kalmaktadır. Kökez serisinin 46 ve 47, Demirciler Serisinin 29 numaralı bölmeleri planlama alanını kapsamaktadır. - 59 -

1958 yılında 20 hektar genişliğindeki Gölcük Mevkii, Orman İçi Dinlenme Yeri olarak ayrılmış ve tescil edilmiştir. 20.05.2002 tarih ve MPG.OİDY-O-02/38 sayılı olur ile de alanı 37.9 hektara yükseltilmiş (göl alanı 6.8) ve tip değişikliği yapılarak "A Tipi Mesire Yeri" olarak planlanmıştır. Ancak, 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın oluşumu ve Bakanlık Makamının 11.07.2011 tarih ve 903 sayılı olurları ile Mesire Yeri statüsü Tabiat Parkına dönüştürülmüş ve Milli Parklar Kanunu kapsamında yönetilmeye başlanmıştır. Gölcük Tabiat Parkı, Bolu'yu Seben ve Kıbrısçık'a bağlayan karayolu bitişiğinde yer almaktadır. İl Merkezinden tamamı asfalt 10 km. lik bir yolla ulaşılmaktadır. Gölcük Tabiat Parkı nda 1 adet kafeterya, 1 adet bakanlık konukevi, 1 adet kır gazinosu, 1 adet işçi binası, 1 adet idari bina (Balıkhane binası), 1 adet bekçi evi, 1 adet mescit, 4 adet WC, 5 adet çeşme yer almaktadır. Göksu Tabiat Parkı: Göksu Tabiat Parkı, 24.12.1991 tarihinde 25 hektar alana sahip A Tipi Orman İçi Dinlenme Yeri olarak tescil edilmiş ancak 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın oluşumu ve Bakanlık Makamının 11.07.2011 tarih ve 903 sayılı olurları ile Mesire Yeri statüsü Tabiat Parkına dönüştürülmüş ve Milli Parklar Kanunu kapsamında yönetilmeye başlanmıştır. Bolu'ya 35 km, Seben'e 35 km, Gerede'ye 32 km, Kartalkaya'ya 20 km mesafededir. Rakımı 1400 metre ve mevcut tesisleri giriş kontrol kulübesi, 2 adet su deposu, 3 adet çeşme, enerji nakil hattı ve trafodur. Fosseptik ve saha içi yol çalışması önemli ölçüde tamamlanmıştır. Sünnet Gölü Tabiat Parkı: Bolu İli Göynük İlçesi mülki hudutları içerisinde yer alan Sünnet Gölü Tabiat Parkı, 1973 yılında 80 hektar alana sahip A Tipi Orman İçi Dinlenme Yeri olarak tescil edilmiş ancak 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın oluşumu ve Bakanlık Makamının 11.07.2011 tarih ve 903 sayılı olurları ile Mesire Yeri statüsü Tabiat Parkına dönüştürülmüş ve Milli Parklar Kanunu kapsamında yönetilmeye başlanmıştır. Rakımı 1050 metre olup, ulaşım Bolu'ya 105 km, Göynük'e 25 km.dir. Mevcut tesisleri 1 adet otel, 1 adet restoran, 1 adet Kır Kahvesi, 1 adet İşçi Binası, 1 adet Spor Sahası, 1 adet Mescit tir. Kara Göl Tabiat Parkı: Bolu İli Kıbrıscık İlçesi mülki hudutları içerisinde yer alan Karagöl Tabiat Parkı, 1976 yılında 15 hektar alana sahip A tipi Orman İçi Dinlenme Yeri olarak tescil edilmiş daha sonra alanı 35 hektara çıkarılmıştır. 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın oluşumu ve Bakanlık Makamının 11.07.2011 tarih ve 903 sayılı olurları ile Mesire Yeri statüsü Tabiat Parkına dönüştürülmüş ve Milli Parklar Kanunu kapsamında yönetilmeye başlanmıştır. Rakımı 1500 metre olup, ulaşım Kıbrısçık'a 19 km, Beypazarı'na 22 km mesafededir. Mevcut tesisleri Bungalov 5 adet, İdare Binası 1 adet, Bekçi evi 1 adet, 4+4 WC 2 adettir. Beşpınarlar Tabiat Parkı: Bolu İli Aladağlar Mevkiinde bulunan Beşpınarlar Tabiat Parkı, 1991 yılında 26 hektar alana sahip A tipi Orman İçi Dinlenme Yeri olarak tescil edilmiş ancak 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın oluşumu ve Bakanlık - 60 -

Makamının 11.07.2011 tarih ve 903 sayılı olurları ile Mesire Yeri statüsü Tabiat Parkına dönüştürülmüş ve Milli Parklar Kanunu kapsamında yönetilmeye başlanmıştır. Rakımı 1300 metre olup, ulaşım Bolu'ya 35 km, Seben'e 35 km, Gerede'ye 22 km, Kartalkaya'ya 20 km mesafededir. Mevcut tesisleri 4+4 WC 1 adet, kır gazinosu 1 adet, yağmur barınağı 1 adet ve çadırlı kamp alanı mevcuttur. Sülüklü Göl Tabiat Parkı: Sülüklü Göl, ihtiva ettiği göl, sulak saha ve orman ekosistemleri ve bu ekosistemlerde yaşayan bitki ve hayvan türü çeşitliliği ile eşsiz bir tabiat parçasıdır. Tektonik hareketler sonucunda çökmüş ağaçların üst kesimleri su üzerinde kalarak ilginç peyzaj özelliğinden dolayı Tabiat Koruma Alanı olarak ilan edilmiş ancak 22.11.2011 tarih ve 1399 sayılı Bakanlık Olur u ile statüsü Tabiat Parkına çevrilmiştir. Bolu İli Mudurnu İlçesi Yürse Mevkiinde bulunan Sülüklü Göl Tabiat Parkı, 810 hektardır. Rakımı 1050 metre olup, ulaşım Bolu-Abant, Taşkesti 100 km ile Ankara- Beypazarı-Nallıhan-Mudurnu üzerinden ulaşılabilir. Tesisleri 30 tonluk 1 adet su deposu ve 1 adet çeşme dir. F.4.1.1.3. Tabiat Anıtı Bolu il sınırları içerisinde tabiat anıtı bulunmamaktadır. F.4.1.1.4. Tabiatı Koruma Alanları Bolu ilinde korunması gerekli olan başlıca doğal çevre varlıkları Tablo F.5 de verilmiştir. Buna göre Bolu il alanı içinde 1 milli park, 7 tabiat parkı, 3 tabiatı koruma alanı ve 3 yaban hayatı geliştirme sahası bulunmaktadır. Tablo F.5. Bolu İlinde 2011 Yılı İtibariyle Korunması Gerekli ve Koruma Altına Alınmış Taşınmaz Doğal Çevre Varlıkları. S.No Alan* Adı Alanı(ha) Karakteristiği 1 MP Yedigöller 1.642 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon. Tesis Tarihi: 29.04.1965 1 TKA Kökez 324 Çok yaşlı ve boylu Uludağ Göknarı ve kayın mesçereleri. 2 TKA Akdoğan ve Rüzgârlar Ebe Çamı 3 TKA Bolu Kale Fındığı Tesis tarihi: 30.12.1987 174 Dünya üzerinde Ebe Çamı nın tek doğal yayılış alanı. Tesis tarihi: 16.08.1988. 460 Bolu fındığının olağanüstü boy ve çapa ulaştığı, zengin bitki ve hayvan türlerine sahip, nadir bir ekosistem. Tesis tarihi: 05.10.1988 1 TP Abant Gölü 1.196,5 Manzara güzelliği, flora, fauna, rekreasyon. Tesis tarihi: 21.10.1988 2 TP Gölcük Gölü 37.991 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon Tesis tarihi: 1958 3 TP Sünnet Gölü 80 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve rekreasyon Tesis tarihi: 1976 4 TP Sülüklü Göl 809,5 Göl ve orman ekosistemleri ile zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. 25.03.1988. 5 TP Beşpınarlar 26.8887 Zengin orman ekosistemleri, flora, fauna ve - 61 -

rekreasyon Tesis tarihi: 1991 6 TP Göksu 25 Göl ve orman ekosistemleri ile zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. Tesis tarihi: 1991 7 TP Karagöl 35.034 Göl ve orman ekosistemleri ile zengin bir bitki ve hayvan topluluğu. Tesis tarihi: 1976 1 YHGA Kapı Ormanı / Göynük 21.896 Korunan tür: Geyik Tescil Tarihi:16.10.2005 2 YHGA Yedigöller 41.044 Korunan tür: Geyik, Karaca Tescil Tarihi:16.10.2005 3 YHGA Abant 1.866 Korunan tür: Geyik Tescil Tarihi:05.10.2006 * MP- Milli Park, TKA- Tabiatı Koruma Alanı, TP- Tabiat Parkı, YHGA- Yaban Hayatı Geliştirme Alanı. Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü (2011) F.4.1.1.5. Orman İçi Dinlenme Yerleri Orman işletmelerince düzenlenmiş göl kenarı ya da organize piknik alanlarından oluşan Orman İçi Dinlenme yerleri Tokadi Hayrettin(Bolu), Avcı Pınarı(Bolu), Kırklar(Gerede), Devren Tarla(Kıbrıscık), Yarenlerdere(Aladağ), Amca Gölü(Aladağ), Çamyayla(Aladağ), Şehrimantepe(Mudurnu), Pazarköy(Mengen), Çampınar(Aladağ), Elmalık(Bolu), Memeceler(Göynük), Kent Ormanı(Bolu), Çakmaklar Çamlığı(Bolu), Şirinyazı (Mengen) dır. F.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Orman ve Su İşleri Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları F.4.1.2.1. Göynük Kapı Dağı Ormanı Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve İdari Durumu a- İli : Bolu b- İlçesi : Göynük c- Beldesi ve Köyü : Merkez d- İl Müdürlüğü : Bolu e- Mevkii : Hacımahmut-Ilıca f- Sınırları Doğusu: Ilıca bölgesi Kızlar Kırı Tepesinden başlayarak Alıçlıkırı Tepesine, oradan Bayındır Köyü-Göynük yolunu takiben Kumluk Köyüne, yolu takiben Göynük- Adapazarı asfaltına, oradan yolu takiben Değirmenözü köyüne, yolu takiben Değirmenözü yaylasına, oradan orta belen sırtını takiben Bataklık tepesine. Batısı: Dömen tepeden başlayarak Aysini tepeye, oradan Akbuba kayası tepesine, sırtı takiben Kentir tepesine oradan yolu takiben ekinciler köyüne, yolu takip ederek Göynük-Adapazarı asfaltına, oradan Dereköy deresini takiben Sararlar sırtına oradan Kavukkaya tepesine, oradan doru arpalı tepesine Kuzeyi: Bataklık tepesinden başlayarak sırtı ve Akyazı İşletmesi sınırlarını takiben Ziyaret tepeye, oradan Klavuzlar yaylası sırtını takiben Dömen tepeye Güneyi: Doğu arpalık tepesinden başlayarak Kavakça tepeye oradan Karakuş tepeye, oradan sırtı takiben Uzun geriş tepeye, oradan Harmandüzü tepeye, oradan - 62 -

Erenler tepeye, sırtları takiben Kızılcık tepeye, buradan Kuzeye bakan sırtı takiben Kızlar tepesinde son bulur. g- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 23246 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 17085 Ha. b- Tarım Alanları ( ha) : 6161 Ha. c- Mera Alanları (ha) : -------- d- Diğer Alanlar : -------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik Yapı: 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre üst ve orta kretoze, alt kretoze poloesen, Flişi oligosen Jipsli ve tuzlu, tatlı su ve Karafoisiesleri arazilerinden müteşekkildir. b- İklim: Yöre genel olarak Batı Karadeniz ardı, Marmara ve İç Anadolu iklim mıntıkalarının geçit yerinde ve bu üç iklimin tesiri altındadır. En yakın meteoroloji istasyonunun yıllık ortalama verileri aşağıda belirtilmiştir. Ortalama sıcaklık : 10.8 En yüksek sıcaklık : 36.5 En düşük sıcaklık : -17.6 Ortalama nisbi nem : 68 Ortalama yağış : 609.1 c- Doğal Unsurlar: Akarsular Değirmenözü Deresi : 16000 metre Göynük Çayı : 24000 metre İbrahim Özü Deresi : 11000 metre Arabacılar Deresi : 15000 metre Karapınar Deresi : 12000 metre Dereyatağı Deresi : 2000 metre Sahada Mevcut Bitki ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar: Pinus Nigra v.pallasiana, Pinus Braticia, Fagus orientalis, Carpinascesi, flara, Ulmus sp., Populus tramula, Sorbus torminalis, Abies Nordmandiana, Acer Pseudoplatanus, Juniperus Sp., Tilia Tomentoza b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler: Dephane Pontika, Polygala, Palivrus, Aculatus, Cornus, filarido, Arbutus, Piramula, Ruskus Aculatus, R.Ponticum, Similax excelsa, Sambucus, Verbascum, Staphylea pinnata. Corulus. Buxus, Carex. Verbaseum, Thymus, Mentha, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler: - 63 -

2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri: Cervus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Ursus arctos, Scivrus Vulgaris, Erinaceus Eurepoacus b- Korunacak tür veya türlerin geçmişteki durumu: Yörenin ormanlık oluşu, yeterli suyun mevcut olması, bitki türlerinin zengin oluşu ve yerleşim yerlerinden uzak oluşu nedeniyle, insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu: Bu güne kadar usulsüz avcılığın yaygın olması ve ayrıca ihtisas edilen koruma sahası sınırlarının Göynük İlçesi ve Köylerin mülki sınırlarını kapsamış bulunması, mevcut mevzuatın uygulanmaması, koruma sahası içerisinde otlak, mera yayla ve ziraat arazisinin mevcudiyeti korumanın etkin ve müemmen bir şekilde idaresini kısıtlamıştır. Bütün bu menfi etkenlere rağmen yapılan peryodik arazi çalışmaları ve gözlemlerinde nesli koruma altına alınacak geyiklerin Batak yayla Kapıormanı, Sarıkaya tepeleri ve güdümü dağları arasında mevsimsel hareketlerde bulunduğu gerek ayak izleri neticesinde, gerekse dışkı kalıntılarından anlaşılmıştır. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye ilişkin hususlar: Yöre ekolojik yönden oldukça zengin bitki topluluklarını ihtiva etmektedir. İklim karakterleri ile mevcut ormanlık sahanın özelliği, bilhassa geyiğin doğal olarak yetişmesine, gelişmesine ve üremesine elverişlidir. b-üremeye ilişkin hususlar: Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. Yerleşim merkezlerinden oldukça uzak olduğundan çok geniş bir sahada olduğundan ve barınma imkânı bulunduğundan dolayı üremeleri için her şey müsaittir. c- Günlük ve mevsimsel hareketler: Orman içerisinde mevcut patika ve izlerin tetkikinde geyiklerin göknar ve karaçam ağaçlarının kapalılıklarının uygun olduğu yerlerdeki, dere içlerindeki meşe, kayın altındaki çalılıklara uzandığı, diğer taraftan yaşlı avcıların ifadelerine göre soğuk kış aylarında ve rüzgarların şiddetli olduğu günlerde geyikler Güdümü Dağlarına çıkmaktadırlar. F.4.1.2.2. Mengen Geyik Gölü Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve İdari Durumu h- İli : Bolu i- İlçesi : Mengen j- Beldesi ve Köyü : Pazarköy k- İl Müdürlüğü : Bolu l- Mevkii : - 64 -

m- Sınırları Doğusu: Avşar Yaylasından başlayarak sığırkayaya oradan Kertil tepeye oradan Bozert tepeye, oradan Kuzgöl yaylasına, Kuzgöl yaylasından Keltepeye oradan yağlıca tepesi ile kürekli deresinin kesiştiği noktaya, oradan Rumsen yaylasına yolu takiben Naldöken tepeye oradan yolu takiben afşar yaylasına Batısı: Kumludereyi takiben Koptaş tepeye, oradan Keçikman tepeye oradan Sazak deresini takip ederek Mengen-Zonguldak asfaltına ulaşır. Kuzeyi: Yörük yaylasından başlayarak, Teke pınarı tepeye, oradan şimşirdereçiftdere-deresınırına oradan Karadağ sırtına, oradan Gölettepeye, oradan Deveboynu sırtını takiben Kumludereye Güneyi: Mengen-Zonguldak asfaltından başlayarak Sığırkayaya, oradan Kertiltepeye, oradan Bozert tepeye, oradan Kuzgöl yaylasına, Kuzgöl yaylasından Kel tepeye, Oradan Yağlıca tepesi ile kürekli deresinin kesiştiği noktaya, oradan Rumsen yaylasına yolu takiben naldöken tepeye oradan yolu takiben afşar yaylasına n- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 53.594 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 40.248 Ha. b- Tarım Alanları ( ha) : 13.346 Ha. c- Mera Alanları (ha) : ------- d- Diğer Alanlar (ha) : ------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik Yapı: 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre lll. zamanda teşekkül etmiş neosen ile ll. zamanda teşekkül etmiş mesezoik karışık tektonik fasissi teşekkülatındandır. Her iki teşekkülat iç içe girmiş bir durumdadır. b- İklim: Yöre genel olarak Karadeniz iklimi ile Orta Anadolu iklimi arasında geçiş bölgesinde bulunmaktadır. En yakın meteoroloji istasyonunun yıllık ortalama verileri aşağıda belirtilmiştir. Ortalama sıcaklık : 10.2 En yüksek sıcaklık : 38.3 En düşük sıcaklık : -19.7 Ortalama nisbi nem : 70 Ortalama yağış : 628.8 c- Doğal Unsurlar: Akarsular Hızardere : 2300 metre Karandudere : 2500 metre Kabalakdere : 2300 metre Çayboyu : 3700 metre Büyükçay : 2375 metre Sazlarçayı : 12500 metre Leyleklerçayı : 1125 metre Darenderesi : 1750 metre Bağlarderesi : 13435 metre - 65 -

Korubaşıderesi : 2750 metre Banazderesi : 1750 metre Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar: Pinus Nigra, Fagus Orientanis, Abies nordmandiana, Acer pseudoplatanos, Juniperus, Tilia tomentoza, Pinus silverstris, Quercus cesiflora, Ulumus Sp. b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler: Dephane Pontika, Polygala, palivrus Aculatus, Cornus filarido, Arbutus, Piramula, Ruskus Aculatus, P.Pontieum, Similax exceisa, Sambucus, Verbaseum, Staphylea pinnata, Corulus, Buxus, Carex, Verbaseum, Thymus, Menta, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler: 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri: Cerus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Urcus arctus, Scivrus Vulgaris, Erina ceus Eurepeacus, Meles-meles b- Korunacak tür veya türlerin geçmişteki durumu: Yörenin ormanlık oluşu, yeterli suyun mevcut olması, bitki türlerinin zengin oluşu ve yerleşim yerlerinden uzak oluşu nedeniyle insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu: Bugüne kadar usulsüz avcılığın yaygın olması ve ayrıca ihtisas edilen koruma sahası sınırlarının Ankara İli Eskipazar, Zonguldak İlinin Karabük ve Yenice, Bolu İlinin Mengen ve Gerede İlçeleri ve köylerinin mülki sınırlarını kapsamış bulunması, mevcut mevzuatın uygulanmaması, koruma sahası içerisinde otlak, mera, yayla ve ziraat arazilerinin mevcudiyeti korumanın etkin ve müemmen bir şekilde idaresini kısıtlamıştır. Bütün bu menfi etkenlere rağmen yapılan periyodik arazi çalışmaları ve gözlemlerinde nesli koruma altına alınacak geyiklerin sırıklı yaylası, Çapak Deresi, Orman Denizi, Beldoruktepe arasında mevsimsel hareketlerde bulunduğu gerek ayak izi gerekse dışkı kalıntılarından anlaşılmıştır. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye ilişkin hususlar: Yöre oldukça zengin bitki topluluklarını ihtiva etmektedir. İklim karakterleriyle, mevcut ormanlık sahanın özelliği bilhassa geyiğin doğal olarak yetişmesine, gelişmesine ve üremesine elverişlidir. b-üremeye ilişkin hususlar: Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. Yerleşim merkezlerinden oldukça uzak olduğundan çok geniş bir sahada olduğundan ve barınma imkanı bulunduğundan dolayı üremeleri için her şey müsaittir. - 66 -

c- Günlük ve mevsimsel hareketler: Orman içerisinde mevcut patika ve izlerin tetkikinde geyiklerin göknar, karaçam ve sarıçam ağaçlarının kapalılıkların uygun olduğu yerlerdeki, dere içlerindeki meşe kayın ağaçlarının altındaki çalılıklarda, soğuk kış aylarında ise dere yatağı kenarları da yaşamaktadırlar. F.4.1.2.3. Abant Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve İdari Durumu o- İli : Bolu p- İlçesi : Merkez İlçe q- Beldesi ve Köyü : Çayırbıçkı r- İl Müdürlüğü : Bolu s- Mevkii : Çayırbıçkı t- Sınırları Doğusu : Abant karayolu,tasman Çayırı mevkii,sandallık T.,Elmalı sırtı. Batısı : Erenler doruğu,48a,48c,48d Bölmecik sınırları,yabasan boğazı,abant deresi Kuzeyi : Abant-Bolu karayolu Güneyi : Elmalı doruğu,topkaşıbaşı tepe,erenler doruğu u- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 480 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 480 Ha. b- Tarım Alanları ( ha) : ------ c- Mera Alanları (ha) : ------- d- Diğer Alanlar : -------- 3- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik yapı: 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre lll. Zamanda teşekkül etmiş neosen ile ll. zamanda teşekkül etmiş mesezoik karışık tektonik fasissi teşekkülatındadır. b- İklim: Yöre genel olarak Karadeniz iklimi bölgesinde bulunmaktadır. En yakın meteoroloji istasyonunun yıllık ortalama verileri aşağıda belirtilmiştir. Ortalama sıcaklık : 10.2 En yüksek sıcaklık : 38.3 En düşük sıcaklık : -19.7 Ortalama nisbi nem : 70 Ortalama yağış : 628.8 c- Doğal Unsurlar :Akarsular Yörük Pınar dere : 2000 metre Karlık dere : 3000 metre - 67 -

Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar: Pinus Nigra, Fagus Orientanis, Abies nordmandiana, Acer pseudoplatanos, Juniperus, Tilia tomentoza, Pinus silverstris, Quercus cesiflora b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler: Dephane Pontika, Polygala, palivrus, Aculatus, Cornus, filarido, Arbudus, Piramula, Ruskus Aculatus, R.Pontieum, Similax exceisa, Sambucus, Verbaseum, Staphylea pinnata, Corulus, Buxus, Carex, Verbaseum, Thymus, Menta, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler: 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri: Cervus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Urcus arctus, Scivrus Vulgaris, Erinaceus Eurepoacus, Meles-meles b- Korunacak tür veya türlerin geçmişteki durumu: Yörenin ormanlık oluşu, yeterli suyun mevcut olması, bitki türlerinin zengin oluşu ve yerleşim yerlerinden uzak oluşu nedeniyle insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda her türden yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu: Mevcut koruma sahası içindeki geyiklerle birlikte saha etrafında da pek çok yaban hayvanı mevcuttur. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye ilişkin hususlar: Yöre zengin bitki toplulukları ihtiva ettiğinden otçul yaban hayvanları açısından beslenme problemi olmamaktadır. b-üremeye ilişkin hususlar: Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. c- Günlük ve mevsimsel hareketler: F.4.1.2.4. Yedigöller Yaban Hayatı Koruma Ve Geliştirme Sahası Saha Hakkında Genel Bilgiler l-tetkik Edilen Sahanın Mülki ve İdari Durumu v- İli : Bolu-Zonguldak-Düzce w- İlçesi : Mengen-Devrek-Yığılca x- Beldesi ve Köyü : Köprübaşı-Yeşilöz-Yaylatepe y- İl Müdürlüğü : Bolu-Zonguldak-Düzce - 68 -

z- Mevkii : Yedigöller aa- Sınırları Doğusu : Kocaçay,Kırık T.,Üçtepeler T.,Karayol T.,Sarıkayalar T.,Büyük T.,Kızıl Elma Mevkii,Sapak T.,Avşar yaylası,eremer T.,Öküz T.,Çaldağ Batısı : Sarıkaya T.,Sarıkaya sırtı,karadikmen T.,Andız sırtı.alaçam T.,Kızılkaya,Karadere D.,Erincik T.,Kara T.,Boğabeli T.,PeynirkirişT., Kuzeyi : Aktaş sırtı,kızkulak T.,Yukarıyayla T.,Gülcile T.,Bozarmut sırtı,salih T.,Kovanperisi sırtı.,manzur Dağı. Güneyi :Kertili T.,Yediörenler T.,Çele doruğu T.,Gürdek boğazı, Ahlatcık T.,Akgöynük T.,Fasıl yayla mevkii,keçikaya T.,Danasapağı T.,Ayıkafası T.,Eğreltilik T., bb- Alan Toplam Büyüklüğü (Ha.) : 50.950 Ha. 2-Mülkiyeti a- Orman Alanları (ha) : 50.950 Ha b- Tarım Alanları ( ha) : ------- c- Mera Alanları (ha) : ------- d- Diğer Alanlar : -------- 2- Sahanın Doğal yapısı a- Jeolojik yapı: 1:100 Türkiye jeolojik haritalarına göre lll. zamanda teşekkül etmiş neosen ile ll. zamanda teşekkül etmiş meseroik karışık tektonik fasislerden teşekkül etmiştir. b- İklim: Yöre genel olarak Karadeniz iklimi bölgesinde bulunmaktadır. En yakın meteoroloji istasyonundan yıllık ortalama verileri aşağıda belirtilmiştir. Ortalama sıcaklık : 10.2 En yüksek sıcaklık : 38.3 En düşük sıcaklık : -19.7 Ortalama nisbi nem : 70 Ortalama yağış : 628.8 c- Doğal Unsurlar: Akarsular Çalderesi : 25.000 metre Kazderesi : 32.000 metre Karadere (l) : 29.500 metre Yumurcak dere : 6.000 metre Boyalı dere : 6.000 metre Sarımustan dere : 6.500 metre Karadere (2) : 30.000 metre - 69 -

Sahada Mevcut Bitki Ve Hayvanlar l-bitki Örtüsü a- Ağaçlar: Pinus Nigra, Fagus Orientanis, Abies nordmandiana, Acer pseudoplatanos, Juniperus, Tilia tomentoza, Pinus silverstris, Quercus cesiflora b- Ağaççık çalılar ve otsu bitkiler: Dephane Pontika, Polygala, palivrus, Aculatus, Cornus, filarido, Arbudus, Piramula, Ruskus Aculatus, R.Pontieum, Similax exceisa, Sambucus, Verbaseum, Staphylea pinnata., Corulus.Buxus, Carex.Verbaseum,.Thymus.Menta, Hedera helix c-yosun, mantar ve likenler: 2- Fauna (Hayvanlar) a- Mevcut yaban hayvanı türleri: Cervus elaphus, sus scrofa, lepus europaeus, canis lupus, mertes mertes, Vulpes-vulpes, Urcus arctus, Scivrus Vulgaris, Erinaceus Eurepoacus, Meles-meles b- Korunacak tür veya türlerin geçmişteki durumu: Yörenin ormanlık oluşu, yeterli suyun mevcut olması, bitki türlerinin zengin oluşu ve yerleşim yerlerinden uzak oluşu nedeniyle insan müdahalesinden uzak ve çok sayıda yaban hayvanı barınmakta idi. c- Korunacak tür veya türlerin halihazır durumu: Teknolojinin gelişmesi, ormanın her tarafına ulaşan yollar yapılması ve avcı sayısının çoğalmasıyla usulsüz avcılığın kışın katliam noktasına ulaştığı bu yörede koruma kontrol çalışmaları yeterli olmadığından kısmen yaban hayvanı sayısında azalma olsa da hala çok sayıda yaban hayvanı mevcuttur. Korunacak Türler Hakkında Bilgiler 1-Korunacak tür veya türlerin biyolojik durumu a- Beslenmeye ilişkin hususlar: Yöre zengin bitki toplulukları ihtiva ettiğinden otçul yaban hayvanları açısından beslenme problemi olmamaktadır. Ancak kışın kar yağdığı zamanlarda geyik ve karacalar aç kalmakta köylüler tarafından katledilmektedirler. Ayı ve kurtlarda kışın açlıktan bazen köylere inmektedirler. b-üremeye ilişkin hususlar: Bu yörede yaban hayvanlarının üremesini engelleyecek hiçbir unsur yoktur. Yerleşim merkezlerinden oldukça uzak olduğundan çok geniş bir sahada olduğundan ve barınma imkânı bulunduğundan dolayı üremeleri için her şey müsaittir. F.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun İle 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı - 70 -

Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar İldeki tarihi, kültürel ve tabiat varlıklarının bulundukları yerler satırbaşlarıyla aşağıda belirtilmiştir. Bolu Müzesi Bithynium-Claudiopolis Ören Yeri (M.Ö. 700 74 arası dönem), Seben Kaya Evleri, Hanlar (Merkez Yukarı Taşhan ve Aşağı Taşhan), Hamamlar (Orta Hamam, Tabaklar Hamamı, Sultan Hamam, Göynük Süleyman Paşa Hamamı, Mudurnu Yıldırım Beyazıt Hamamı, Yeniçağa Yıldırım Hamamı, Gerede Aşağı Hamam), Camiler (Merkez Büyük Camii, Kadı Camii, Saraçhane Camii, İmaret Camii; Karacasu Ilıca Camii; Karaköy Camii; Göynük Süleymanpaşa Camii; Mudurnu Yıldırım Camii ve Kanuni Camii; Gerede Yukarı Tekke Camii; Eskiçağa Yıldırım Camii), Türbeler ( Merkez Tokadi Hayrettin Türbesi, Göynük Akşemseddin Türbesi), Gerede Asar Kalesi, Gerede Keçi Kalesi, Göynük Evleri, Mudurnu Evleri, Sıra No Merkez ilçede 28 adet ev ve ilin özellikle kırsal yerleşim yerlerinde görülen otantik evler. Sit alanının adı ve yeri Tablo F.6. Bolu İlinde Bulunan Sit Alanları - 71 - Sit derecesi ve türü Tescil karar tarihi Tescil kararı no Merkez 1 Stadion Kalıntısı / Bolu Hisartepesinin güney yamacı 1.AS 19.11.2008 3704 2 Claudiopolis Antik Kenti / Bolu Merkez Hisartepe-Kargatepe 2.AS 28.05.2008 3167 3 Claudiopolis Antik Kenti / Bolu Merkez Hisartepe-Kargatepe- 3.AS 28.05.2008 3167 Fırkatepe Uğurlunaip Tepesi çevresi 4 Nekropol Alanı/ Tabaklar Mahallesi 3.AS 28.05.2008 3167 5 Nekropol Alanı/ Tepecek Mahallesi, 20 pafta,933 ada, 12-13 3.AS 28.05.2008 3167 parsel 6 Nekropol Alanı/ Tepecek Mahallesi,20 pafta,933 ada,8-9-10 parsel 3.AS 28.05.2008 3167 7 Nekropol Alanı / Bolu Paşaköyü - Sümer Mahallesi 3.AS 25.11.1996 4955 8 Nekropol Alanı / Bolu Çıkınlar Mahallesi 3.AS 31.07.1998 5889 9 Roma Yolu / Bolu Merkez Büyükcami Mahallesi 1.AS 25.11.1996 4953 10 Halıhisarı Kalesi / Bolu Çakmaklar Köyü Yaylası 1.AS 30.04.1990 1197 11 Örencik Tümülüsü / Bolu Örencik Köyü 1.AS 12 Hıdırşeyhler-Taşoluk Höyüğü / Bolu Hıdırşeyhler Köyü 1.AS 20.05.1996 4607 13 Hıdırşeyhler- Taşoluk Höyüğü Çevresi / Bolu Hıdırşeyhler Köyü 3.AS 25.11.1996 4948 14 Hıdırşeyhler I Tümülüsü / Bolu Hıdırşeyhler Köyü 1.AS 20.05.1996 4607 15 Hıdırşeyhler II Tümülüsü / Bolu Hıdırşeyhler Köyü 1.AS 20.05.1996 4607 16 Hıdırşeyhler I-II Tümülüsleri Çevresi / Bolu Hıdırşeyhler Köyü 3.AS 25.11.1996 4948 17 Yerleşim Yeri / Yedigöller Bolu Köyyeri Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 18 Kiliseler / Bolu Yedigöller, Arasta Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960

19 Hamam Kalıntıları / Bolu Yedigöller, Hamambaşı Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 20 Nekropol Alanı / Bolu Yedigöller, Karadere Mevkii 1.AS 02.12.1996 4960 21 Akkaya Travertenleri / Bolu Çepni Köyü (Şekil 28) 1.DS 24.10.1997 5466 22 Çayırköyü Tümülüsü / Bolu Çayırköyü 1.AS 01.02.2001 7148 23 Yayladınlar Tümülüsü / Bolu Yayladınlar Köyü 1.AS 01.02.2001 7148 24 Nekropol Alanı / Bolu Çaygökpınar Köyü Rıfatlar Mahallesi 3.AS 26.03.2004 9047 25 Nekropol Alanı / Bolu Sultanbey Köyü 1.AS 18.11.2005 1068 26 Nekropol Alanı / Bolu Karaköy Köyü 1.AS 20.09.2006 248 27 Nekropol Alanı / Bolu Yeniakçakavak Köyü 3. AS 20.06.2008 3244 28 Gavurharmanı Tepe Bizans Yerleşimi / Bolu Sultan Köyü 1.AS 09.01.2009 3803 29-30 Kentsel-Arkeolojik Sit Alanı / Bolu Büyükcami Karamanlı Mah. KAS 23.01.2009 3871 31 Tümülüs / Bolu Gökpınar Köyü 1AS 14.10.2009 4479 32 Bizans Yapı Kalıntısı / Bolu Kuzfındık Köyü Öreniçi Mevkii 1AS 30.06.2010 5186 Dörtdivan 33 Deveciler Tümülüsü / Dörtdivan Deveciler Köyü 1.AS 21.12.1993 3336 34 Antik Yerleşim Yeri / Dörtdivan Köroğlu Mevkii 1.AS 29.05.1997 5204 35 Nekropol Alanı I / Dörtdivan Köroğlu Mevkii 3.AS 29.05.1997 5204 36 Nekropol Alanı II / Dörtdivan Köroğlu Mevkii 3.AS 29.05.1997 5204 37 Samat Tümülüsü / Dörtdivan Samat Yaylası 1.AS 18.97.1994 3624 Gerede 38 Yerleşim Yeri+ Nekropol Alanı / Gerede Akçabey Köyü 1.AS 21.12.1993 3338 39 Nuhören Höyüğü / Gerede Nuhören Köyü 1.AS 06.03.1996 3898 40 Ümitköy Antik Yerleşim Yeri / Gerede Ümitköy 1.AS 18.07.1994 3624 41 Kümbet Yerleşimi / Gerede Kürkçüler Köyü Kümbet Mevkii 3.AS 17.06.2010 5152 42 Bizans Yapı Kalıntısı / Havullu Köyü Ören Mevkii 19 parsel 1.AS 05.08.2010 5268 Göynük 43 Kentsel Sit Alanı Göynük İlçe Merkezi KS 11.05.1990 1222 44 Yerleşim Yeri + Kilise / Göynük Kilciler Köyü AS 28.01.1992 2196 45 Nekropol Alanı / Göynük İbrahimözü Köyü 1.AS 07.10.2005 946 46 Yivce Höyüğü / Göynük Ekinciler Köyü 1.AS 30.09.2010 5396 Kıbrıscık 47 Kaya Kilise ve Kaya Evleri / Kıbrıscık Belen Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 Mengen 48 Kayabaşı Antik Yapı Kalıntısı / Mengen Kayabükü Köyü Çevresi 1.AS 27.03.1993 3107 49 Bizans Kilisesi / Mengen Tabaklar Mahallesi 1.AS 01.02.2002 7754 50 Yerleşim Yeri+Nekropol Alanı / Mengen Şahbazlar Köyü 3.AS 11.11.2005 1033 Mudurnu 51 Kentsel Sit Alanı / Mudurnu İlçe Merkezi KS 15.01.1991 1609 52 Mudurnu Kalesi / Mudurnu Hisartepe Mevkii AS 15.01.1991 1609 53 Karamurat Gölü / Mudurnu Taşkesti Beldesi 1.DS 23.14.1996 4990 54-55 Pelitözü Tümülüsleri(2) / Mudurnu Abant Pelitözü Yaylası 1.AS 10.01.2003 8354 56-57 Gedikler Tümülüsleri(2) / Mudurnu Abant Gedikler Yaylası 1.AS 10.01.2003 8354 58 Nekropol Alanı / Mudurnu Karacakaya Mahallesi 1.AS 09.09.2005 866 59 Bizans Yapı Kalıntısı / Mudurnu Samsaçavuş Köyü 3.AS 21.11.2007 2790 60 Ören Yeri / Karşıköy Köyü Asarlık Mahallesi Gazelpınarı Mevkii 3.AS 24.12.2010 5653 61 Tümülüs / Mudurnu Pelitözü Köyü 1.AS 24.12.2010 5652 62 Taşçılar III. Derece Ark. Sit A./ Taşçılar Köyü Alkaya Deresi Mevkii 3.AS 24.12.2010 5652 63 Uzunçam III. Derece Ark. Sit A./Uzunçam Köyü Davudbeleni Mevkii 3.AS 24.12.2010 5652 64 Gelinözü III. Derece Ark. Sit A./Gelinözü Köyü Göğüren Mahallesi 3.AS 24.12.2010 5652 65 Hacıhalimler III. Derece Ark. Sit A./ Hacıhalimler Köyü Ören Mevkii 3.AS 24.12.2010 5652 66 Ören Yeri / Ekinözü Köyü, Ören Mevkii 3. AS 26.12.2011 362 Seben 67 Fosil Ormanı / Seben Hocaş Köyü 1.DS 07.10.2005 951 68 Muslar Kaya Evleri / Seben Kaşbıyıklar Köyü Muslar Mahallesi 1.AS 10.04.2009 4062 69 Muslar Kaya Evleri / Seben Kaşbıyıklar Köyü Muslar Mahallesi 1.DS 10.04.2009 4062-72 -

70 Solaklar Kaya Evleri / Seben Solaklar Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 71 Solaklar Kaya Evleri / Seben Solaklar Köyü 1.DS 10.04.2009 4062 72 Kabak Kaya Evleri / Seben Kabak Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 73 Kabak Kaya Evleri / Seben Kabak Köyü 1.DS 10.04.2009 4062 74 Sendik Kaya Evleri / Seben Yuva Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 75 Çeltikdere Kaya Evleri / Çeltikdere Köyü Malhat Mahallesi 1.AS 10.04.2009 4062 76 Eskikent Yerleşimi / Seben Yuva Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 77 Nekropol Alanı / Seben Hocaş Köyü 1.AS 10.04.2009 4062 78 Seylik Mağaraları / Seben Musasofular Köyü 1.DS 10.04.2009 4062 79 Bizans Yapı Kalıntısı / Haccağız Köyü Yaylası 1. AS 13.05.2011 6045 Yeniçağa 80 Yeniçağa Höyük / Adaköy ile Gölbaşı Köyleri Arası 1.AS 09.01.2009 3809 *Kısaltmalar: AS- Arkeolojik sit, DS- Doğal sit, KS- Kentsel sit., KAS- Kentsel Arkeolojik Sit Alanı Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları Böyle bir alan yoktur. F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazetede Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.2.2. 13/9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar Böyle bir alan yoktur. - 73 -

F.4.2.2.3. Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar Böyle bir alan yoktur. F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) Herhangi bir çalışma yapılmamıştır. F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf İle Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı E.3 Arazi başlığı altında incelenmiştir. F.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler İle Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler Böyle bir alan yoktur. F.4.3.4. Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları D Su Konu başlığı altında incelenmiştir. - 74 -

F.4.3.5. Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar Böyle bir alan yoktur. KAYNAKÇA 1-Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü 2-Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü 3-Bolu Orman Bölge Müdürlüğü 4-Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 5-Orman ve Su İşleri Bakanlığı, IX. Bölge Müdürlüğü, Bolu Şube Müdürlüğü - 75 -

G.1. Yörenin Turistik Değerleri G.TURİZM G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G.1.1.1. Konum G.1.1.2. Fiziki Özellikleri Resim G.1. Köroğlu Heykeli Bolu, yer aldığı coğrafi konum itibariyle Ankara - İstanbul gibi iki büyük metropolün arasında yer alır. İller arası otoyol geçişinin bulunması Bolu nun avantajı olarak değerlendirilebilir. Göller diyarı olan Bolu nun turizm potansiyelinin oluşmasını ve ülke çapında duyulmasını sağlayan etrafı yeşil, çam ve köknar ağaçları ile zengin bir bitki örtüsüne sahip, yaz ve kış sporları için elverişli, dinlenme tesisleri ile yerli ve yabancı turistlere hizmet vermektedir. Bolu da kış turizmi, av turizmi, sağlık turizmi, kongre turizmi ve doğa turizmi alanlarında yoğun olarak faaliyette bulunulmaktadır. G.1.2. Kültürel Değerleri Bolu, Anadolu nun eski yerleşme yerlerinden biridir. İl ve çevresinde Hitit, Frig, Roma, Bizans ve Erken Osmanlı döneminden kalma birçok tarihi eser bulunmaktadır. Bolu İli ndeki antik yerleşimlerin en önemlilerinden birisi, bugünkü kent merkezindeki Bıthynıum dur. Diğer bir antik kent Seben İlçesi nin 14 km güneyinde Kesenözü Köyü ndeki Pavlu Kaplıcası civarındadır. Yapılan kazılar sonunda ortaya çıkan kalıntılar ve bulgular bölgenin eski bir yerleşim yeri olduğunu göstermiştir. Kalıntıların en önemlisi halen kullanılmakta olan kaplıca hamamıdır. Arkeolojik açıdan zengin olduğu bilinmekle birlikte bölgede bir kazı çalışması yapılmamıştır. Resim G.2. Çeltikdere Kilise Kalıntısı - 76 -

Potansiyel antik yerleşme alanı olarak sayılabilecek alanların başlıcaları şunlardır: Karaköy, Belen Köyü, Alemdar Köyü (Kıbrıscık), Çamyayla Köyü ve Kilciler Köyü (Göynük), Asar Köyü (Mudurnu), Keçi Kalesi ve Esentepe nin kuzeyinde Hamamlık Mevkii (Gerede), Yağbaşlar Köyü (Dörtdivan), Gökçesu Vadisi (Mengen), Çeltik deresi (Seben) ve Bolu İli nde Hisartepe, Hıdırlıktepe, Uğurlunaip ve Kargatepe, ayrıca Bolu nun 5 km kuzeyinde Halı Hisarı yöreleridir. Bolu kenti ve çevresinin Anadolu nun en eski yerleşimlerinden biri olduğunu gösteren Bronz Çağı ve Önhitit (İ.Ö. 2000-1750) dönemine ait seramik parçaları, Bolu Orman Okulu yakınındaki höyükten çıkarılmıştır. Bunlar, bölgenin en eski buluntularıdır. Araştırmaların yetersizliği antik kent yapılarının ortaya çıkarılamaması sonucunu doğurmuştur. Yöredeki en kapsamlı çalışma, 1978 yılında Hisartepe de yapılmıştır. Bu çalışmada Bithynion antik kentine ait Helenistik Dönem seramik parçaları, pişmiş toprak künkler, moloz taştan duvar kalıntıları, seramik fırın kalıntısı ve Roma İmparatoru Hadrianus un sevgilisi Antinoos için ölümünden sonra yaptırdığı Antinoos Tapınağı kısmen ortaya çıkarılmıştır. Müzeler: Kültür Merkezi nde bulunan Bolu Müzesi nde sergilenen eserler, yörede yapılan kazılarda bulunmuştur. Müze de Roma Kralı Antonius'a ait olduğu sanılan heykel başı, Roma, Bizans, Osmanlı dönemine ait sikkeler, heykeller, yazıtlar ve etnoğrafik değerde ev eşyaları vardır. Müzede 2011 yılı sonu itibariyle 3017 adet arkeolojik, 1673 adet etnoğrafik ve 11615 adet sikke olmak üzere toplam 16305 adet eser bulunmaktadır. Resim G.3. Bolu Müzesinden Görünüm Müze envanterine kayıtlı büyük boyutlu taş ve pişmiş toprak eserler Müze bahçesinde sergilenmektedir. Bahçede sergilenen eserler Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine aittir. Bu eserler arasında Roma dönemine ait lahitler, mezar stelleri, heykel kaideleri, sütunlar, sütun kaideleri, sütun başlıkları, friz, arşitrav vb. mimari elemanlar; Bizans dönemine ait vaftiz teknesi vb. mimari parçalar; Osmanlı dönemine ait kitabeli mezar taşları bulunmaktadır. Müzemiz tarafından yapılan kurtarma kazılarında açığa çıkarılan Roma dönemi mezarları ve lahitleri ile Osmanlı dönemi mezar taşları Müze bahçesinde gruplar halinde halkımızın ziyaretine sunulmuştur. İlimiz dâhilinde 2 Sinema, 1 i Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 1 i Bolu Belediyesi, 1 i İl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne ait olmak üzere 3 Kültür Merkezi vardır. - 77 -

Halkımıza yönelik olarak Türk halk müziği, Türk sanat müziği, resim, bağlama, gitar dersleri verilmekte, çeşitli sanat dallarında sergiler açılmaktadır. Başta A.İ.B.Ü. öğrenci toplulukları olmak üzere, çeşitli kuruluşlar tarafından tiyatro, konser, şiir dinletileri, söyleşi gibi etkinlikler gerçekleştirilmektedir. Abant, Yedigöller, Gölcük gibi önemli turizm potansiyeli olan alanlarda planlama, çevre düzeni, alt yapı gibi çalışmaların yanı sıra İldeki termal kaynakların değerlendirilmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir. Bu kapsamda; Mudurnu Sokak Sağlıklaştırma Projesi tamamlanmıştır. Mudurnu ve Göynük ilçelerimiz başta olmak üzere il genelinde bulunan 389 adet Sivil Mimari Örneği Yapıdan Bakanlık desteğiyle 103 adedinin bakım onarımları yapılmış olup, ihtiyaç duyulan diğer tarihi tescilli konutların onarım ve restorasyonlarının da tamamlanması gerekmektedir. 12 Kasım 1999 tarihindeki depremde orta hasar gören Kültür Merkezi Binasının onarım ve güçlendirmesi yapılarak, 2005 yılı sonu itibariyle hizmete açılmıştır. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Müze Müdürlüğü ve İl Halk Kütüphanesi Müdürlüğü 2006 yılı başından itibaren binada hizmet vermeye başlamıştır. Kültür Merkezinde bulunan 380 kişi kapasiteli tiyatro salonu 2006 yılında faaliyete geçmiştir. Kültür Merkezi bahçesindeki eser sergileme ve çevre düzenleme çalışmaları bitirilmiştir. 1999 depreminden beri kapalı olan Güzel Sanatlar Galerisi ve Sergi Salonu da 2009 yılı sonunda tamamlanarak hizmete açılmıştır. Bina içerisinde bulunan müze teşhir salonlarında da teşhir-tanzim çalışmaları tamamlanarak 18 Mayıs 2006 tarihinde ziyarete açılmıştır. Kültür Merkezi binasının giriş katında yer alan Müze; arkeoloji salonu ve etnoğrafya salonu olmak üzere 2 bölümden oluşmaktadır. Arkeoloji Salonu: Müzenin giriş katında yer alan Arkeoloji salonunda Neolitik, Eski Tunç, Frig, Urartu, Lydia, Hellenistik, Roma ve Bizans dönemlerine ait mermer, cam, maden ve pişmiş toprak eserler kronolojik olarak sergilenmektedir. Bu eserler arasında bulunan ve M.Ö. II. bine tarihlenen Seben-Korucuk Köyü buluntuları; M.Ö. I. bine ait Değirmenözü Köyü eserleri; Hellenistik döneme ait Göynük Susuzkınık Köyü buluntuları; Seben Çeltikdere Köyünde ele geçirilen sağlık tanrısı Asklepios, kızı Hygeia ve yardımcısı Telesphoros Heykelcikleri ile Bolu İli Merkez İlçede açığa çıkarılan Roma dönemine ait Herakles Heykeli, Kadın Başı, Hermes Büstü, Nymphe Heykeli ve Gladyatör Mezar Steli Bolu arkeolojisi bakımından büyük öneme sahip eserlerdir. Claudiopolis (Bolu) antik kenti nekropolünde (mezarlık alanı) Müzemizce yapılan kurtarma kazısında açığa çıkarılan Roma dönemine bir tuğla mezar örneği de iskelet ve mezar hediyeleri ile birlikte arkeoloji salonunda sergilenen eserler arasında yer almaktadır. Sikke Bölümü: Arkeoloji salonunda altın, gümüş ve bronz sikkelerden oluşan zengin bir sikke koleksiyonu mevcuttur. İki ayrı bölüm halinde sergilenen sikkelerin ilk grubunda Grek şehir ve krallık sikkeleri ile Roma ve Bizans İmparatorlarına ait sikkeler sergilenmektedir. İslami sikkeler bölümünde ise Emevi, Artuklu, Selçuklu, İlhanlı, Osmanlı vb. İslami kültürlere ait sikke örnekleri yer almaktadır. Bu bölümde 3 ayrı grup halinde sergilenen Osmanlı defineleri sikke bölümünün en dikkat çekici eserlerindendir. - 78 -

Etnoğrafya Salonu: Müzenin ikinci katında yer alan Etnoğrafya salonunda 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen ve yakın geçmişte günlük hayatta kullanılan etnoğrafik eserler; konu birliği oluşturan vitrinlerde, yöresel özellikler gözönünde bulundurularak ziyarete sunulmuştur. Bu eserler arasında silah koleksiyonu, dini eserler, takılar, Mudurnu yöresi oya örnekleri, gündelik yaşama ait madeni eserler, işleme ve dokumalar ile kıyafetler bulunmaktadır. Etnoğrafya salonunun bir bölümünde geleneksel bir Bolu Evine ait mutfak ve oturma odası ile ayrı bir vitrinde de Bolu da Kına Gecesi tasarımı yapılmıştır. Tablo.G.1. Kütüphanelere İlişkin Sayısal Veriler HALK KÜTÜPHANELERİNE İLİŞKİN VERİLER Sıra No Kütüphane Kitap Sayısı Okuyucu Sayısı Üye Sayısı Ödünç Verilen Kitap Sayısı 1 Merkez 53268 64792 4018 26869 2 Dörtdivan 4538 4225 289 2232 3 Gerede 15679 12025 258 2280 4 Göynük 19377 5269 311 1852 5 Kıbrısçık 6386 2011 yılı için istatistiki bilgi alınamamıştır. 6 Mengen 12249 9690 411 8082 7 Mudurnu 23099 3976 303 1276 8 Seben 9727 4176 477 2042 9 Yeniçağa 4924 4461 640 863 TOPLAM 149247 108614 6707 45496 Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) Sivil Mimarlık Eserleri-Eski Kentsel Doku: Bolu yöresinde mimaride ağacın ana malzeme olarak kullanıldığı, eski yapı tekniğinin kullanıldığı görülmektedir. Yörede iri ağaç gövdelerinden yapılan eski evlere çantı denmektedir. Bu teknik geçmişte dini yapılarda da kullanılmıştır. Yüzyılın başına kadar bu teknikle yapılan dini yapılardan çok azı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Kentin Eski Kent kesiminde bugün halen mevcut olan, ancak sayıları giderek azalan sivil mimariye örnek teşkil eden bahçe içindeki ahşap, büyük kapılı, büyük odalı, işlemeli tavanlı, aydınlık ve sağlıklı evler, günümüzde yerini apartmanlara bırakmıştır. - 79 -

Resim G.4. Eski Kentsel Dokuyu Yansıtan Ahşap Bir Ev Ülkemizde doğal güzellikleriyle bilinen Bolu, aynı zamanda bir tarih ve kültür şehridir. İl genelinde toplam (47) tarihi tescilli camii, (7) tarihi tescilli türbe, (20) tarihi tescilli çeşme, (15) tarihi hamam, (6) tarihi han, (5) tarihi idari bina, (8) tarihi kale ve sur duvarı, (4) tarihi köprü, Solaklar ve Muslar Kaya evleri başta olmak üzere toplam (8) yerleşim biriminde mağara ve kaya evleri, (7) tarihi kilise kalıntısı ilimiz kültür ve tabiat varlıkları içinde önemli eserlerdir. Bolu Merkezde (38), Göynük te (135), Kıbrıscık ta (2), Mengen de (3), Mudurnu da (208), Yeniçağa da (2), Gerede de (1) ve Seben de (1) olmak üzere toplam (390) tarihi tescilli konut bulunmaktadır. Tarihi Tescilli Camiler: Bolu İl genelinde; Bolu Merkezde (13), Dörtdivan da (1), Gerede de (7), Göynük te (7), Mengen de (6), Mudurnu da (7), Seben de (3), Yeniçağa da (3) adet olmak üzere toplam (47) adet tarihi tescilli cami mevcuttur. Resim G.5. Mudurnu Yıldırım Bayezid Camii Ülkemizde, Osmanlı Devletine ait ayakta kalan en eski camii, ilimiz Mudurnu ilçesi Güveytepe Köyünde bulunmaktadır. Söz konusu camii, Osmanlı ordusundaki ilk çavuş unvanını taşıyan, Osman Gazi nin silah arkadaşı ve bölgenin fatihlerinden olan, Samsa Çavuş tarafından yaptırılmıştır. Türbe ve Hazireler: Bolu Merkezde (3), Gerede de (1), Göynük te (5), Mengen de (1), Mudurnu da (4) olmak üzere toplam (14) adet tarihi türbe ve hazire bulunmaktadır. Ayrıca tescilli olmamakla birlikte yoğun olarak ziyaret edilen Ümmi Kemal (Bolu Merkez), Şair Dertli (Yeniçağa), Hızırbaba (Mengen) vb. çok sayıda türbe bulunmaktadır. - 80 -

Tarihi Tescilli Çeşmeler; Bolu Merkezde (11), Gerede de (1), Göynük te (3), Mengen de (2) ve Mudurnu da (3) olmak üzere toplam (20) adet tescilli çeşme bulunmaktadır. Bolu Merkez, Gölyüzü Mahallesinde bulunan 1 adet çeşme Büyükcami Mahallesine taşınmış ve restorasyonu yapılarak yeniden inşa edilmiştir. Tarihi Hamamlar; Bolu Merkezde (6), Gerede de (1), Göynük te (1) Mudurnu da (5), Yeniçağa da (2) olmak üzere toplam (15) adet tarihi hamam bulunmaktadır. Tarihi Hanlar: Resim G.6. Mudurnu Yıldırım Bayezid Hamamı Bolu Merkez de (4), Gerede de (1), Göynük te (1) olmak üzere toplam (6) tarihi han bulunmaktadır. Tarihi İdari Binalar: Bolu Merkez de (3), Göynük te (2) olmak üzere toplam (5) tarihi idari bina mevcuttur. Resim G.7. Bolu Valilik Binası Tarihi Kale ve Sur Duvarları: Bolu Merkez de (3), Gerede de (2), Mudurnu da (3) olmak üzere toplam (8) tarihi kale ve sur duvarı mevcuttur. Tarihi Köprüler: Bolu Merkezde (2), Gerede de (1), Mudurnu da (1) olmak üzere İl genelinde (4) adet tescilli köprü mevcuttur. - 81 -

Mağara ve Kayaevleri: Seben ilçesi Kaşbıyıklar Köyü, Solaklar Köyü, Kabak Köyü, Yuva Köyü, Çeltikdere Köyü ve Musasofular Köyü ile Kıbrıscık Belen Köyü nde Erken Hıristiyanlık ve Bizans dönemlerine ait olduğu düşünülen, kayalara oyularak yapılmış çok sayıda evden oluşan (7) antik yerleşim birimi ile Mengen de Oyukkaya Mağarası bulunmaktadır. Arkeolojik Sit Alanları: İlimiz genelinde yukarıda belirtilen tescilli yapıların dışında, Bolu Merkezde (30) Gerede de (5), Göynük te (3), Dörtdivan da (5), Kıbrıscık (1), Mengen de (3) ve Mudurnu da (14), Seben de (8) ve Yeniçağa da (1) olmak üzere toplam (70) adet arkeolojik sit alanı mevcuttur. Doğal Sit Alanları: Bolu Merkezde (1) (Akkaya travertenleri) ve Seben de (5), Mudurnu da (1) olmak üzere toplam (7) adet doğal sit alanı mevcuttur. Akkaya travertenleri ile ilgili olarak Valiliğimizce sürdürülmekte olan çevre düzenleme çalışmaları ile diğer projelerin bir an önce tamamlanarak turizme açılması hedeflenmektedir. Kentsel Sit Alanları: Resim G.8. Akkaya Travertenleri İlimiz genelinde Bolu Merkezde Kentsel Arkeolojik Sit Alanı (Büyükcami Mahallesi Karamanlı Mahallesi), Göynük te ve Mudurnu da Kentsel Sit Alanları olmak üzere toplam 3 adet Kentsel Sit Alanı bulunmaktadır. Tabiat Anıtları: Bolu, ülkemizin en zengin ağaç ve bitki topluluklarına sahip yörelerinden birisidir. Bu bağlamda ilimizde (14) adet anıt ağaç tescil edilerek koruma altına alınmıştır. Bolu Merkez Saccılar köyünde (1) ve Mengen Mamatlar yaylasında bulunan (2) adet meşe ağacı ülkemizin en yaşlı (1000 yaş) ve en kalın gövdeli, meşe ağaçlarıdır. Yöresel El Sanatları: Yörenin el sanatlarını, ağaçtan yapılan bazı eşya ve süsler oluşturmaktadır. Göynük Yaylaları nda yapılan tahta kaşıklar, ağaçtan saksılık, çiçeklik, sehpa, çeşitli süs eşyaları başlıcalarıdır. Ancak bu ürünler organize bir biçimde pazarlanamamaktadır. Bireysel - 82 -

gayretlerle, çoğunluğu Ankara-İstanbul yolu üzerindeki dinlenme tesislerinin satış bölümlerinde veya açıkta pazarlanmaktadır. Kırsal alanlarda evlerde yapılan oya, dantel gibi elişleri ile eskiden kalma el tezgâhlarında yapılan pamuklu dokumalar, yünden şallar organize olmamış, ek gelir sağlayan bireysel faaliyetlerdir. Ayrıca Seben İlçesi nde bağlama, Kıbrıscık İlçesi nde kaval yapımı diğer el sanatları olarak sayılabilir. Yöresel Mutfak: Resim G.9. Yöresel El Sanatları Bolu yöresinin tarihi ve turistik özelliklerinin yanı sıra yemekleri de oldukça zengindir. Özellikle Mengenli aşçılar dünyaca tanınmışlardır. Mengen den yetişen aşçıların tarihi, padişah mutfaklarına kadar dayanmaktadır. Atatürk ün aşçısının da Mengenli olduğu bilinmektedir. Günümüzde turistik tesislerin birçoğunda Mengenli aşçılara rastlamak mümkündür. Aşçılık sanatı Mengen İlçesinin ata mesleğidir. Bu nedenle Mengen de 1985 yılında Anadolu Aşçılık Meslek Lisesi açılmış ve bu sanatın bilimsel olarak geliştirilmesi amaçlanmıştır. Her yıl Haziran ayının üçüncü haftasında da Mengen de Türkiye nin tek Aşçılık Festivali düzenlenmekte ve yarışma, sergi, konser, panel, şov, spor karşılaşmaları gibi etkinlikler gerçekleştirilmektedir. Kaşık sapı, kedi batmaz, paşa pilavı, cevizli çörek, kabaklı gözleme, ovmaç çorbası, kızılcık tarhanası, mantarlı börek yöremize özgü yemeklerden bazılarıdır. Yörenin başlıca yemekleri; Ovmaç çorbası, kızılcık tarhana çorbası, nohutlu çorba, yayla çorbası, yoğurtlu bakla çorbası, imaret çorbası, kabaklı gözleme, çantıklı pide, etli mantı, ekmek aşı, patatesli köy ekmeği, kedi batmaz, mantar sote, orman kebabı, kaldırık dolması, kaşık sapı, Mengen pilavı, Mengen kuzu güveç, höşmerim, katık, kaşık atmaç, bakla çullaması, paşa pilavı, kabak hoşafı, kara kabak tatlısı, palize, coş hoşafı, karavul şerbeti, kızılcık şurubu, uğut tatlısı, Mudurnu baklavası, saray helvası. Yöresel Giysi ve Oyunlar: Geleneksel özellikteki halk giysileri, kentsel yerleşimlerde günlük yaşamda artık kullanılmamaktadır. Özgün giysilere ancak dağ köylerinde rastlanmaktadır. Bu giysiler kadınlarda; başlık (tepelik), fermane (kollu cepken), üç etek şalvar, ak göynek, çorap, ayakkabı, kemer, kuşak, çarıktır. Erkeklerde başa kalpak takılır, üstte elbise, elbisenin göğsünde işlemeler bulunurdu. İçe gömlek, ayağa yörelere göre çarık, deri çizme veya topuksuz makosen ayakkabı giyilirdi. Başlıca halk oyunları; Al Yemeni, Davul Oyunu, Gerede Zeybeği, Halimem, Kıbrıscık Karaköy Sekmesi, Karşılaması, Köroğlu, Ada Yolu Kestane, Yılan, Ah - 83 -

Karadeniz, Değirmen, Kıbrıscık Tek Atlama, Kıbrıscık Çift Atlama, Pıt Pıt, Kürdün Kızı, Evlerim, Ördek, Cezayir, Sürütme, Bindirme, Göynük Zeybeği, Harbi Çengi, Mudurnu Zeybeği, Omuz Halayı, Ziller dir. Resim G.10. Yöresel Halk Oyunları Yöreye Özgü Üretim: Bolu nun çam kolonyası, fındık şekeri, Bolu çikolatası, çam balı, kaymağı, tereyağı, patatesi, kızılcık tarhanası; Dörtdivan'ın teker peyniri; Gerede nin deri ve bakır eşyaları, şak şak helvası; Göynük ün şeker fasulyesi, uğut marmelatı ve tahta eşyaları; Kıbrısçık ın pirinci ve yün ev eşyaları, Mengen in peyniri, nakışlı örtüleri ve burun çorapları; Mudurnu nun saray helvası, köpük helvası, ipek oyaları; Seben in meyve ve sebzeleri, Kızık kilimleri; Yeniçağa'nın torf toprağı ve göl balığı. Resim G.11. Yöresel Ürünler Tablo.G.2.Yöresel Kutlamalar ANMA GÜNLERİ Adı Yapıldığı Yer Tarihi Süresi İzzet Baysal Günleri BOLU Mayıs ayı 2.hafta 3 gün Akşemsettin Günü GÖYNÜK Mayıs ayı son Pazar günü 1 gün Babahızır Anma Günü MENGEN Haziran ayı son Pazar Günü 1 gün - 84 -

Tekke Ümmi Kemal Günü BOLU Temmuz ayı ilk Cuma günü 1 günü Şehriman Günü MUDURNU Temmuz ayı 1.Pazar günü 1 gün Atatürk ün Bolu ya Gelişi BOLU 17 Temmuz 1 gün Tokad-i Hayrettin Günü BOLU Temmuz ayı 3.Pazar günü 1 gün Ahilik Kültür Haftası MUDURNU Ekim ayı 2.haftası 7 gün FESTİVALLER-ŞENLİKLER Adı Yapıldığı Yer Tarihi Süresi Karagöl Şenlikleri KIBRISÇIK Haziran ayı (değişken) 2 gün İpek Yolu Kültür Festivali MUDURNU Haziran ayı (değişken) 2 gün Aşçılık-Turizm Festivali MENGEN Haziran ayı (değişken) 3 gün Dörtdivan Şenlikleri DÖRTDİVAN Temmuz ayı (değişken) 1 gün Kızık Yayla Bayramı KIZIK Temmuz ilk Pazar 1 gün Yamaç Paraşütü Festivali ABANT Temmuz ayı 3.hafta sonu 2 gün Esentepe Yağlı Güreşleri GEREDE Temmuz ayı (değişken) 1 gün Elma Festivali SEBEN Ekim ayı ilk haftası 2 gün Beyaz Et Festivali BOLU Haziran (Değişken) 3 gün PANAYIRLAR Adı Yapıldığı Yer Tarihi Süresi 1.Gerede Panayırı GEREDE Eylül ayı 2.haftası 3 gün 2. Gerede Panayırı GEREDE Eylül ayı 4. haftası 3 gün Seben Panayırı SEBEN Ekim ayı ilk haftası 2 gün Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) G.2. Turizm Çeşitleri Kış Turizmi: Ülkemiz genelinde, yeşil doğası, ormanları, gölleri, yaylaları ve diğer doğal güzellikleri ile Bolu, özellikle kış turizminde önemli bir yere sahiptir. Bunların en - 85 -

önemlileri, Kartalkaya ve Gerede Arkut Dağı dır. Ayrıca Köroğlu Dağı Turizm Alanı 2. ve 3. Gelişim Bölgeleri olan Sarıalan ve Köroğlu Dağı potansiyel kış turizmi alanlarıdır. Kartalkaya: Kartalkaya Kayak Merkezi Bolu nun 38 km güney doğusunda 1800 2200 m rakımlar arasında yer almaktadır. Kış turizminde büyük önem arz eden ilimizde; Köroğlu Dağları nda mevcut turizm alanı içerisinde Kartalkaya Kayak Merkezi, ülkemizin en önemli kayak merkezlerinden biridir. Resim G.12. Kartalkaya Kayak Merkezi Kartalkaya da her türlü aktivite ve konfora sahip Kartal, Grand Kartal, Dorukkaya ve Golden Key Otelleri bulunmaktadır. Toplam 18 lift ve 28 adet pistin bulunduğu Kartalkaya da toplam pist uzunluğu 30 km dir. Aralık-Nisan ayları arasında 120 gün boyunca kış sporları yapılabilen bölge, kayak sporu için önemli bir çekim alanıdır. Kartalkaya da toplam 1227 yataklı 4 adet belgeli otel, çeşitli aktiviteleriyle sezon boyunca hizmet vermektedir. Arkut Dağı: Gerede İlçesinin 4 km kuzeyinde, çevresi asırlık çam ağaçlarıyla kaplı, kış mevsiminde kış sporları ve kayak olanağı bulunan bir yerdir. Çok güzel bir doğaya sahip olan Esentepe Gerede ye hâkim mükemmel bir manzaraya sahiptir. Esentepe de özel sektör tarafından işletilen üç yıldızlı 160 yataklı Esentepe Oteli hizmet vermektedir. Resim G.13. Gerede - Esentepe Av Turizmi: Resim G.14. Olta Balıkçılığı İlimizin sahip olduğu bitki örtüsü, içinde çeşitli av hayvanlarını barındırır. Bunların başlıcaları tavşan, domuz, tilki, ayı, keklik, ilik, geyiktir. İlimizde bulunan çok sayıdaki göl, sportif olta balıkçılığı için idealdir. Abant Gölü, Gölcük, Gölköy Barajı, Yeniçağa Gölü, Karamurat Gölü, Çubuk gölü, Sünnet Gölü, Sülük Gölü ve Karagöl de çok lezzetli alabalık, sazan, mercan ve gümüş balıkları olta ile avlanabilmektedir. - 86 -

Sağlık (kaplıca) Turizmi: Jeolojik bakımdan yurdumuzun en önemli fay tabakası üzerinde kurulmuş bulunan ilimiz, turizm bakımından önem taşıyan jeo-termal su kaynaklarına da sahiptir. Bolu Kaplıcaları: Şehir merkezine 5 km mesafede, Karacasu mevkiinde bulunan kaplıcalar, Seben Dağı eteklerinde çevresi ormanlarla kaplı bir dinlenme yeridir. Turizm Bakanlığı tarafından 1994 yılında Termal Turizm Merkezi ilan edilen bölgede, Termal Otel ve Büyük Kaplıca, Küçük Kaplıca ve Sağlık Bakanlığı na ait Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi olmak üzere 3 birim hizmet vermektedir. Mineral bakımından zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaşım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Geçmişi Bizans dönemine kadar uzanan Büyük Kaplıcaya ek olarak inşa edilen 4 yıldızlı Termal Otel, konforlu bir tesistir. Küçük Kaplıca oteli ile birlikte toplam 310 yatak kapasitelidir. Önümüzdeki yıllarda 500 yataklı yeni termal tesislerin hizmete girmesi için çalışmalara devam edilmektedir. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi, ülkemizin bu alanda en önemli hastanelerinden biri olup, 150 yataklıdır. İzzet Baysal Vakfınca bölgeye yeni bir Fizik Tedavi Hastanesi yapımına başlanmıştır. Resim G.15. Bolu Termal Otel Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Bölgede 18 yataklı bir otel mevcuttur. Kaplıca, metabolizma hastalıkları üzerindeki olumlu etkisi ile kaplıca turizmi açısından önemli bir alan olma özelliğini korumaktadır. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. Kaplıca, diğerlerinden oldukça değişik olarak acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Pavlu Kaplıcaları: Seben İlçemizin 14 km güneyinde Kesenözü köyünde bulunan Pavlu Kaplıcaları solunum-dolaşım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına şifa olmaktadır. Özel sektörce işletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. Çatak Termal Kaynağı: Göynük e 30 km mesafede dik yamaçlar arasında şaşırtıcı güzellikte bir vadide yer almaktadır. Sıcak su kaynağı çevresinde herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Sağlık turizmi açısından gelişme potansiyeline sahip bir alandır. Kongre Turizmi: İlimiz Ankara ve İstanbul un tam ortasında olması nedeniyle kongre ve seminer turizmi konusunda da ideal bir konuma sahiptir. Abant bölgesinde bulunan tesisler bu konuda büyük bir taleple karşılaşmaktadır. İlimizin her yönüne dağılmış - 87 -

tüm tesislerimiz yıl boyu seminer, yapabilmektedirler. bilgi şöleni, panel ve kongre organizasyonları Tablo.G.3.İlimizde Bulunan Bazı Toplantı Salonları: Tesisin Adı Sınıfı (*) Konumu Kapasitesi Abant Palace Otel ***** Abant 500 Büyük Abant Otel ***** Abant 800 Gazelle Otel ***** Karacasu 855 Koru Otel **** Bolu Dağı 475 Termal Otel **** Karacasu 435 Kartal Otel *** Kartalkaya 200 Dorukkaya Otel Oberj Kartalkaya 300 Esentepe Otel *** Gerede 100 Köroğlu Otel *** Bolu 140 Yurdaer Otel *** Bolu 50 Green Park Otel *** Gerede 50 Petro Club Tatil Köyü Yerel Belgeli Abant Yolu 120 Doğal Yaşam Otel Yerel Belgeli. Sünnet Gölü 120 A.İ.B.Ü.Kongre Salonları - Gölköy kampüsü 750 Kültür Sitesi - Bolu 380 Göynük Doğa Otel Yerel Belgeli Göynük 120 Grand Kartal Oberj Bolu 300 TOPLAM 5695 Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) Yayla Turizmi: Bolu, yayla turizmi açısından önemli potansiyele sahip olan bir ildir. İlimizde bulunan 320 civarında yayla yeşil ormanlarla kaplı dağlar üzerinde, gür akarsuların geçtiği, yemyeşil, verimli düzlüklerdir. Aladağ Yaylaları: Bolu nun 25 km güneyindeki Köroğlu dağları üzerinde, orman alanları arasında yer alırlar. Burada Aladağ Göleti, Orman İşletme Tesisleri, Aladağ İzcilik Kampı da bulunmaktadır. Başlıcaları Değirmenözü, Sarıalan, Gölcük, Ardıçtepe ve Üstyaka yaylalarıdır. Sarıalan Yaylaları: Bolu nun 28 km güneyinde Kartalkaya yolu üzerindedir. Çevresinde 14 yayladan oluşan bir yayla grubudur. Bölgede yıl boyu açık olan çeşitli konaklama tesisleri bulunmaktadır. At Yaylası: Bolu nun kuzey yakasında yer alan bu yayla özellikle kirazları ile ünlüdür. Burada her yıl geleneksel kiraz bayramı şenlikleri yapılır. - 88 -

Resim G.16. At Yaylasından Bir Görünüm Kızık Yaylası: Aladağ yaylalarının çok yakınındadır. Yayla evleri, değişik mimarisiyle dikkati çeker. Bu evler, hiç çivi kullanılmadan, çam ağaçlarından çatkılı, birbirine geçme şeklinde yapılmıştır. Yaylalara ulaşım kolay olduğu için yöre insanları hem yaz aylarında hem de kış aylarında yayla evlerinde kalmaktadırlar. Gerede Yaylaları: Gerede nin güneyinde 1200 1500 m yükseklikte bulunan bu yaylalar, Haşat, Zorpan ve Doğu Köroğlu dağları üzerinde bulunan Dörtdivan yaylalarıdır. Kıbrısçık Yaylaları: Köroğlu Dağları nın güney yamaçlarındaki düzlükler üzerinde bulunan yaylalardır. Bunların en önemlileri Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, Karadoğan ve Köroğlu zirvesinin kuzeyinde 1.825 m yüksekte bulunan Deveören Yaylaları ve zirvenin doğusundaki Yazıca Yaylaları bulunmaktadır. Resim G.17. Kıbrıscık Yaylaları Mengen Yaylaları: Mengen ilçesinin doğusunda yer alırlar. Başlıcaları Sarıklı, Soğucak, Mile, Sepetçiler, Çelebioğlu ve Çiftçatak yaylalarıdır. Göynük Yaylaları: 1000 1500 m arasında bir şeritte sıralanan yaylaların en önemlileri Karabey ve Kaşıkçı yaylalarıdır. Seben Yaylaları: Kiraz dağı çevresinde toplanmış ortalama 1400 m yükseklikte olan bu yaylaların en önemlileri Alpagut, Gerenözü, Ayman, Kozyaka ve Kızık yaylalarıdır. Taşlıyayla da yapılan Seben Göletinin çevresine turistik tesisler yapılması halinde bölgeye turizm hareketliliği getirmesi beklenmektedir. - 89 -

Gezi ve Mesire Yerleri: Yedigöller Milli Parkı Bolu nun 42 km. kuzeyinde bulunan Yedigöller, farklı büyüklüklerde 7 adet gölden oluşmaktadır. Bunlar Büyükgöl, Seringöl, Deringöl, Nazlıgöl, Küçükgöl, İncegöl ve Sazlıgöl dür. Bu göllerin içinde bulunduğu 550 hektarlık alan 1965 te Milli Park ilan edilerek korumaya alınmıştır. Resim G.18. Yedigöller Milli Parkı Milli Parkta hâkim bitki örtüsü kayın ağaçlarıdır. Ayrıca meşe, gürgen, kızılağaç, karaçam, sarıçam, köknar, karaağaç, ıhlamur ve porsuk gibi değişik tür ağaçlar da görülmektedir. Etkili koruma ile Milli Parkın içerisinde ve yakın çevresindeki sahalarda sayıları artan geyik, karaca, ayı, domuz, kurt, tilki ve sincap türleri bulunmaktadır. Ülkemizde ilk kültür alabalığı üretme istasyonu 1969 yılında bu Milli Parkta kurulmuştur. Dolayısıyla rekreasyonel açıdan olta balıkçılığı için önemli bir alandır. Ayrıca kampçılık, günübirlik piknik, dağ yürüyüşü, fotoğrafçılık ziyaretçilerin yapabileceği diğer aktivitelerdir. Milli Park içerisindeki farklı büyüklük ve formlardaki saf kayın, kara kayın, karaçam, meşe ormanlarıyla çerçevelenmiş üst üste dizilmiş göller, Kapankaya manzaralı seyir terasından farklı renk-doku çeşitliliği, irili ufaklı şelaleler, çok sayıda doğal su kaynakları, özellikle sonbahardaki flora çeşitliliğinin sergilendiği farklı renklerdeki eşsiz peyzaj görüntüleri görülmeye değer güzellik ve yerlerdir. Abant Gölü Tabiat Parkı Abant Gölü, Bolu nun 34 km güneybatısında Abant dağları üzerinde yer alan tektonik oluşumlu bir göldür. 125 hektar genişliğinde olup yeraltı suları ile beslenmektedir. Göl ve çevresindeki floranın zenginliğiyle büyük bir açık hava rekreasyon potansiyeline sahip bulunması nedeniyle yörenin 1.150 hektarlık bölümü, 1988 yılında Tabiat Parkı ilan edilmiştir. Göl çevresi zengin bitki örtüsüne sahiptir. Sarıçam, kayın, karaçam, sapsız meşe, kavak, dişbudak, gürgen, söğüt, ardıç, ormangülü, ılgın, fındık, muşmula, papaz külahı, alıç, çobanpüskülü, kuşburnu, eğrelti, böğürtlen, çilek, sütleğen, nane, ahududu, sarmaşık, ısırgan, atkuyruğu ve çayır otları florayı oluştururken; domuz, geyik, karaca, ayı, tilki, çakal, tavşan, yırtıcı-ötücü kuşlar ve gölde endemik tür olan Abant alası da faunayı oluşturur. Gölde bulunan Abant Alabalığı özgün ve ünlü bir türdür. Yöre ormanları, geyikler için uygun yaşam ortamlarından biridir. Piknik, kamping, sportif olta balıkçılığı, yürüyüş alanları; faytonla ve atla gezinti parktaki önemli etkinlik türleridir. - 90 -

Gölcük Tabiat Parkı Bolu İli, Merkez İlçesi sınırları içerisinde ortalama 1217 metre yüksekliğinde, saf göknar ve göknar, kayın, gürgen karışık meşçereleri ile kaplı orman, dağ-göl peyzajlarına sahip olan ve bu kaynak değerleri yanında, yürüyüş parkurları, manzara seyir terasları, piknik alanları, bungalovları ve klimatik özellikleri ile önemli bir rekreasyonel potansiyele sahiptir. Gölköy Baraj Gölü Resim G.19. Gölcük Tabiat Parkı Bolu nun 10 km batısında, Mudurnu yolu üzerindedir. Bolu Ovası nı sulama amacıyla yapılan barajın çevresi ormanlarla kaplıdır. Piknik ve olta balıkçılığı için elverişlidir. Akkaya Boğazı Bolu nun 10 km güneyinde Mudurnu yolu üzerinde bulunan travertenler, Bolu nun Pamukkalesi olarak görülmeye değer bir güzelliğe sahiptir. Yemyeşil doğa ile bütünleşen bir manzara sergileyen Akkayalar, dinlenmek ve piknik yapmak için ideal bir ortam sunar. İlçelerimizde Turizm: Göynük Sünnet Gölü; Erenler ve Kurudağ tepeleri arasında, dar ve derin bir vadinin heyelanla tıkanması sonucu oluşmuş, 18 hektar alanı olan 22 m derinlikte bir göldür. Çevresi çam ağaçlarıyla kaplı olan gölün güzel bir görünümü vardır. Olta avcılığı ve günübirlik ziyaretler için çok uygundur. 120 yataklı bir konaklama tesisi bulunmaktadır. Resim G.20. Sünnet Gölü Çubuk Gölü; Göynük e 11 km uzaklıkta 15 hektar alanı olan 13 m derinlikte bir göldür. Etrafı çam ormanlarıyla çevrili olan göl, günübirlik geziler, balık avcılığı ve yürüyüşler için uygundur. - 91 -

Göynük te, ayrıca Çayköy Göleti, Bayındır Köyü nde yer alan Ilıca, kuzeyindeki dağların güney yamaçlarında yer alan Kaşıkçı ve Çubuk, Karabey yaylaları önemli doğal turistik çekim alanlarıdır. Göynük ilçe merkezi, kültür turizmi açısından önemli kültürel mirasa sahiptir. Göynük evleri, Anadolu da Türk yaşayışının ve yerleşme kültürünün önemli örneklerindendir. Köşe başı çeşmeleri, eski, hafifçe yosunlaşmış alaturka kiremitlerin dokusu, birbirinin üzerinden ileriye bakan evler, yamaçlardan yararlanılarak kurulmuş bir yerleşim yapısına sahip olan Göynük ilçe merkezi, içinden geçen derenin yanlarına kurulmuş konut dokusu ile özgün ve korunmuş bir yerleşme alanıdır. Evlerin yaşları 100 ila 150 yılı bulmaktadır. Son yıllarda bu evlerden bir kısmı aslına uygun olarak restore edilerek turizm hizmetine girmiştir. Resim G.21. Göynük Evleri Akşemsettin Türbesi, 1464 te Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılmış önemli bir eser olarak Göynük ilçe merkezinde yer almaktadır. Ayrıca, ilçe merkezinde yer alan, mimari değeri yüksek Ömer Sekkin Türbesi, Karaca Ahmet Türbesi, Tabakçı Dede Türbesi, önemli uğrak yerleridir. Soğukçam Köyü nde Germenos Frig kalıntıları, Kilciler köyünde Bizans kalıntıları turistik önem taşımaktadır. Resim G.22. Akşemseddin Türbesi Kıbrıscık: Belen, Karaköy, Kökez, Bölücekkaya, Kardoğan, Deveören önemli yaylalarıdır. Kıbrıscık-Beypazarı yolu üzerinde yer alan Karagöl, çevresi ormanlarla kaplı güzel bir kamp yeridir. Gölde çok sayıda yaban ördeği olması gölün avcılık açısından önemli bir mekân olmasını sağlamıştır. Mengen Mengen, ormanlık bir bölgede yer almakta olduğundan yaylaları dağ turizmine çok elverişlidir. Soğucak, Bürnük (Şirinyazı), Sırıklı, Çukur, Göl, Aktepe, Ağalar, Küçükkuz, Civcivler, Mamatlar, Elemen ve Afşar başlıca yaylalardır. Ödek, Kemal Savaş, Şirinyazı ve Hızarderesi Göletleri önemli mesire yerleridir. Resim G.23. Bürnük (Şirinyazı) Göleti - 92 -

Mengen in Türkiye çapında en büyük özelliği, yüzyıllardan beri gelenekselleşen aşçılık mesleğidir. Burada yetişen aşçılar dünyanın her tarafına dağılmıştır. Her yıl yapılan Mengen Aşçıları ve Turizm Festivali yurt çapında ilgi çeken önemli bir turistik etkinliktir. Konaklama tesisi olarak biri Anadolu Aşçılık Meslek Lisesi Uygulama Oteli, diğeri de özel olmak üzere 2 tesis vardır. Mudurnu Mudurnu ya 25 km uzaklıkta, dipten kaynayan Kara Murat Gölü ile 50 km uzaklıktaki Sülük Gölü çeşitli balık türleri açısından zengin, önemli dinlenme alanlarıdır. Sülük Gölü çevresinde çok çeşitli bitki ve ağaç türleri bulunduğundan Tabiatı Parkı ilan edilmiştir. Maymuncular ve Tereli Yaylaları diğer önemli dinlenme alanlarıdır. Mudurnu ilçe merkezindeki Yıldırım Beyazıt Camii ve Hamamı, Kanuni Sultan Süleyman Camii ve çok sayıdaki, sanat değeri olan sivil mimari eserleri ile Bolu da önemli bir turistik çekim noktasıdır. Özellikle Armutçular Konağı olarak bilinen ev görülmeye değerdir. Mudurnu İlçemizde de son yıllarda turistik hareketlilik göze çarpmakta buna paralel olarak restore edilen tarihi evler turizme açılmaktadır. Seben Resim G.24. Armutçular Konağı Seben e bağlı ve birbirine çok yakın olan Çeltik Deresi, Hoçaş, Kaşbıyıklar ve Yuva köylerinde geniş vadiler üzerinde bulunan kayalara oyularak yapılmış kaya evlerine rastlanmaktadır. Ayrıca Solaklar Köyü, Alpagut Köyü ve Muslar Köyünde de benzer kaya evleri vardır. Üç-dört katlı olan bu mağaraların her katında pencereler bulunur. Kirazdağı çevresinde toplanmış olan yaylaların en önemlileri Kızık yaylası, Alpagut Yaylası ve Gerenözü yaylasıdır. Kızık yaylası, evlerin değişik mimarisi ile ilgi çekicidir. Resim G.25. Seben Kaya Evleri Yeniçağa İstanbul-Ankara karayolu üzerindeki Yeniçağa Gölü, doğal güzellikleri, çeşitli göl kuşlarının varlığı ve olta balıkçılığı ile özellikle alabalık açısından yerel halkın ilgi duyduğu bir mesire yeridir. Ünlü halk ozanı Aşık Dertli (1772-1845), Yeniçağa ilçesine - 93 -

bağlı Şahnalar köyünde doğmuştur. Asıl adı İbrahim Lütfi dir. Edebiyat tarihimize halk şairlerinin en büyüklerinden biri olarak anılan Dertli nin bazı dörtlükleri bestelenmiştir. Dertli nin en çok bilinen aşağıdaki dörtlüğü meşhurdur: Resim G.26. Yeniçağa Gölü Telli Sazdır Bunun Adı Telli sazdır bunun adı Venedik'ten gelir teli Abdest alsan aldın demez Ardıç ağacından kolu Ne ayet dinler ne kadı Namaz kılsan kıldın demez Be Allah'ın sersem kulu Bunu çalan anlar kendi Kadı gibi haram yemez Şeytan bunun neresinde Şeytan bunun neresinde Şeytan bunun neresinde İçinde mi dışında mı Dut ağacından teknesi Dertli gibi sarıksızdır Burgusunun başında mı Kirişten bağlı perdesi Ayağı da çarıksızdır Göğsünün nakışında mı Beyhey insanın teresi Boynuzu yok kuyruksuzdur Şeytan bunun neresinde Şeytan bunun neresinde Şeytan bunun neresinde Resim G.27. Gerede Keçi Kalesi Dörtdivan Gerede Gerede İlçesi kuzeyinde bulunan Keçi Kalesi, Bizanslılar döneminde yapılmış olan bir eserdir. Kale tüm ilçeye hâkim bir tepe üzerinde bulunur ve buradan essiz bir manzaraya sahiptir. Diğer tarihi eserler arasında İnköy Camii, Kiliseli Han, Yıldırım Beyazıt Camii ve Hamamı sayılabilir. İlçenin Yağbaşlar Köyü Mirseller Mahallesinde Bizans kale kalıntıları bulunmaktadır. Himmet Dede Türbesi, Kırklar Türbesi, Şehriban Nine Türbesi önemli türbeleridir. Ayrıca Yağbaşlar köyünde Ayvadibi şifalı suyu bulunur. - 94 -

G.3. Turistik Altyapı Tablo G.4. Bolu İli Turizm İşletme Belgeli Tesisler BOLU İli Turizm Belgeli Konaklama Tesisleri: Tesisin Adı Sınıfı Oda Yatak Tel No : (0374) Fax No : Web sitesi Bulunduğu Yer 1.Abant Palace Otel 172 ***** 377 224 50 12 224 50 28 taksimotelcilik.com.tr Abant / Bolu 2.Büyük Abant Otel ***** 3.Gazelle Otel ***** 4.Koru Otel 5.Termal Otel 6.Köroğlu Otel 7.Yurdaer Otel 8.Kaşmir Otel 9.Kaya Palazzo 10. Kartal Otel 11. Grand Kartal Otel 12. Dorukkaya Otel 13. Esentepe Otel **** **** *** *** *** *** *** oberj oberj *** 14. D.Kaya Green Park *** 15. Göynük Otel 16. Hindiba Pansiyon Pans. 17. Köroğlu Konağı Pans. 18. Gaye Otel *** 19. Golden Key Otel * Dağ evi 107 218 224 50 33 224 50 31 buyukabantoteli.com Abant / Bolu 165 382 262 98 00 262 90 91 gazelleresort.com Karacasu / Bolu 128 256 225 22 90 225 28 12 koruhotel.com.tr Bolu Dağı 77 164 262 84 72 262 83 07 bolutermalotel.com Karacasu / Bolu 49 103 212 53 46 212 53 45 bolukorogluotel.com.tr Bolu 53 106 253 45 48 253 44 46 hotelyurdaer.com Bolu 21 50 215 86 14 213 27 99 otelkasmir.com Bolu 126 250 234 51 00 234 51 20 kayatourism.com.tr Kartalkaya / Bolu 137 390 234 50 05 234 50 04 kartalotel.com.tr Kartalkaya / Bolu 162 446 234 50 50 234 50 47 grandkartal.com Kartalkaya / Bolu 246 665 234 50 26 234 50 25 kayatourism.com.tr Kartalkaya / Bolu 74 169 311 40 80 311 59 66 hotelsentepe.com Gerede 44 88 325 10 62 325 10 69 kayatourism.com.tr TEM Otoyolu Gerede 10 20 451 62 78 451 62 79 goynukotel.net Göynük 9 18 356 31 38 356 31 38 hindibapansiyon.com.tr Yedigöller Yolu - Mengen 9 18 218 90 07 218 90 09 koroglukonagi.com Sarıalan Yaylası - Bolu 23 46 218 20 60 218 20 40 gayeotel.com.tr Bolu 47 104 234 50 80 234 50 74 goldenkeyhotels.com Kartalkaya - Bolu 20. Bolu Prestij Otel *** 54 110 212 07 77 212 08 32 boluprestige.com Bolu Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) - 95 -

Tablo G.5. Bolu İli Turizm İşletme Belgeli Restaurantlar Tesisin Adı Sınıfı Bulunduğu Yer Bitur Restaurant 2. sınıf Bolu Filiz Restaurant 1. sınıf Bolu Gökdemir Tesisleri MolaYeri Abant Kavşağı Kuzine Ocakbaşı 1. Sınıf Bolu Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) Tablo G.6. Yatırım Belgeli Tesisler (Proje ve İnşaat Aşamasında Olan Tesisler) Tesisin Adı Sınıfı Bulunduğu Yer 1. Gökdere Otel *** otel Abant Yolu 2. Kaya Chalet ***otel Kartalkaya 3. Hizmet Otel *****otel Karacasu 4. Sarot Koza Termal **** otel Mudurnu Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) Tablo G.7. Turizm Belgeli Tesislerde Konaklama: Bolu İli Geneli: 2010 2011 Yabancı 26.948 25.263 Giriş Yapan Kişi Yerli 169.358 169.871 Bolu Toplam 196.306 195.134 Yabancı 45.322 46.978 Geceleme Yerli 308.024 327.350 Toplam 353.246 374.328 Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) Doluluk Oranı 2011 yılı, Bolu ( % ) Yabancı 3,66 Bolu Yerli 39,33 Toplam 42,99 Kültür ve Turizm Bakanlığı (2011) Tablo G.8. İldeki Konaklama Tesisleri Toplam Oda-Yatak Kapasitesi Turizm İşletme Belgeli Turizm Yatırım Belgeli Kapasite/tesis belge Tesisler (Proje ve inşaat halinde olan tesisler) Belediye Belgeli Tesisler Tesis Sayısı 19 4 63 Oda Sayısı 1434 426 1281 Yatak Kapasitesi 3358 876 3050 Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) - 96 -

Turist Sayısı Tablo G.9. Bolu İli Belgeli Seyahat Acenteleri A GRUBU 12 B GRUBU - C GRUBU 2 TOPLAM 14 Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) G.4. İlde Konaklayan Turist Sayısı Grafik G.1. 2002-2011 Yılları Arası Bolu da Konaklayan Yerli -Yabancı Turist Sayısı Yıllar Yerli Yabancı 2002 243000 22000 2003 270000 19000 2004 264000 20000 2005 289000 29000 2006 265000 22000 2007 316000 30000 2008 287000 37000 2009 290000 32000 2010 308742 45322 2011 327000 47000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 327000 289000 316000 308742 243000 270000 265000 287000290000 264000 22000 19000 20000 29000 22000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kaynak: Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2011) G.5. Turizm Ekonomisi G.6. Turizm Çevre İlişkisi Yerli 30000 37000 45322 47000 32000 Yabancı Türkiye son yıllarda batı turizm pazarlarında yeni bir kitle turist çekim ülkesi olarak tanıtılmakta ve artan sayıda yabancı turist akımına sahip olmaktadır. Kitle turizminin başladığı 1950 yılında uluslararası turizm hareketlerine katılan insan sayısı 25.281.000 iken, günümüzde bu rakam 340.000.000 kişiye ulaşmıştır. Şüphesizdir ki uluslararası turizmde gerek sayısal gerekse değer ölçüleri bakımından bu sürekli ve hızlı büyümeyi sağlayan temel öğe doğa dır. Çünkü turizmin en önemli kaynak kullanım alanı doğal varlıklardır. Nehirler, göller, denizler, üstün kaynak değerlerine sahip milli parklar, termal kaynaklar, ormanlar, savanlar ve vahalar, doğal peyzaj güzellikleri ve akarsular, şelaleler, doğal vadiler, yaylalar, volkanlar, mağaralar, yeraltı gölleri ile doğal çevre hiç şüphesiz ki turizmin sürekliliği açısından da korunması gerekli bir potansiyeldir. Bizim dünya ülkelerine bakarak onların geç de olsa fark ettikleri hatalarını ülkemiz açısından değerlendirme ve önlem alabilme şansımız vardır. - 97 -

Batıda 150 yıllık bir periyotta oluşan gelişme süreci ülkemizde 30 yıllık bir dilime sığdırılmaya çalışılmıştır. %7 gibi büyük bir orana ulaşan hızlı kentleşmenin çevre üzerindeki etkileri verimli tarım topraklarının amaç dışı kullanılmasından kaynaklanan tarımsal alan kaybı, hava kirliliği, doğanın aşırı kullanımı sonucu yeşil alanların tahrip edilmesi (büyük şehirlerimizde olduğu gibi), evsel atıkların deniz, göl ve nehirlerdeki canlı organizmalar üzerinde yarattığı olumsuz etkiler, gürültü sorununun ortaya çıkması gibi sorunlar çevre açısından durumun iyiye gitmeyip, sorun yumağının büyüdüğünün işaretidir. Eşsiz tarihi ve kültürel mirası ile birlikte 50.000 höyüğü, 1.500 ü aşkın termal ve hidro mineral kaynağı, milyonlarca hektar ormanı, birçok ulusal parkı ve adalar ile birlikte 8.272 km kıyısı, 1.432 km doğal kumsalı ve 9.816 km 2 alanı kaplayan gölleri ile ülkemiz, doğal kaynaklarında azami şekilde korunması halinde, turizm cenneti olmak açısından çok şanslıdır. Ancak son yıllarda yer yer hatta yaygın olarak, kıyı şeridimizde her geçen gün betonlaşan etrafımızda bitki örtüsü azalan, yaban hayvanları yok olmaya başlayan ya da yöreden uzaklaşan, suları kirlenen, kargaşalı gürültülü bir ortam oluşmaktadır. Turizm ve çevrenin olumlu ilişkisinin kurulması halinde turizm, ulusal parkların korunmasına, düzenlenmesine, tarihi sitlerin restorasyonuna, turizm amaçlı işlevsel kullanımlara yardımcı olabilir. Başarılı bir turizm planlaması doğal ve insan yapısı kaynakların, özellikle tarihi mirasın korunmasını gerektirir. Doğal çevrenin, tarihi ve arkeolojik sitlerin, anıtların korunması turizmin olumlu yan etkisidir. Harita G.1. Bolu İl Gelişme Planı Turizm Gelişme Alanları ( Harita: Fazıl Karaduman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ) - 98 -

KAYNAKÇA 1.Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2.Bolu İl Yıllıkları 3.Bolu Turizm Envanterleri 4.İl Gelişme Planı - 99 -

H.1. Genel Tarımsal Yapı H. TARIM VE HAYVANCILIK Bolu İlinin toplam yüzölçümü 845.800 hektardır. Bunun % 60 i orman ve fundalık, % 15 i çayır ve mera alanı, % 18 i tarım alanı, % 7 si ise tarım dışı arazidir. Tablo H.1. İlimizin Arazi Dağılımı ARAZİ DAĞILIMI (HEKTAR) YÜZÖLÇÜMÜ (HEKTAR) TARIM ALANI 149.664 ÇAYIR VE MERA ALANI 124.440 ORMAN VE FUNDALIK 504.310 TARIM DIŞI ARAZİ 67.386 TOPLAM 845.800 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) İlimizin tarımda kullanılan 149.664 hektar arazi varlığı toplam yüzölçümünün % 18 ini oluşturmaktadır. Tarım alanının 125.675 hektarı kuru tarım arazisi, 38.915 hektarı sulanabilir tarım arazisi niteliğindedir. H.2. Tarımsal Üretim H.2.1. Bitkisel Üretim Bolu ilinin mevcut tarım arazisinin kullanım durumu ve kullanım yüzdeleri Tablo H.2. de verilmiştir. Tablo H.2. Bolu İli Tarım Arazisi Kullanım Durumu KULLANIM AMACI(HEKTAR) ALAN (HEKTAR) TARLA 145.171 SEBZELİK 1.477 MEYVELİK 2.616 BAĞ 400 ZEYTİNLİK - TOPLAM 149.664 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.1.Tarla Bitkileri Tarla arazisi dağılım tablosunda da görüleceği gibi 145.171 hektar tarla arazisi bulunmaktadır. Tarla ürünleri içerisinde ekilişin ve üretimin büyük bölümünü tahıllar oluşturmaktadır. - 100 -

Tablo H.3. Tarla Bitkilerinin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları ÜRÜN CİNSİ ALAN(HEKTAR) ÜRETİM (TON) TAHILLAR 88.881 141.776 BAKLAGİLLER 950 1.754 ENDÜSTRİ BİTKİLERİ 625 81.775 YUMRULU BİTKİLER 10103 286.194 YEM BİTKİLERİ 12586 142.437 YAĞLI TOHUMLAR 210 273 KULLANILMAYAN 10.332 - ARAZİ NADAS 21.495 - TOPLAM 145.182 754.210 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.1.1. Buğdaygiller İlimizde tarla bitkileri olarak ekili alanların büyük bir kısmını tahıllar oluşturmaktadır. Yetiştirilen tahılların başında buğday gelmektedir. Buğdayı sırasıyla arpa, mısır, yulaf, çeltik izlemektedir. Tablo H.4. Buğdaygillerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 2011 YILI Ürün Çeşidi Ekim Alanı (Ha) Üretim (Ton) Verim (ha/kg) Buğday 58.976 169.856 3472 Arpa 1.567,6 34.372 2192 Mısır(Slaj) 237 105.825 44670 Yulaf 318 1.636 5140 Çeltik 60 99 1650 TOPLAM(slaj hariç) 61.158,6 311.788 57124 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.1.2.Baklagiller Baklagil bitkileri olarak nohut, fasulye yetiştirilmektedir. - 101 -

Tablo H.5. Baklagillerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları 2011 YILI Ürün Çeşidi Ekim Alanı (Ha) Üretim (Ton) Verim (ha/kg) Fasulye 19,64 320,8 1633 Nohut 130 191 1469 TOPLAM 149,64 511,8 3102 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.1.3. Yem Bitkileri Tablo H.6. Yem Bitkilerinin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları Ürün Çeşidi 2011 YILI Ekim Alanı (Ha) Üretim (Ton) Verim (ha/kg) Fiğ 33.015 12.604 3.810 Yonca 4.649 64.058 13.778 Korunga 800,6 5768 7.210 TOPLAM 38.464,6 82.430 24.798 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler İl bazında endüstriyel bitki üretimi yok denecek kadar azdır. Ağırlıklı olarak Göynük ve Mudurnu da üretilen şekerpancarı endüstriyel ürün olarak tek ürün türüdür. Endüstriyel ürün özelliği taşıyan yağlı tohumların üretimi yok denecek kadar az olup, toplam üretimin yüzde 0,05 oluşturmaktadır. Tablo H.7. Endüstriyel Bitkilerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları Ürün Çeşidi 2011 YILI Ekim Alanı (Ha) Üretim (Ton) Verim (ha/kg) Şeker Pancarı 26 3140 12.000 Ayçiçeği 140 2100 1500 TOPLAM 166 5240 13.500 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) - 102 -

H.2.1.2. Bahçe Bitkileri H.2.1.2.1. Meyve Üretimi İlimiz tarımında 2.616 hektar dikiliş alanından 40.190 ton ürün alınmaktadır. İl genelinde; meyve üretiminde çeşitlilik göze çarpmakla beraber, üretim miktarı bakımından elma, en önemli üründür. Meyvecilik özellikle Seben İlçemizde yaygındır. Tablo H.8.İlimizde Üretimi Yapılan Meyveler Toplu Ağaç Meyve Ürün (Ha) Başına Veren Adı Meyvelik Verim Ağaç Sayısı - 103 - Üretim (Ton) (Kg.) Armut 147,3 100843 36,4 3556 Ayva 34,5 18650 32,6 601 Elma 202,8 457814 48 23411 Erik 65 89550 22,6 2023 Kiraz 111 38300 24,5 971 Kızılcık - 162540 7,8 1171 Şeftali 23,9 24250 19 533 Vişne 18,1 18000 21,8 414 Ceviz 50,1 38010 28,8 1140 Badem 15 9750 14,5 138 Fındık 134 42925 1,75 55 Üzüm (Ha. ) 405 202500 16 3240 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.2.2.Sebze Üretimi İlin açıkta sebze ekiliş alanı 1.488 hektar olup, 19.746 ton ürün alınmaktadır. Sebzecilik küçük aile işletmeciliği şeklindedir. Elde edilen ürün iç pazarlarda satışa sunularak ve aile ihtiyacını karşılayarak tüketilmektedir. İlimizde örtüaltı sebze yetiştiriciliği son zamanlarda yaygınlaşmaya başlamış olup, bu konudaki çalışmalarımız devam etmektedir. İl genelinde sebze üretiminde, fasulye ve domates İl deki toplam üretimin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Ancak, soğan, biber, kavun, patlıcan, salatalık, lahana, ıspanak, karpuz gibi sebzeler de önemli miktarlardadır. Tablo H.9.İlimizde Sebze Ekim Alanı ve Miktarları YETİŞTİRME ŞEKLİ EKİLİŞ( HEKTAR ) ÜRETİM ( TON ) AÇIKTA SEBZE YETİŞTİRİCİLİĞİ 1034 13.027 ÖRTÜALTI SEBZE YETİŞTİRİCİLİĞİ 0,71 625 TOPLAM 1034,71 13.652 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011)

Tablo H.10. İlçelerdeki Sebzecilik Alanları İLÇELER ALAN (Ha) MERKEZ 463 DÖRTDİVAN 29 GEREDE 54 GÖYNÜK 327 KIBRISCIK 31 MENGEN 238 MUDURNU 272 SEBEN 50 YENİÇAĞA 28 TOPLAM 1.492 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) Tablo H.11. İlimizde Üretimi Yapılan Sebzelerin Ekim Alanı ve Üretim Miktarları Üretim Alan (Ton) (da.) Domates 2551 1110 Biber 606 574 Hıyar 397 310 Fasulye(Taze) 2831 2780 Kabak(Sakız) 315 240 Kavun 240 220 Marul 834 956 Sarımsak 13 44 Diğerleri 5240 5234 Toplam 13027 11468 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.1.2.3. Süs Bitkileri İlde tarımsal gelir amaçlı süs bitkisi yetiştirilmemektedir. - 104 -

H.2.2. Hayvansal Üretim Tablo H.12. İlimizin Hayvansal Üretimi ÜRETİMİN CİNSİ ÜRETİM MİKTARI KIRMIZI ET (Ton) 1336 BEYAZ ET (Ton) 349.167 PEMBE ET ( Ton ) 7339 YUMURTA ( Adet ) 94.365.000 SÜT ÜRETİMİ (Ton)Desteklenen miktar 60983 BAL ( Ton ) 240 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık Bolu ili ve ilçelerinde hayvancılık daha çok bitkisel üretimle beraber yapılmaktadır. Hayvancılık işletmelerimizin birçoğu, kanatlı işletmeleri hariç küçük aile tipi olup hayvan sayıları, büyük baş işletmelerde ortalama 5 6 baş, küçükbaş işletmelerde ortalama 60 70 baştır. Verimlilik bakımından da yeterli düzeye ulaşılamamıştır. İnek sütü üretiminde ortalama verim; yerli ırklarda 1 1,9 Ton/Yıl arasında değişen oranlardadır. Kültür melezi ırklarda l.7 2,3 Ton/Yıl arasında, kültür ırklarında ise 3,7 5 Ton / Yıl arasında değişen oranlardadır. Sığır eti üretiminde; ortalama karkas verimleri yerli ırklarda 140 ile 180 Kg. arasında, kültür melezi ırklarda 190 ile 240 Kg arasında, kültür ırklarında ise 260 ile 300 Kg arasında değişmektedir. İlimiz sığır varlığı (Tablo H.13) incelendiğinde toplam sığır mevcudu içerisinde (135332) kültür melezinin % 40, yerli sığırların % 42 oranında çoğunlukta olduğu bunun yanı sıra kültür ırkı sığırların ise % 18 oranında daha az bir orana sahip olduğu görülmektedir. Özellikle Gerede ilçemizde yerli hayvanların sayısı yüksektir. İlçede kurulan hayvan panayırı buradaki hayvancılığın şeklini önemli düzeyde etkilemektedir. Panayır mevsimi sonbahar olması nedeniyle kış aylarını ahırda bakım yaparak geçirmekte, ilkbaharda hayvanları yaylaya çıkararak meraya bırakmaktadırlar. İlçede suni tohumlama fazla yaygınlaşmamıştır. Buna rağmen Mudurnu ilçemizde suni tohumlama oldukça yaygın bir şekilde yapılmaktadır. İlimizde yetiştirilen büyükbaş hayvan türleri ve sayısı ile ilgili bilgiler Tablo H.13 de verilmiştir. - 105 -

Tablo H.13. İlimizin Büyükbaş Hayvan Mevcudu Durumu BÜYÜKBAŞ BUZAĞI- SIĞIR SIRA NO DANA MANDA TOPLAM 00- MERKEZ 25255 9358 1016 35629 01-DÖRTDİVAN 7536 2365 1 9902 02-GEREDE 17194 5671 40 22905 03-GÖYNÜK 12803 4269 1 17073 04-KIBRISCIK 4642 862 0 5504 05-MENGEN 5236 1613 27 6876 06-MUDURNU 17723 7087 3 24833 07-SEBEN 4552 1753 0 6305 08-YENİÇAĞA 2644 749 0 6305 TOPLAM 97585 33727 1088 135332 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık Küçükbaş hayvancılıkta verimlilik büyük hayvancılıkta olduğu gibi maalesef istenilen düzeyde değildir. Küçükbaştan elde edilen 9 Ton sütün bir kısmı peynir yapımında kullanılmaktadır. İlimizde yetiştirilen küçükbaş hayvan türleri ve sayısı ile ilgili bilgiler Tablo H.14 de verilmiştir. SIRA NO Tablo H.14. İlimizin Küçükbaş Hayvan Mevcudu Durumu KÜÇÜKBAŞ KOYUN KEÇİ TOPLAM 00- MERKEZ 12000 3500 15500 01-DÖRTDİVAN 6000 400 6400 02-GEREDE 5500 500 6000 03-GÖYNÜK 6500 5500 12000 04-KIBRISCIK 19000 5000 24000 05-MENGEN 4500 1000 5500 06-MUDURNU 9000 4000 13000 07-SEBEN 25000 7000 32000 08-YENİÇAĞA 1200 150 1350 TOPLAM 88700 27050 115750 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) - 106 -

H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) Tablo H.15. Bolu İli Merkez ve İlçelerin Kanatlı Hayvan Mevcudu Durumu İLÇESİ MERKEZ DÖRTDİVAN GEREDE GÖYNÜK KIBRISÇIK MENGEN MUDURNU SEBEN YENİÇAĞA KÜMES HAYVANLARI BROİLER YUMURTACI HİNDİ ÖRDEK KAZ PİLİÇ (ADET) (ADET) (ADET) (ADET) (ADET) 10.700.000 30.000 320.000 300 1200 1.730.000 0 0 400 1800 650.000 0 0 600 3600 9.670.000 314.700 0 300 350 1.950.000 0 0 200 420 434.000 0 11.500 240 300 7.110.000 4.500 5.000 600 400 330.000 0 0 200 750 320.000 0 0 300 320 GENEL 32.894.000 349.200 336.500 3140 9140 TOPLAM Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) Türkiye genelinde Bolu İli broyler piliç eti ve ürünlerinin üretiminde % 35, broyler piliç üretiminde ise % 25 lik potansiyele sahiptir. İlimiz Merkez ve İlçelerinde bulunan kanatlı kesimhaneleri 1- Beypi A.Ş. Merkez Bolu 2- Akpiliç Merkez Bolu 3- Bolca Hindi Merkez Bolu 4- Erpiliç Merkez Bolu 5- C.P. Mudurnu Bolu 6- Mudurnu Tav. Mudurnu Bolu 7- Erpiliç Göynük Bolu 8- Beypi A.Ş. Göynük Bolu Beypi A.Ş. ( Merkez) ve Erpiliç ( Göynük) ait kesimhaneler Avrupa İhracat Ön İzin Numarası için müracaat etmiştir. Bu kesimhanelerdeki Tesis Denetim Ekiplerinde 6 adet Resmi Veteriner Hekim 24 saat esasına göre görev yapmaktadır. - 107 -

Tablo H.16. İlimizdeki Kanatlı İşletmelerinin Dağılımı Faaliyet Alanı İşletme Sayısı Kümes Sayısı Broyler piliç 2860 3640 Yumurtacı 20 31 Damızlık 34 298 Kuluçkahane 7 7 Genel toplam 2921 3976 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.2.4. Su Ürünleri: Bolu ilinde balıkçılık, iç sularda ve kültür balıkçılığı olarak yapılmaktadır. ÜRÜN TÜRÜ 2006 (TON) 2007 (TON) 2008 (TON) ALABALIK (Yıllık Üretim) 143,772 330 211,569 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) Tablo H.17. Bolu Su Ürünleri Tesis Sayısı :34 Üretim Kapasitesi Avlak Sahası :347 ton/yıl + 2.500.000 yavru/yıl :Kiralama olmadı Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı İlde gelir amaçlı kürk hayvancılığı yapılmamaktadır. H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği İlimizde arıcılık ağırlıklı olarak sabit arıcılık şeklindedir. Merkez İlçe Yumrukaya köyünde bulunan arıcılar dışında gezginci olarak yapılması benimsenmemiştir. Arıcılık, ana geçim kaynağı oluşturmamakta olup daha çok hobi olarak görülmüştür. Kovan başına ortalama verim 17 kg civarındadır. İlimizde arıcılık gelişme gösteren hayvancılık faaliyetlerinden olup, 20.083 adet yeni usul arı kovanı mevcuttur. - 108 -

Tablo H.18. Bolu İli Merkez ve İlçelerin Kovan Mevcudu Durumu İLÇE KOVAN SAYILARI YENİ TİP ( ADET) MERKEZ 6.800 DÖRTDİVAN 570 GEREDE 3.180 GÖYNÜK 1.520 KIBRISCIK 2.100 MENGEN 1.650 MUDURNU 2.560 SEBEN 2.570 YENİÇAĞA 650 GENEL TOPLAM 21.600 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) H.3. Organik Tarım Basit anlamda ekolojik-organik tarım; kimyasal madde kullanılmadan, doğal kaynaklara dayalı gübrelemenin yapıldığı, zararlılara karşı ise biyolojik mücadelenin kullanıldığı bir tarım şekli olarak da tanımlanabilmektedir (Yücel, 2001). Yine bir başka tanım ise, üretimde kimyasal girdi kullanmadan, üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı üretim biçimi şeklindedir. Bu bağlamda ekolojik tarımın amacı; toprak ve su kaynakları ile havayı kirletmeden, çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığını korumaktır (Taşbaşlı, 2001. Aksoy, 2001). Üretim yapılan bir tarım işletmesinde ekolojik üretim teknikleri uygulanmaya başlansa dahi 2-3 yıllık bir geçiş dönemine ihtiyaç vardır. Bu dönemde bu teknikle yapılan üretim için geçiş dönemi sertifikası düzenlenmekte ve bu süre bittikten sonra ekolojik ürün sertifikası verilmektedir. Ekolojik üretimde nihai ürünün katkı veya kalıntı yönünden analizi yerine üretimin yapıldığı topraktan ürünün tüketiciye ulaşmasına kadarki tüm aşamalarda yetkili kurumlar tarafından sertifikalandırılmaktadır. Bolu da henüz ekolojik tarımda ciddi bir faaliyet olduğunu söylemek mümkün değildir. Son derece kısıtlı bir alanda, il genelinde 140 çiftçinin yaptığı ekolojik tarım, pazara yönelik olmaktan çok kendi tüketimi içindir. H.4. Tarımsal İşletmeler H.4.1. Kamu İşletmeleri H.4.2. Özel İşletmeler H.5. Tarımsal Faaliyetler - 109 -

H.5.1. Pestisit Kullanımı İlimiz merkez ve 8 ilçemizde toplam 29 adet Zirai Mücadele İlaç ve Alet bayisi bulunmaktadır. İLÇE ADI Tablo H.19. Bolu İli ve İlçeleri İlaç-Alet Bayi Sayıları ÖZEL (İLAÇ) ÖZEL (ALET) ÖZEL (İLAÇ- ALET) T.K.KOOP. (İLAÇ- ALET) S.S.TAR. KAL KOOP (ilaç) ZİRAAT ODASI (ilaç) PANCAR KOOP. (İLAÇ- ALET) TOPLAM Merkez 5 1 3 3-1 1 14 Göynük 1 - - - - 1-2 Gerede 2 - - - - 2 Mudurnu - 1-1 - 1 1 4 Seben - - 1-1 1 3 Dörtdivan 1 1 Kıbrıscık 1 1 Yeniçağa 1 1 TOPLAM 8 2 4 7 1 3 3 28 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) Tablo H.20. İl Sınırları İçerisinde Kullanılan Zirai Mücadele İlaç Tüketimi Yıl Zirai Mücadele İlacının Grup Adı Kullanılan Miktarı (Ton) İnsekdisitler 8.978 Herbisitler 25.752 Fungisitler 16.345 2011 Nematositler Diğerleri TOPLAM 1476 52.551 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) Kullanıldığı Alan (ha) İlin sahip olduğu 149.664 ha. lık tarım alanının genelinde kullanılmıştır. H.5.2. Gübre Kullanımı Bitkisel üretimde verimliliği en çok ve direkt olarak etkileyen girdilerin başta gelenlerinden birisi de gübredir. Genel olarak kullanılan gübre miktar ve çeşidine bir yandan kendi fiyatı ve kullanıldığı ürün fiyatları etkili olurken bir yandan da iklim ve toprak özellikleri ile buna bağlı olarak oluşan üretim deseni etkili olmaktadır. - 110 -

Tablo H.21. İl Sınırları İçerisinde Kullanılan Ticari Gübre Tüketimi Yıl Ticari Gübre Cinsinin Adı Kullanılan Miktarı Kullanıldığı Alan (ha) (Ton) 20.20.0 Kompoze 1005.4 (ton) 130 % 33 AN 2012.85 (ton) 242 2011 % 21 AS 928.95 (ton) 139 15.15.15 Kompoze 1025.10 (ton) 2050 % 26 AN 354.3 (ton) 354 Kaynak: Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2011) KAYNAKÇA 1-Bolu Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü - 111 -

I. MADENCİLİK İlimizin bilinen maden rezervleri göz önüne alındığında, çok zengin kaynaklara sahip olmadığı görülmektedir. İlimizin en önemli yeraltı zenginliği linyit kömürüdür. Bolu- Mengen arasında işletilmekte olan zengin rezervler en nitelikli linyitler arasında sayılmakta ve önemli ölçüde kömür ihtiyacını karşılamaktadır. I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Madenleri KAOLEN(Kao) Gerede Yeniçağa-Aşağıkuldan Kaolen Yatağı Tenör : % 14-38 Al 2 O 3, % 1,1-1,7 Fe 2 O 3 Rezerv: 137 734 ton görünür + muhtemel rezerv vardır. Geçmiş yıllarda porselen ve beyaz fayans üretimine yönelik kaolen üretimi yapılmıştır. Mudurnu Tımaraktaş Sahası: Tenör : % 31 Al 2 O 3 Rezerv: 7 200 ton görünür + muhtemel rezerv TALK(Talk) Mudurnu Dereköy-Gözlükbaşı Sahası Tenör: Düşük Rezerv: Geçmiş yıllarda işletilen yatakta halen bir miktar rezerv vardır. TRAVERTEN Göynük-Hayırlar Tepe, Bozluk Sırtı, Tesis Üstü ve Düz Tarla Traverten Yatakları Tenör: % 55,12-55,24 CaO, % 0,19-0,26 Fe 2 O 3 Rezerv: 4 625 500 ton görünür + muhtemel rezerv ÇİMENTO HAMMADDELERİ ( Çmh ) Bolu civarı Tenor: Bilinmiyor Rezerv: 280 000 000 ton mümkün kireçtaşı JIPS ( Jips ) Merkez-Sülük Gölü Sahası Tenor: Bilinmiyor Rezerv: 20 000 ton görünür rezerv - 112 -

I.1.2. Metalik Madenler DEMİR ( Fe ) Yeniçağa ( Kemaller Köyü, Fülüsüulvi ) Demir Zuhurları Tenor : % 55 Fe Rezerv: Belirlenmiş bir rezerv yoktur. Geçmiş dönemlerde Fülüsüulvi demir zuhurundaki cevherce zengin seviyeler küçük galerilerle işletilmiştir. MANGANEZ ( Mn ) Gerede-Çayviran Sahası Tenor : % 40 Mn Rezerv: 105 000 ton muhtemel rezerv MANYEZİT ( Mag ) Mudurnu-Ilıca Sahası Tenor : % 46 MgO Rezerv: 14 000 ton toplam rezerv TUĞLA-KİREMİT ( Tğki ) Gerede ( Avşar-Çayırlı-Karharmanı ) tuğla-kiremit toprakları Kalite: Orta-İyi Rezerv: Etüt tamamlanmamış TURBA ( Turb ) Yeniçağa Sahası Tenor: Kalori değeri: AID = 866 Kcal / kg Rezerv: Yatak işletilmektedir. Rezerve ilişkin çalışma yoktur. I.1.3. Enerji Madenleri KÖMÜR(LİNYİT) Mengen Salıpazarı Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 755 Kcal / kg Rezerv: 23 589 000 ton görünür, 39 736 000 ton muhtemel ve 14 690 000 ton muhtemel olmak üzere 78 015 000 ton linyit Mengen Merkeşler Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 100 Kcal / kg Rezerv: 9 051 000 ton görünür, 12 236 000 mümkün olmak üzere 21 287 000 ton linyit Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Isıl Değeri 2 757 Kcal / kg Rezerv: 41 954 000 ton görünür, 1 500 000 mümkün olmak üzere 43 454 000 ton linyit - 113 -

BİTÜMLÜ ŞİST Mengen Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 8,26, ısıl değeri 1 000 Kcal Rezerv: 50 000 000 ton muhtemel rezerv Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 10 bitüm, ısıl değeri 1 390 Kcal/Kg Rezerv: 65 869 000 ton görünür rezerv Hatıldağ Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 5 bitüm, ısıl değeri 774 Kcal/Kg Rezerv: 78 372 000 ton görünür ve 281 587 000 ton muhtemel olmak üzere toplam 359 959 000 ton rezerv JEOTERMAL SAHALAR ( Jtm ) Bolu Kaplıcaları: Bolu ovası güney kenarında, ormanlarla kaplı dağın eteğinde, Karacasu mevkiinde ve Kuzey Anadolu fayına bağlı olarak oluşmuş 2 kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri Büyük Kaplıca, diğeri Küçük Kaplıca olarak adlandırılır. Büyük Kaplıcanın su sıcaklığı 40-44 0 C, Küçük Kaplıcanınki ise 40-46 0 C dir. Bileşimlerinde demir ve kükürt bulunmakta, ayrıca radyoaktiflik özelliği bulunmaktadır. Mineral bakımdan zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaşım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Kaplıcaların debisi çok yüksek değildir. Son yıllarda yapılan çalışmalarla 55 lt/sn ye çıkarılmıştır. Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Su sıcaklığı 37,2 0 C dir. Değişik debiye sahip birçok kaçak kaynak bulunduğundan, toplam akım hesaplanamamıştır. Kaynak noktaları zaman içinde değişmektedir. Kaplıca suyu metabolizma hastalıkları ile romatizma, kadın, sindirim ve böbrek hastalıklarına iyi gelmektedir. İçme şeklinde kullanılması durumunda karaciğer ve safra yolları üzerinde de tedavi edici olduğu belirlenmiştir. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. Bileşiminde kalsiyum sülfat vardır. Bu nedenle acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Böbrek, idrar yolları ve romatizma hastalıklara iyi gelmektedir. Toplam debisi nedeniyle hesaplanan banyo kapasitesi oldukça yüksek ve 4500 kişi/gün dür. Pavlu Kaplıcaları: Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü Köyünde bulunmaktadır. MTA tarafından yapılan araştırmada beş değişik kaynağın su sıcaklıkları 26, 60, 68, 74 ve 78 0 C olarak belirlenmiştir. Suları sodyum bikarbonatlı sular grubuna girmektedir. Solunum-dolaşım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına şifa olmaktadır. Özel sektörce işletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. 10.05.2010 tarihinde açılan MTA Bolu-Seben Kesenözü Jeotermal Sondaj Kamp faaliyetleri kapsamında; 02.01.2011 tarihinde kompresörle üretim yapılmıştır.(50 lt/sn). - 114 -

Artezyen üretimi 15 lt/sn, sondaj süresi 92 gün ve fiili ilerleme süresi 59 gündür. 2200 metre derinlikte, yaklaşık 90-100 derece sıcaklıkta jeotermal suya ulaşılmıştır. Bu kaynak Seben ilçesi için büyük öneme sahiptir. Köyden elde edilen jeotermal akışkan; ısınmada, seracılıkta, tarımda veya termal turizm gibi birçok alanda kullanılabileceğinden, bu sektörler için gerekli araştırma ve çalışmalar yapılacaktır. Çatak Kaplıcası: Göynük ilçesinin 30 km güneydoğusunda dik yamaçlar arasında, Himmetoğlu köyü yakınında, güzel bir vadide bulunmaktadır. Su sıcaklığı 32 0 C, bileşimi kalsiyum bikarbonatlıdır. Romatizma ve siyatik gibi hastalıklarına iyi gelmektedir. I.1.4. Maden Kanuna Tabi Olan Doğal Malzemeler Tablo I.1. 2011 Yılı Sonu İtibariyle ÇED Gerekli Değildir veya ÇED Olumlu Kararı Verilen Ocaklar İşletmenin Bulunduğu Yerleşim Merkezinin Adı İşletmenin İşletmenin Adı Türü Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A. Ş. Müstakimler Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A. Ş. Semerciler Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A. Ş. Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Bolu Çimento Sanayi A. Ş. Çatakören Köyü-Merkez Kalker ÇEBİ Ltd. Şti. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Belediyesi Değirmenbeli(Kuğum) Köyü-Merkez Kil Ercan Fidan Gövem Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Yenicepınar Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Demirciler Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Tekke Köyü-Merkez Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Kabak Köyü-Seben Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Dereboyu Köyü-Seben Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Külef Yaylası-Gerede Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Salur Yaylası-Gerede Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Kazanlar Yaylası-Gerede Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Bekdemirler Köyü Mudurnu Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Çeltikdere Köyü-Seben Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A. Ş. Çatakören Köyü-Merkez Kalker İsmail Hakkı ÖZMEN Müstakimler Köyü-Merkez Kalsit Özdoğan Mad. San. Ve Tic. Ltd. Şti. Taşcılar Köyü-Merkez Kalsit Özdoğan Mad. San. Ve Tic. Ltd. Şti. Babahızır Köyü-Mengen Kum-Çakıl Mengen Belediyesi Aşağıkuldan Köyü-Yeniçağa Taş Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Feruz Köyü-Mudurnu Ariyet İl Özel İdare Müdürlüğü Seymenler Mevkii-Taşkesi-Mudurnu Ariyet İl Özel İdare Müdürlüğü Karakaya Köyü-Gökçesu-Mengen Kömür Ocağı Üçpınar Mad. Ve Tic Ltd. Şti. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Vakıfaktaş-Mudurnu Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Cankurtaran Mevkii-Gerede Bazalt ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti Yukarıçamlı Köyü-Merkez Kalker Ocağı (*) Kumsan Nak. Taah. Tic. Ltd Şti. - 115 -

Yukarı Baltalı Köyü-Merkez Kalker Ocağı Ali Murat UYMAN Umurlar Köyü-Göynük Ariyet Bolu İl Özel İdaresi Dereboyu Köyü-Seben Kalker Ocağı Timsan İnş. Ve Mad. Ltd. Şti. Yukarı Baltalı Köyü-Merkez Kalker Ocağı Metin KARACA Yenicepınar Köyü-Merkez Ariyet Ocağı Kapasite Bolu İl Özel İdaresi Artırmı Tekke Işıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. Şti. Tekke Işıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Metin KARACA Hacetler Köyü-Dörtdivan Torf (Turba ) Ocağı Ömerül Faruk UYSAL Pelitçik Köyü-Göynük Zeolit Ocağı Söğütsen Seramik San. A.Ş. Semerciler Köyü-Merkez Kil Ocağı Ali Murat UYMAN Kındıra Köyü-Merkez Torf Ocağı Metin ARACI Çalışlar Köyü-Gerede Mermer Ocağı Gülyaka Mermer Avşar Köyü-Merkez Kalker Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. Şti. Hamza Bey Köyü-Yeniçağa Torf ( Turba) Ocağı. Doğuş Torf Turba Gübre San. ve Tic. Ltd. Şti. Çatakören Köyü- Merkez Kalker Ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Hacetler Köyü-Dördivan Torf ( Turba) Ocağı. Ömerül Faruk UYSAL Aktaş Köyü-Gerede Kalker Ocağı Mcs Mad. Taah. Nak. Ve İnş. Tic. Ltd. Şti Müstakimler Köyü- Merkez Kil Ocağı Bolu Çimento San. A. Ş. Çaygökpınar Köyü-Merkez Kalker Ocağı Bolu Çimento San. A. Ş. Havullu Köyü-Gerede Torf (Turba) Ocağı Yılmaz Sercan EREL Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Akçaşehir Köyü-Gerede Kalker Ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Aşağıkuzuören Köyü-Merkez Ariyet Ocağı Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü Çavuşderesi Köyü-Mudurnu Kalker Ocağı Ankara İnş. Tic. San. Ltd. Şti. Eskiçağa Köyü- Yeniçağa Kalker Ocağı Kemal BİRBİLENLER Hasanlar Köyü-Göynük Bitümlü Şist Ocağı(*) Türkiye Kömür İşletmeleri Tekke Işıklar Köyü-Merkez Tras Ocağı Bolu Çimento San. A. Ş. Kadısusuz Köyü-Mengen Ariyet Ocağı İl Özel İdaresi Başyellice Köyü-Mengen Ariyet Ocağı İl Özel İdaresi Samsaçavuş Köyü-Mudurnu Ariyet Ocağı İl Özel İdaresi Taşçılar Köyü- Merkez Kil Ocağı Becikoğlu San. Ve Tic. Ltd. Şti. Çatacık Köyü-Göynük Alçıtaşı Ocağı Düzenli Mad. Mik. End. Ham. Ser. San. ve Tic. A. Ş. Kadısusuz Köyü-Mengen Kalker Ocağı ve Kırma-Eleme Tesisi ÇEBİ İnş. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. Şti. Tekke Köyü-Gerede ve Dörtdivan Tekke Barajı, Sulama DSİ 5. Bölge Müdürlüğü ve Malzeme Ocakları (*) Semerciler Köyü-Merkez Kil Ocağı Kapasite Ali Murat UYMAN Artırımı Projesi Karapınarkavağı Köyü-Mudurnu Bazalt Ocağı ve Ankara İnşaat Tic. ve San. Ltd. Şti. Kırma-Eleme Tesisi Karapınarkavağı Köyü-Mudurnu Bazalt Ocağı ve Ankara İnşaat Tic. ve San. Ltd. Şti. Kırma-Eleme Tesisi Kapasite Artırımı Projesi Yahyalar Mahallesi-Yeniçağa Torf (Turba) Ocağı Doğuş Torf Turba Gübre San. ve - 116 -

- 117 - Tic. Ltd. Şti. Yenicepınar Köyü-Merkez Marn Ocağı (*) İsmail Hakkı ÖZMEN Küplüce Köyü-Merkez Marn Ocağı Ali Yavuz YILMAZ Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Ocağı Ercan UYMAN 2011 YILI Tokmaklar Köyü-Merkez Kil Ocağı Ercan UYMAN Çatakören Köyü-Merkez Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı Kapasite Artırımı ve Kırma-Eleme Tesisi Kalker Ocağı Kırma- Eleme Asfalt Plent ÇEBİ İnş. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. Şti. Onur Taah. Taş. Ve Tic. Ltd. Şti. Kapasite Artırımı Çatakören Köyü-Merkez Kalker Ocağı ÇEBİ İnş. Taah. San. Tur. Tic. Ltd. Şti. Çayören Yaylası-Gerede Mangan Ocağı Murat DEMİRPENÇE Feruz Köyü-Mudurnu Kum-Çakıl-Ariyet Ocağı Yertek İnş. Taah. Mad. Nak. İth. İhr. San. Ve Tic. Ltd. Şti. Feruz Köyü-Mudurnu Kalker Ocağı Bilmak Mühendislik İnşaat Hafriyat Mad. San. Ve Tic. Ltd. Şti. * ÇED Olumlu Kararı Kaynak: Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (2011) I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri Bolu da metalik maden bulguları zuhur şeklindedir; yani işletilebilecek bir rezerv söz konusu değildir. İşletilen ve işletilebilecek değerlerde linyit, kaolen, kireçtaşı, bitümlü şist, turba yatakları; termal kaynaklar bulunmaktadır. Bunlar arasında en büyük kaynak Mengen-Gökçesu linyit yataklarıdır. Bu yatakları içeren saha Mengen ilçe merkezinin 25 km kadar batısından başlayıp, 1 2,5 km genişlikte ve 50-60 km uzunlukta bir saha olarak batıya doğru devam eder. I.3. Cevher Zenginleştirme İlimizde cevher zenginleştirme ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamaktadır. I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri Madencilik faaliyetleri sonucunda arazinin doğal yapısında bozulmalara ve işletme esnasında çevre kirliliğine (hava, su kirliliği, gürültü) neden olmaktadır. İlimizde faaliyet gösteren ocakların denetlenmesi sonucunda birçok ocakta malzeme alımından kaynaklanan derin çukurların ve tümseklerin oluştuğu, bazı ocaklarda rezerv yüzeyinden itibaren çok derine inildiği ve dolayısıyla iş ve işçi güvenliği açısından tehlike arz edecek yüksekliklerin oluştuğu, hemen tüm ocaklarda malzemenin çıkartılması, işleme tabi tutulması ve taşınması esnasında toz emisyonun çıktığı ve tozun minimize edilmesi için alınan önlemlerin yeterli olmadığı tespit edilmiştir. I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları İlimizde faaliyet gösteren madencilik faaliyetleri denetlenmekte ve madencilik faaliyetleri sonucunda arazi kazanım amacıyla yapılan rehabilitasyon çalışmaları genellikle ağaçlandırma şeklinde olmaktadır.

KAYNAKÇA 1- MTA Marmara Bölge Müdürlüğü, Maden Envanteri 2- Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü 3-Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü - 118 -

J. ENERJİ J.1. Birincil Enerji Kaynakları J.1.1. Taşkömürü J.1.2. Linyit İlimizin en önemli yeraltı zenginliği linyit kömürüdür. Mengen Salıpazarı Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 755 Kcal / kg Rezerv: 23 589 000 ton görünür, 39 736 000 ton muhtemel ve 14 690 000 ton muhtemel olmak üzere 78 015 000 ton linyit Mengen Merkeşler Sahası Tenor: Isıl Değeri 4 100 Kcal / kg Rezerv: 9 051 000 ton görünür, 12 236 000 mümkün olmak üzere 21 287 000 ton linyit Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Isıl Değeri 2 757 Kcal / kg Rezerv: 41 954 000 ton görünür, 1 500 000 mümkün olmak üzere 43 454 000 ton linyit J.1.3. Asfaltit Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.4. Bitümlü Şist: Bitümlü şistler, kömürden sonra en önemli fosil enerji kaynaklarımızı oluşturmaktadır. Bu enerji kaynağı, kömür gibi termik santral yakıtı olarak veya damıtma yoluyla petrol üretimi için kullanılabilmektedir. Mengen Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 8,26, ısıl değeri 1 000 Kcal Rezerv: 50 000 000 ton muhtemel rezerv Göynük-Himmetoğlu Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 10 bitüm, ısıl değeri 1 390 Kcal/Kg Rezerv: 65 869 000 ton görünür rezerv Hatıldağ Sahası Tenor: Ortalama bitüm değeri % 5 bitüm, ısıl değeri 774 Kcal/Kg Rezerv: 78 372 000 ton görünür ve 281 587 000 ton muhtemel olmak üzere toplam 359 959 000 ton rezerv - 119 -

J.1.5. Hampetrol Bolu ili sınırları içerisinde hampetrol rezervi bulunmamaktadır. J.1.6. Doğalgaz Bolu ili sınırları içerisinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadır. J.1.7. Nükleer Kaynaklar ( Uranyum ve Toryum ) Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.8. Orman İlimiz ormanlarından tomruk, maden direği, tel direği, sanayi odunu, kâğıtlık odun, lif-yonga odunu, yakacak odun üretilmektedir. J.1.9. Hidrolik Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.1.10. Jeotermal Bolu Kaplıcaları: Bolu ovası güney kenarında, ormanlarla kaplı dağın eteğinde, Karacasu mevkiinde ve Kuzey Anadolu fayına bağlı olarak oluşmuş 2 kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri Büyük Kaplıca, diğeri Küçük Kaplıca olarak adlandırılır. Büyük Kaplıcanın su sıcaklığı 40-44 0 C, Küçük Kaplıcanınki ise 40-46 0 C dir. Bileşimlerinde demir ve kükürt bulunmakta, ayrıca radyoaktiflik özelliği bulunmaktadır. Mineral bakımdan zengin olan kaplıca suyu, romatizmal hastalıklara, deri hastalıklarına, dolaşım ve kalp rahatsızlıklarına, solunum yolu hastalıklarına, kadın hastalıklarına, sindirim yolu hastalıklarına, kemik ve kireçlenme rahatsızlıklarına ve metabolizma bozukluklarına iyi gelmektedir. Kaplıcaların debisi çok yüksek değildir. Son yıllarda yapılan çalışmalarla 55 lt/sn ye çıkarılmıştır. Babas Kaplıcası: Mudurnu ya 5 km uzaklıktadır. Su sıcaklığı 37,2 0 C dir. Değişik debiye sahip birçok kaçak kaynak bulunduğundan, toplam akım hesaplanamamıştır. Kaynak noktaları zaman içinde değişmektedir. Kaplıca suyu metabolizma hastalıkları ile romatizma, kadın, sindirim ve böbrek hastalıklarına iyi gelmektedir. İçme şeklinde kullanılması durumunda karaciğer ve safra yolları üzerinde de tedavi edici olduğu belirlenmiştir. Sarot Kaplıcası: Mudurnu ya 30 km uzaklıkta Ilıca Köyü nde yer almaktadır. Bileşiminde kalsiyum sülfat vardır. Bu nedenle acı sular grubuna girer. Fiziksel olarak hipertermal, hipotonik bir maden suyudur. Böbrek, idrar yolları ve romatizma hastalıklara iyi gelmektedir. Toplam debisi nedeniyle hesaplanan banyo kapasitesi oldukça yüksek ve 4500 kişi/gün dür. Pavlu Kaplıcaları: Seben ilçesinin 14 km güneyinde Kesenözü Köyünde bulunmaktadır. MTA tarafından yapılan araştırmada beş değişik kaynağın su sıcaklıkları - 120 -

26, 60, 68, 74 ve 78 0 C olarak belirlenmiştir. Suları sodyum bikarbonatlı sular grubuna girmektedir. Solunum-dolaşım bozuklukları, mide, safra kesesi hastalıklarına şifa olmaktadır. Özel sektörce işletilen konaklama tesisleri bulunmaktadır. 10.05.2010 tarihinde açılan MTA Bolu-Seben Kesenözü Jeotermal Sondaj Kamp faaliyetleri kapsamında; 02.01.2011 tarihinde kompresörle üretim yapılmıştır.(50 lt/sn). Artezyen üretimi 15 lt/sn, sondaj süresi 92 gün ve fiili ilerleme süresi 59 gündür. 2200 metre derinlikte, yaklaşık 90-100 derece sıcaklıkta jeotermal suya ulaşılmıştır. Bu kaynak Seben ilçesi için büyük öneme sahiptir. Köyden elde edilen jeotermal akışkan; ısınmada, seracılıkta, tarımda veya termal turizm gibi birçok alanda kullanılabileceğinden, bu sektörler için gerekli araştırma ve çalışmalar yapılacaktır. Çatak Kaplıcası: Göynük ilçesinin 30 km güneydoğusunda dik yamaçlar arasında, Himmetoğlu köyü yakınında, güzel bir vadide bulunmaktadır. Su sıcaklığı 32 0 C, bileşimi kalsiyum bikarbonatlıdır. Romatizma ve siyatik gibi hastalıklarına iyi gelmektedir. J.1.11. Güneş Güneş enerjisinin en büyük avantajı tükenmeyen ve çevre kirliliğine yol açmayan bir kaynak oluşudur. Güneşten dünyaya gelen enerjinin yoğunluğu atmosferin üzerinde m 2 başına 1.35 KW kadardır. Bu yoğunlukta dünya çapının kapladığı alana gelen güneş gücü 178 x 10 9 TET (ton eşdeğeri taşkömürü) ya da 0.814 x 10 14 TEP (ton eşdeğeri petrol) gibi görkemli boyuttadır. Başka bir deyişle bir yılda gelen güneş enerjisi miktarı, bilinen kömür rezervinin 50 katı ve bilinen petrol rezervinin 800 katı kadardır. Güneş enerjisinin kullanımı, gündelik yaşam yapısından ve konutlardan başlamakta, haberleşmeye, tarıma, endüstriye, elektrik santrallerine uzanmaktadır. Günümüzde oldukça yaygınlaşan güneşli su ısıtıcılarının dışında, güneşle ısınan binaların yapımı, güneş enerjili su pompalarının tarımsal sulamada kullanılması, sokak ve bahçe aydınlatmaları, mobil telefonlar gibi çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Güneş enerjisinden yararlanma açısından öncelikli ülkeler olarak kabul edilen Güneş Kuşağı Ülkeleri arasında Türkiye de yer almaktadır. İlimizde de özellikle son yıllarda güneş enerjisinden faydalanmak üzere çalışmalar yapılmaktadır. J.1.12. Rüzgâr İlimiz, Gerede İlçesi, Keçikıran Tepe ve Kocabaşı Dağı Mevkii lerinde kurulmak üzere ÇED Gerekli Değildir Kararı verilen 2 adet Rüzgâr Enerji Santrali yapılacaktır. J.1.13. Biokütle Biokütle biyolojik kökenli fosil olmayan organik madde kütlesidir. Ana bileşenleri, karbon hidrat bileşikleri olan bitkisel veya hayvansal kökenli tüm doğal maddeler, biokütle enerji kaynağını oluşturur. Biyomas kaynakları içerisinde yer alan odun, hayvan ve bitki atıkları ülkemizde uzun yıllardan beri özellikle kırsal kesimdeki konutlarda ısınma ve yemek pişirme amaçlı tüketilmektedir. İlimizde bu tür enerji üretimi ve tüketimi mevcut değildir. J.2. İkincil Enerji Kaynakları - 121 -

J.2.1. Termik Enerji İlimiz, Göynük İlçesi, Bölücekova Köyü, Değirmentepe Mevkii nde AKSA Enerji Üretim A.Ş. ye ait olan ve 17.11.2008 tarihinde ÇED Olumlu kararı verilen termik enerji santrali bulunmaktadır. J.2.2. Hidrolik Enerji D. Su konu başlığı altında incelenmiştir. J.2.3. Nükleer Enerji Bolu ili sınırları içerisinde nükleer enerji kaynağı bulunmamaktadır. J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı Abone Grupları Tablo J.1. 2011 Yılı Abone Gruplarına Göre kwh Satışı Satılan Enerji kwh SANAYİ 266.806.900 MESKEN 147.702.255 TİCARETHANE 69.006.473 DİĞER 118.083.114 KAYIP ENERJİ 32.279.370 TOPLAM 633.878.112 Kaynak: SEDAŞ Bolu İşletme Müdürlüğü (2011) KAYNAKÇA 1-MTA Marmara Bölge Müdürlüğü, Maden Envanteri 2-Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü 3-Bolu Orman Bölge Müdürlüğü 4-SEDAŞ Bolu İşletme Müdürlüğü - 122 -

K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayisinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri Ve Bunu Etkileyen Etkenler Bir ilin sanayileşme sürecinin niteliği, en iyi sanayinin mekânda nasıl örgütlendiği ve üretim bileşiminin zaman içinde nasıl farklılaştığı gösterilerek açıklanabilir. İl de yaşanan sermaye birikimi süreci, kurulu olan sanayi kuruluşlarının üretim ölçeği, üretim teknolojisi, ürün deseni (kompozisyonu), pazar yapısı sanayinin başarısı ya da başarısızlığını açıklayan temel belirleyicilerdir. İlin başlangıçtaki üstünlükleri, ilin yerleştiği coğrafya, topoğrafik yapı, kentsel sanayi alanlarının morfolojik özelliği, kentsel donatılar, hammadde kaynakları ve sanayi alt yapısı (fiziksel, sosyal ve teknolojik) sanayiinin mekânda örgütlenmesini belli ölçülerde değişikliğe uğratır. Bolu sanayisinin Cumhuriyet öncesi dönemi ile ilgili sınırlı verilerden, yörenin orman kaynaklarının ve tarımsal (hayvansal) ürünleri değerlendirilmesine yönelik az sayıda tesise sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Marangozluk ve dericilik (sepicilik) yörede en yaygın sanayi faaliyetleridir. XIX. yüzyılda çok sayıda değirmenin (180 adet), tabakhanenin (38 adet) ve hızarın (235 adet) oluşu, ayrıca keten bezi, yünlü kumaş dokumacılığı, un, peynir üretimi tesislerinin olması tarıma dayalı ve yörenin hammadde kaynaklarını değerlendirmeye yönelik imalat faaliyetinin olduğu anlaşılmaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında Bolu da kayda değer bir sanayi gelişmesi gözlenmemekle birlikte, il de büyük çoğunluğu tarıma dayalı sanayi kollarında faaliyette bulunan işletmeler vardı. 1927 yılı Sanayi Sayımı verileri av hayvanları sanayi ile gıda, dokuma ve orman kaynaklarının değerlendirilmesine yönelik (ağaç mamulleri, kağıt, karton sanayi) sanayi işyerlerinin olduğunu göstermektedir. Sanayi sayımı verilerine göre, toplam 900 işyerinde 2475 kişi çalışmaktaydı. 1930 lu ve 1940 lı yıllar, Bolu da ilk girişimcilerin ortaya çıktığı yıllardır. İlk girişimcilerin (Emniyetçiler), at arabacılığı ile başlayan ve zaman içinde nakliye sektörüne girerek Bolu Adapazarı arasında kereste nakliyatı yapanlar olması dikkat çekmektedir. Öte yandan, ilin ülkenin en yoğun ulaşım ağı üzerinde olması ve Düzce-Yeniçağa-Gerede ekseninde tamir, bakım ve konaklama hizmetlerine dönük olarak başlayan gelişmeler, zamanla yedek parça, karasör, römork imalatının gelişmesine yol açmış; konaklama amaçlı (Emniyet Motel) hizmet sektörü de bu yıllarda gelişme göstermiştir. Karayolunun il den geçmesi yörede madeni eşya sanayiinin canlanmasını sağlamıştır. 1950 li ve 1960 lı yıllarda, Bolu, orman kaynaklarını değerlendirmeye dönük olarak, kereste üretimini de aşarak, yapı sektörünün artan talebini karşılayacak şekilde yeni ürünlere yöneldi. Doğrama atölyesi, suni tahta, parke, mobilya ve ambalaj tesisleri bu yıllarda kuruldu. Bu dönem, Bolu nun sanayileşmesinde kamu kuruluşlarının oynadığı rol büyüktür. Orman Bakanlığı Orman Ürünleri Sanayi Genel Müdürlüğüne (ORÜS) bağlı kereste fabrikası, Karacasu Devlet Orman Kereste Fabrikası, SEKA işletmesinin Kağıt ve Selüloz Üretim Tesisi, Sümerbank a bağlı suni tahta (tahnit) üretim tesisi il deki hammadde kaynaklarının değerlendirilmesi ve sanayi sektörünün gelişmesinde kamu kesiminin öncü olduğunu göstermektedir. Bolu nun 1970 li yıllarda kalkınmada öncelikli iller kapsamına alınması ile sanayi ve ticaret alanında ciddi atılımlar görülmeye başlamıştır. Kalkınmada öncelikli illere yatırım yapan yatırımcılara sağlanan birtakım kolaylıklar, bu sonucun ortaya çıkmasını - 123 -

kolaylaştırmıştır. 1980 lerin başında kalkınmada öncelikli iller kapsamı dışına çıkarılan Bolu, sanayi ve ticaret alanında gelişimine devam etmiş olsa da, önceki döneme göre bu gelişme 90 lı yıllara kadar sekteye uğramıştır. 90 lı yıllarda gelişimini sürdüren Bolu, ardı ardına ortaya çıkan ekonomik krizler ve 1999 da yaşanan deprem felaketleri sonrasında, sanayi ve ticaret alanında gerilemiştir. Bolu'nun 5084 Sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun kapsamında bulunmaması ve çevresindeki bazı illerin söz konusu Kanun kapsamında bulunması İldeki yatırım ortamını olumsuz etkilemiştir. İstanbul ve Ankara gibi iki büyük metropol arasında ve geleneksel sanayi merkezlerinin art bölgesinde yer almasına rağmen sanayileşmesini gerçekleştirememiş bir ara kent görünümündedir. Bolu da faaliyette bulunulan önemli sanayi dalları; gıda, orman ürünleri ve mobilya, madeni eşya ve metal sanayi, ısı cam ve temperli cam sanayi, elektrik cihazları üretimi, dokuma-giyim eşyası ve deri sektörleridir. İlimizde mevcut sanayi tesisleri merkezde yoğunlaşmıştır. Bolu nun ilçelerinden Seben, Dörtdivan, Kıbrıscık ve Göynük ilçelerinin ekonomisi genelde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Bu ilçelerde birkaç istisna dışında ciddi anlamda sanayi tesisi yapılanması mevcut değildir. Gerede de deri sanayi yaygın olarak gözlenmektedir. İlçede 120 deri fabrikası bulunmakta olup, sektör yaklaşık 2500 çalışanıyla ilçe istihdamının büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. Mudurnu da Tavukçuluk ve Yem, Sunta, Gıda(tahin, helva), tesisleri mevcuttur. Mengen in sanayisi ise genelde orman ürünlerine dayanmaktadır. Gentaş Werzalit fabrikası ile merkez ve köylerdeki mobilya atölyelerini sanayi tesisleri arasında sayabiliriz. Yeniçağa ekonomisinin önemli bir bölümünü nakliyatçılık oluşturmaktadır. İlçede faaliyet gösteren uluslararası ve yurt içi 30 un üzerinde nakliye şirketi bulunmaktadır. İlimiz Merkez ve İlçelerinde 2011 yılı sonu itibariyle 369 adet Sanayi Tesisi bulunmakta ve bu tesislerde 14.524 kişi istihdam edilmektedir. Sanayi kuruluşlarınca 2010 yılında; Gıda Ürünleri Sanayinde 48.289.840 $, Metal Ürünleri Sanayinde 265.443.580 $, Orman Ürünleri Sanayinde 21.524.114 $, Tekstil Ürünleri Sanayinde 29.983.324 $, Elektrik Cihazları Sanayinde 8.158.140 $, Cam Sanayinde 53.978.084 $, Deri Ürünleri Sanayinde 3.884.014 $, Kimya Ürünleri Sanayinde 3.470.571 $ ve Plastik Ürünleri Sanayinde 1.143.938 $ olmak üzere, Toplam 435.875.605 $ ihracat gerçekleştirilmiştir. İl genelinde 16 banka bu bankalara bağlı 31 şube faaliyet göstermektedir. 316 anonim, 1.999 limited, 15 kollektif ve 1.077 Komandit şirket olmak üzere toplam 3.407 şirket mevcuttur. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı sorumluluk alanına giren kooperatif sayısı 47, üye sayısı 5.812 dir. İl genelinde faaliyet gösteren 26 Esnaf ve Sanatkârlar Odalarına kayıtlı faal üye sayısı 8.914 dür. - 124 -

K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması Organize Sanayi Bölgeleri Bolu Organize Sanayi Bölgesi: Bolu da Sanayi olarak gelişme içerisinde olan Ahşap Sanayi nin toplu bir yerde Organize edilmesi ve şehir içindeki küçük çaptaki kereste atölyelerinin bir yerde toplanması amacıyla, Bolu İlinde Organize Sanayi Bölgesi 13.11.1975 tarih ve 7/10809 sayılı Bakanlar Kurulu kararına istinaden kurulmuştur.73 Hektar (Ha.) olan Bolu Organize Sanayi Bölgesinin alt yapısı tamamlanmış, parsel tahsisi yapılmış, 51 kuruluştan 45 i faaliyette, 6 sı ise üretimine ara vermiştir. Faaliyetteki firmalarda 2.984 kişilik istihdama ulaşılmıştır. Bolu Merkez I ( Tevsii) ( Tekstil) İhtisas Organize Sanayi Bölgesi, Mevcut Organize Sanayi Bölgesine bitişik 742.319 m 2 alandan oluşmaktadır. Bolu da Sanayi alanı için başka yer bulunmaması, Mevcut Organize Sanayi Bölgesine bitişik olmasının avantajları ( Hizmet Binaları, Ulaşım, Yönetim giderlerinin düşeceği) düşünülerek 17.09.1996 tarihinde yer seçimi yapılmıştır. İlave Organize Sanayi Bölgesi, 74 Hektarlık bir alanda, her biri yaklaşık 10.000 m 2 olan 41 sanayi parselinden ( Tevhidler sonucu 36 adet Sanayi Parseli) oluşmaktadır. 74 Hektarlık ilave Alanın İmar-Parselasyon planları, altyapı ve enerji projeleri tamamlanmış, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığınca onaylanmıştır. 2007 yılından bu yana Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ndan temin edilen 5.447.864 TL lik kredi ile ilk etapta Mevcut Organize Sanayi Bölgemize sınır olan, İmara açılabilecek ve arıtma tesisini de içine alan 111-113-116 ve 120 adanın tamamında kamulaştırma çalışmalarına başlanılmış, 479.610 m2 alanın mahkeme yolu ve rızai satış üzerinden anlaşma yapılmış ve 6.375.168,56 TL ödeme yapılarak tapuları alınmıştır. 32.487 m2 alana sahip mera vasıflı parseller, mera vasfından çıkarılmış olup, Milli Emlak Müdürlüğü nden bedeli karşılığında satışı alınacaktır. 74 hektarlık Bolu Merkez, I (Tevsii) (Tekstil) İhtisas Organize Sanayi Bölgemizin kamulaştırma çalışmaları tamamlanan ve 21 adet Sanayi Parseli, 1 Adet Teknik Altyapı, 1 Adet Teknik Eğitim ve Laboratuar Alanı ve 2 Adet İdari ve Sosyal Tesis Alanını ihtiva eden toplam 25 adet parsele ait, 3194 Sayılı İmar Kanununun 15.ve16. Maddelerine istinaden hazırlanan I.Etap Parselasyon Planı Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu nun 4.Maddesi ve Organize Sanayi Bölgeleri Uygulama Yönetmeliğinin 80. Maddesi gereğince onaylanması için Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı na gönderilip, onaylanmış, Kadastro Müdürlüğünce kontrol edildikten sonra, Tapu Sicil Müdürlüğünce tevhid, yola terk ve ifraz işlemleri bitirilmiş ve parsel tapuları çıkarılmıştır. İlave Alan I.Etap altyapı inşaatları, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı nın yatırım programında olup, 03.08.2010 tarihinde Altyapı Yapım İşleri ihalesi yapılmış ve 23.09.2010 tarihinde yer teslimi yapılarak 30 adet parseli kapsayan kısmında altyapı inşaatlarına başlanmış ve 2011 yılı sonu itibarıyla tamamlanmıştır. Bolu Merkez I ( Tevsii) ( Tekstil) Organize Sanayi Bölgesi YG-AG Elektrik Şebekesi Yapım işi ihalesi, 26.05.2011 tarihinde Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı nda yapılmış olup, 15.06.2011 tarihinde yer teslimi yapılarak, 17.06.2011 tarihinde söz konusu işe başlanılmış ve 2011 yılı sonu itibarıyla tamamlanmıştır. - 125 -

İlave Alan arsa bedelleri (altyapı hariç) 2011 yılı 2 nci 6 (altı) aylık dönemi için ön cephe ve arazi meyili de dikkate alınarak Güney kısmındaki parseller 40.00 TL / m2, Orta kısmındaki parseller 50.00 TL / m2 ve Kuzey kısmındaki parseller 60.00 TL / m 2 olup, parsel tahsislerine başlanılmıştır. Kamulaştırma yapılamayan 231.247 M2 lik II. Etap alanı için çalışmalar devam etmekte olup, 2012 yılı sonuna kadar kamulaştırma yapılarak, altyapısının bitirilmesi planlanmaktadır. Bunun için yaklaşık 7.000.000 TL kamulaştırma kredisine ihtiyaç bulunmaktadır. Mevcut Organize Sanayi Bölgemizin ve yapımı devam etmekte olan Bolu Merkez I ( Tevsii)( Tekstil) Organize Sanayi Bölgemizin atık sularının, Bolu Belediyesine ait Atıksu Arıtma Tesisine bağlanması kapsamında, Atıksu Terfi Hattının döşenmesine ve Atıksu Terfi Merkezi inşaatlarına başlanmıştır. Ayrıca şu anda kullanılmakta olan İçme suyu deposu, ihtiyacı karşılayamadığından dolayı 100 M3 lük yeni bir İçme suyu Deposu inşaatına başlanılmıştır. Mevcut Organize Sanayi Bölgesinin her türlü altyapı hizmetlerinin tamamlanmış olması, ulaşım ve nakliye avantajlarının yanında istihdama cevap verebilecek yeterli elemanın bulunması, Tevsii Organize Sanayi Bölgemizin cazibesini artırmakta olup, 74 hektarlık 36 Sanayi Parselinden oluşan İlave O.S.B.alanının işletmeye açılmasıyla yaklaşık 8.000-10.000 kişiye iş imkanı yaratılacak ve Bolu ekonomisinin kalkınmasında lokomotif görevini üstlenecektir. Gerede Organize Sanayi Bölgesi: 1993 yılında kurulmuştur. 100 Ha alan üzerinde kurulu olan ve 51 parselden oluşan OSB de tahsisi yapılan parsel sayısı 29 olup 22 adet boş parsel bulunmaktadır. Üretime geçen Tesis sayısı: 6 (Parsel Sayısı: 12), İnşaat Safhasında olan Tesisi sayısı:2 ( Parsel Sayısı: 3), Proje Safhasında olan Tesisi sayısı:2 ( Parsel sayısı:5 ), Tahsisli Boş Firma Sayısı:8 ( Parsel Sayısı:9 ) dur. Bölgenin parsel satışları için 2011 yılında arsa geçici maliyet satış bedeli M2 si 12.00 TL dir. Gerede OSB bölgesine Bakanlığımızca 31.11.2003 tarihi itibariyle 683.103.12 TL kredi verilmiştir. (Ödenemeyen Kredi Faiz borçlarının krediye dönüştürülmesi ile Top. kredi borcu: 1.013.632,82 TL dir.) Gerede OSB bölgesinde bu güne kadar yapılan yatırım harcama tutarı 2.500.000.00 TL dir. Gerede OSB de toplam 286 kişi çalışmaktadır. Gerede Deri Organize Sanayi Bölgesi: Bolu ili, Gerede İlçesi, Gerede-Ankara yoluna 2 km ve Gerede ilçe merkezine 4 km mesafede Karaçam Mevkiinde yer almakta olup 1997 yılında yatırım programına alınmıştır. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı OSB sicil defterinde 87 sicil no su ile kayıtlıdır. Onaylı imar planımızda gerekli görülen değişiklikler yapılmak suretiyle Revize imar palanı hazırlanmış ve Bakanlıkça da uygun görülmüştür(15.6.2010 tarihinde 1 aylık süre için İl idare kutrulunda askıya çıkarılmıştır). Revize imar planına göre Gerede Deri OSB nin büyüklüğü 1.312.837 m2(131 Ha.) dır. Revize İmar planına göre 743.889 m2 lik %56,66 sına tekabül eden alan Sanayi Parsellerine ayrılmış olup 127 adettir. Bunların parsel tiplerine göre dağılımı aşağıda gösterildiği gibidir. - 126 -

Parsel Tipi Parsel Büyüklüğü(m2) Adedi A 3.000-5.000 46 B. 5.001-7.000 50 C. 7.001-10.000 30 D. 10.001-20.000 1 Toplam: 127 (Sanayi parseli) Sanayi parseli dışında kalan diğer alanlar:hizmet ve destek alanı, Donatı alanları (İdari ve Sos.tes,teknik Hiz., Arıtma Tesisi, Park ve Yeşil alan, ENH) ve diğer alanlar (Yollar, Sağlık koruma bandı, ENH direk yeri) şeklindedir. Gerede Deri OSB nin kamulaştırmaların %97 si tamamlanmıştır. Kamulaştırma ve tezyidi bedeller olarak 2.883.000 TL ödenmiştir. Bölgenin evsel ve endüstriyel atık su arıtma tesisinin avan projeleri tamamlanmak suretiyle 2000 yılında ihalesi yapılmıştır. (Firma Mitaş A.Ş.-Mass Arıtma Ortak Girişimi) söz konusu işin uygulama projeleri ve alt yapı inşaatı yapılmıştır. Arıtma tesisi onaylı hakedişlere göre (16 Adet) KDV dahil 4.318.954,17 TL tutarında iş yapılmıştır. 31.12.2011 tarihi itibariyle 10.900.000-TL harcama yapılmıştır. Arıtma Tesisinin açılışı 26.01.2007 tarihinde yapılmıştır. Gerede de mevcut tabakhaneler OSB ye taşınıncaya kadar mevcut tabakhanelerin pis suları yapılan 5,5 km. uzunluğundaki isale hattı yardımıyla arıtma tesisine iletilmek suretiyle arıtmaya başlanmıştır. Arıtma Tesisinden çıkan arıtılmış sular Ulusu Deresine kadar 4.735 m. uzunluğunda 60 cm çapında kapalı boru ile deşarj edilmektedir. İmar panı revizyonları tamamlanmıştır. Altyapı proje Revizyonları yapılmıştır.( Avan ve Altyapı Uygulama Projeleri, Yollara ait zemin etüd raporları ve Telekom projeleri Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca onaylanmıştır. Elektrik Projeleri Bakanlık onayındadır.) Altyapı İnşaatı Keşifleri 21.174.300 TL olarak onaylanmış olup, 2012 yılında Bakanlıkta ihalesi yapılacaktır(keşifler Bakanlıktadır.). 2012 yılında ayrılacak ödenek durumuna göre Altyapı ihalesi Bakanlıkta yapılacaktır. Alt yapılar için 2012 ve 2013 yılları için 21.000.000.- TL krediye ihtiyaç bulunmaktadır. 2011 Yılında tahsis edilen ödenek miktarı 5.000 TL dir. 31.12.2011 tarihi itibarıyla toplam kredi borcumuz:4.122.076 TL dir. Yeniçağa Organize Sanayi Bölgesi: 1997 yılında kurulmuştur. Yeniçağa ilçemizde Organize Sanayi Bölgesi Kurulması için 120 Ha. büyüklüğünde yer seçimi yapılmıştır. Yeniçağa OSB kuruluş protokolü ( Sicil No:193 ) onaylanmış, Yeniçağa O.S.B. Müteşebbis teşekkül iştirak payları: İl Özel İdaresi %75, Yeniçağa Belediyesi % 24, Bolu Ticaret ve Sanayi Odası % 1 olup, 118 Ha alanın Harita İmar Planı uygulaması, altyapı avam ve uygulama projesi OSB alanı içerisinde 8 adet mera vasıflı 178.511 M2 lik alanın tahsis amacının değişmesi için 20 yıllık ot bedeli olarak 67.477,00 TL mera gelir hesabına yatırıldığında tahsis amacı değişikliği uygun bulunmuştur. - 127 -

Tablo K.1. Bolu Organize Sanayi Bölgeleri Adı Alanı Parsel İşyeri Sayısı Sayısı Faal Gayri Faal Toplam Tesis Sayısı Bolu OSB 73 51 45 6 51 İstihdam Sayısı 2.984 Bolu Tevsii OSB 74 41 -- -- -- -- Gerede OSB 100 51 6 12 8 286 Gerede Deri İhtisas OSB 131 127 -- -- -- -- Yeniçağa OSB 120 50 -- -- -- -- Kaynak: Bolu Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü (2011) K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı Tablo K. 2. 2011 Yılı Sanayi Tesisleri BOLU İLİ SANAYİ TESİSLERİ - 2011 YILI BOLU MERKEZ İLÇE S. NO UNVANI ADRESİ 1 Abant Parke San.ve Tic.A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 3.Cadde No: 15 2 3 Abant Beton İnş.Pet.ve Nak.San.Tic.Ltd.Şti. Arda Tekstil Fisto Gipür Yaka İmal.ve Kof.Yan.Ürün.San.ve Tic.Ltd.Şti.Bolu Şubesi D 100 Karayolu Üzeri Karacaağaç Mah.Mevkii 4 Akgül Orman Ürün.San.ve Tic. Ltd.Şti. OSB.4.Cad.No:33 D-100 Karayolu Üzeri Kuruçay Mevkii Jandarma Karşısı 5 Alemdar Türker-Türker İmalat Sanayi Yeni Küçük Sanayi Sitesi C Blok No:9 6 Ak Piliç Tic. L.Ş. Yeni Akçakavak Köyü Kaşbaşı Mevkii 7 Ak Piliç Tic. L.Ş. Tatlar Köyü Mevkii 8 Akdağ Metal San.ve Tic.Ltd.Şti. Aşağı soku Mah.Şair Dertli Sok:No:25/27 9 Aladağ Orm.Ürn.Paz.S.T.L.Ş. İ.Baysal Cad.Şahinoğlu İş Merkezi No: 502 10 Alpplas Endüstriyel Yatırımlar A.Ş. Yukarı Soku Köyü Deliklitaş Mevkii No. 66 11 Al-Pi Doğrama Üretim ve Paz.A.Ş. Org.San.Böl.No:26 12 Alsa Brode Tekstil San.ve Tic.Ltd.Şti. Alpağut Köyü No:36/B 13 Arçelik A.Ş. Pişirici ve ısıtıcı Cihazlar Yukarısoku Mah.Çele Sok.No.7-128 -

14 İşl.A.Ş. Alptek İnş.Enerji Maden Mak.San.Tic.Ltd.Şti. Bolu Şubesi OSB 1.Cad.No:11 15 Atılım İnş.Mim.Müh.S.Tic.Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi No. 1 16 Aykut Hitit-Hitit Süt Mamül.San. 17 Ali Coşkun-Coşkun Mobilya Seyit Avşar Köyü Kaplıca Yolu Üzeri Küçük Berk Köyü Mevkii 18 Aydın Geri Dönüşüm-Zekeriya İlter Vakıfgeçitveren Köyü 19 Arafa Madencilik San.ve Tic.Ltd.Şti Merkeşler Köyü Çakılköy Mevkii 20 Abant Piliç Gıda Tarım Hay.Tur.İnş.San.ve Tic.Ltd.Şti. Ovadüzü Mah.Kesimhane Sok.No:1 21 Baksaş Bolu Ahşap Koruma San.A.Ş. Orüs Cad.No:145 22 Balorman Orm.Ürn.Sanayi Ticaret.A.Ş. Organize sanayi Bölgesi 3. Cad. No. 17 23 Başoğlu Kablo ve Profil S.T.A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 3. Cad.No:32 24 Başkar Kablo İmalat ve Tic.L.Ş. Organize sanayi Bölgesi 3. Cad. No. 32 25 Beypi Beypazarı Tar.Ür.Paz.S.T.A.Ş. D-100 Ankara K.Yolu 7 Km. 26 Beypi Beypazarı Tar.Ür.Paz.S.T.A.Ş. 27 Barilla Gıda A.Ş. 28 29 Bolu ve Karadeniz Ekmek Fırını Bayram SAKLI Bolparsan Brode Tekstil Metal San.ve Tic.A.Ş. Bolu Yem Fabrikası D-100 Ankara Karayolu 7. Km. D-100 Karayolu 7. KmVakıfgeçitveren Köyü Mevkii Sümer Mah. Cumhuriyet Cad.No:145-100 D-100 K.Yolu Karacaağaç Köyü Mevkii Aşağı geçitveren Köyü yolu üzeri 30 Bol-Pat Bolu Patates San.T.A.Ş. Mudurnu Yolu 5.Km 31 Bol-Pen Doğrama ve Paz.L.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 26.Parsel 32 Bolu Çimento Sanayi A.Ş. Mengen Yolu üzeri Çaydurt Mevkii 33 Bolu Kalite Yem San. A.Ş. Küçük San.Sit. Yayla Sok. No:44 34 Bolu Kalite Yem San. A.Ş. Bolca Hindi Tesisleri Doğancı Mah. Mudurnu Cad.No:61 35 Bolu Belediyesi Fen İşleri Müd. Aşağısoku Mah. Asfalt Şantiyesi 36 Boztaş Kereste Tic.ve San. Ltd. Şti. Organize Sanayi Bölgesi Parsel No. 12 37 Burhan Çelik-Ahşap Mam.S.T.L.Ş. 38 Burhan Çelik-Ahşap Mam.S.T.L.Ş. Orüs Karacasu Şubesi Bolu- İstanbul Karayolu 13.Km Abant Kavşağı Fatih Mah. Orüs Cad./Karacasu 39 Bolu Soya Tic.ve San. Ltd. Şti. OSB 9 Nolu Parsel 40 Bolu Tekstil San.ve Tic.Ltd.Şti. 41 Buysan-Bolu Un ve Yem San. Tic. Ltd. Şti. D-100 K.Yolu üzeri Dadıç Köyü İl Jandarma Kom.Karşısı Alıçören Köyü P.K.76 Çaydurt Mevkii - 129 -

42 Bolu Pasta Sarayı-Sinan SOYLU Semerkant Mah. Ergin Sok.Özer Apt. No:11 43 Çatak Kum Ocağı Eleme Yıkama tes.l.ş. 44 Çiftçiler Un ve Yem San.A.Ş. Seyitler Köyü 45 Çebi İnşaat Taah.San.Tur.ve Tic.L.Ş. Çatakören Köyü Eski Mengen Yolu 6.Km. Çaydurt (İ.Baysal cad.no.144/2) 46 Danone Hayat İçecek ve Gıda San.ve Tic.A.Ş. Mudurnu Yolu 8.Km Çepni Köyü Kavşağı 47 Dasa Metal Sanayi ve Ticaret A.Ş. Yukarı Soku Köyü Deliklitaş Mevkii 48 Dilek Metal San. ve Tic.Ltd.Şt. Aşağı Soku Mah. Kınacı Sok. No:15-B 49 Do-Kar Tekstil Nak.Kavafiye Tur.San.ve Tic.Ltd.Şti. Karacaağaç Köyü Mevkii No.60/A 50 Domino Tekstil Ürün.San.ve Dış Tic.A.Ş. Karacaağaç Köyü Kıtlıkbilmez Mevkii 51 Deniz Unlu Mamülleri ve Pastacılık Gıda San.Tur.Ltd.Şti. Kılıçarslan Mah.İzzet Baysal Devlet Hast.Bulvarı No.24 52 Ekol Mak. Kalıp San.ve Tic.L.Ş. Org.San.Böl.1.Cad.No:21 53 Emsan Emprenye San. A.Ş. Aşağı Karaköy Söğütlük Mevkii 54 Ema Ticaret ve Endüstriyel Cih.San.ve Tic.A.Ş. Bolu Şubesi Organize Sanayi Bölgesi 1.Cad.No:13 55 Erhan Özdemir-Özdemir Kereste A.Soku Mah. Karadere Cad.No. 52 56 Eriş Kerestecilik Tic. A.Ş. 57 Emine Kayış Paşaköyü Organize Sanayi Bölgesi Dr.Akın Çakmakcı Bulvarı No:2 58 Ermak Elk.Mak.San.ve Tic.A.Ş. Paşaköy Eski İstabul Yolu Çıkışı 59 Ermak Elk.Mak.San.ve Tic.A.Ş. Yukarı Soku Köyü deliklitaş Mevkii 60 Ermetal Kaplama San.ve Tic.A.Ş. 61 Erkal makine Kalıp Aparat parça İmal. San. Ve Tic. Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi Dr.Akın Çakmakcı Bulvarı No:2/1 Paşaköyü Eski İstanbul Yolu Çıkışı No:77 62 Esa Elektrik San.ve Tic.A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi No: 12 63 64 65 Er Piliç Entegre Tavukçuluk Üretim Pazarlama Ltd.Şti. Er Piliç Entegre Tavukçuluk Üretim Pazarlama Ltd.Şti. Er Piliç Entegre Tavukçuluk Üretim Pazarlama Ltd.Şti. Doğancı Köyü Akkayaaltı Mevkii Mudurnu Yolu üzeri 7.Km Yeniköy Aşağı dere Mevkii Arçelik yanı Doğancı Köyü Yücek arkası Mudurnu Yolu 7.Km 66 Fibaş İnş.ve Tir.L.Ş. Sanayi Çarşısı Kınacı Sok. No:15/A 67 Fatih Treyler Oto. Nak.İnş. Petr.San. Tic.Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi 3. Yol no:20 68 Flopal Teknik Yapı End. ve Tic.A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 1.Sok.No. 10-130 -

69 70 71 GBS-Gentaş Bolu Lamine Lif Levha Entegre Ağaç San. Ve Tic.A.Ş. Gezpen-Bolcam Doğrama Yapı Mlz.Doğalgaz Müh.İnş.San.ve Tic.Lts.Şti. Güntav Kümes Ekipmanları San. Ve Tic. Ltd.Şti. Mudurnu yolu üzeri Eski Seka Tesisileri Kaplıca Yolu 2.Km Fidanlık yanı Doğancı Köyü 72 Gülen Un ve Petrol Ürün. San.ve T.L.Ş. Çimento Lojmamları yanı Çaydurt 73 Güler Helva Reçel Şeker San.T.L.Ş. Kuruçay Mevkii Ovadüzü Köyü Yolu 74 Güler Makine Sanayi Sitesi 9.Blok No:11 75 76 77 78 79 80 81 Güler Makine Kalıp Hayvancılık İnş. San.ve Tic. Ltd Şti. Yukarı Soku Şubesi Gülşah Kimya Plastik Ambalaj Nakliyat İnş. Taah.San.Tic.L.Ş. Gürkanlar Gıda İhtiyaç Mad. Tic. Paz.Ltd.Şti Görür Oto Nak. Pet.Ürün.Mob.Müt.İnş.Mal. San.ve Tic.Ltd:şti. Haştarmak Silobas Dorse Damper Nak.Tarım Ürün. San. Tic.ltd.Şti. İzopoli Yapı Elemanları Taah.San ve Tic.A.Ş. İmes Grup Orman Ürün.İnş.Hay.Nak. Metal San.Tic.Ltd.Şti. 82 İkbal Tekstil ve Konf. San.ve Tic.Ltd.Şti. 83 84 85 İbrahim Altundağ-Altundağ Gipür ve Brode İkizler Süt ve Süt Ürün. Yem Temizlik Med.Nak. San.Tic.Ltd.Şti. Kalite Lastik-Lastik ve Plastik San.ve Tic.A.Ş. 86 Karadeniz Döküm San.T.L.Ş. Yukarı Soku Mah.Çele Sok.Arçelik Fab.yanı Karacasu Yolu Aşçıoğlu Tes.Erenler Mevkii D-100 Karayolu Kuruçay Mevkii Ali Fuat Paşa Sok.No:25 D-100 Karayolu Üzeri Karacaağaç Mevkii Organize Sanayi Bölgesi 3.Cad.20 Parsel Organize Sanayi Bölgesi Parsel No. 59 Yeni Akçakavak Köyü D-100 K.Yolu üzeri Dadıç Köyü İl Jandarma Kom.Karşısı Küçük Sanayi Sitesi K Blok No:10 Paşaköyü Mah.Ortayol Sok.No:12 Org. San. Böl. Dr.Akın Çakmakcı Bulvarı No:56 D 100 Karayolu Üzeri Dadiç Yolu Ali Fuat Paşa Sok.No.9 87 Karakoç Tekstil Ürn.İm.Paz.T.L.Ş. Küçük Berk köyü Yeni Mah. 88 Keşcioğlu Kereste San.Tic.Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi 89 Kınacı Un ve Yem Nak. İnşaat Tur. Ticve San..Ltd.Şti Sanayi Sitesi Un Fab. Sok. No. 25 91 Kayış Kerestecilik Nak. Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi. Cad. No:46 90 Samimi Elektrik Plastik İnş. Yurt ve Turizm Tic. Ltd.Şti. Org.San.Bölgesi 5.CadNo:25/1 91 Koç Makine Kalıp San. Ve Tic.L.Ş. Okçular Köyü İslamlar Mah. No:55 92 Köroğlu Beton İnş. Turz.İç ve Dış Tic.A.Ş. Çatakören Köyü mevkii 93 Köroğlu Beton İnş. Tur.A.Ş. Ank-İsk.İstikameti Oğulduruk Mevkii 94 İbrahim Altundağ-Altundağ Gipür ve Brode Küçük Sanayi Sitesi K Blok No:10-131 -

95 Kocadağ Metal- Süreyya Kocadağ Sanayi Mobilyacılar Sitesi C Bolk No:1 96 Korusan Orman Ürün. San. Yatırım Ve geliştirme A.Ş. Aşağı Karaköy Söğütlük Mevkii 97 Lale Hazır Giyim Paz.ve Tic. A.Ş. Organize San.Bölgesi 1.Cad.No:23 98 Kumsan Nakliyat Taah.ve Tic.Ltd.Şti İhsaniye Mah. Dere Sok.No:7 99 Lida Gıda San.ve Tic. A.Ş. Dereceören Köyü Soğuksu Mevkii 14.Km Abant Yolu üzeri 100 Lider Gıda San.A.Ş. Köroğlu Mah. Gerede Cad. No:3 Mepak Makine Elektrik San. İç Dış Tic. 101 Ltd.Şti. Modelsan Dekorasyon Mob.San.ve 102 Tic.L.Ş. Modest Group Tekstil Göm. Ve Kon. 103 İnş.Gıda Tur. San. Ve Tic. Ltd.Şti. Yeni Küçük Sanayi Sitesi F Blok No:2 Organize Sanayi Bölgesi 6.Cad.No:6 Organize Sanayi Bölgesi 4.Cad.No:30 104 Muammer Yılmaz-Yılmaz Tekstil Küçük Sanayi Sitesi L Blok No:13 105 106 107 Yaman Elektrik Boru Sanayi-Mustafa YAMAN Mehmet Mutlu - Flaş Petrol ürünleri ve Kimya Sanayi Medisafe Tıbbi Cihazlar San. Ve Tic.Ltd.Şti OSB 3.Cad..No: 43 Yeni Küçük Sanayi Sitesi C Blok No:3 Yeni Küçük Sanayi Sitesi L Blok No:18 108 Norm İnş.Tur.Tic.Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi 6.Cad. No:24 109 Nuray Özkurede-Çele Et Aktaş Mah. Tabakhane Sok. No:31 110 Ortadoğu Türk End.En. Kapı ve Oto. Sis.San.ve Tic.Ltd.Şti. Org. San. Böl. 3.Cad. Bakım Garaj Binası 111 Osmanlı Tekstil Yeni Küçük Sanayi Sitesi L Blok No:4 112 Oyak Beton San.ve Tic. A.Ş. 113 Optima Besin Maddeleri San. Tic. A.Ş. 114 Özderya Asansör Elk. İnş.T.S.L.Ş. Öztürk Makine Kalıp Parça İmal.San.ve 115 Tic. Ltd.Şti. Özkimsan Kimya Taşımacılık Maden 116 İnş.Mak. Orman Ürün. Dış Tic.ve San..Ltd.Şti. 117 Öz-İş kalıp Makine San. ve Tic. A.Ş. 118 Özmaksan Metal İm.San.Oto.Yedek Parça Tic.L.Ş. Yuva Köyü Mevkii Bolu Çimento Fabrikası içi D-100 Karayolu Üzeri-Civril Köyü Mevkii 2.Km Bahçelievler Mah.Çiğdem sok.metin Apt. No.9/11 Yeni Küçük Sanayi Sitesi C Blok No:7 Organize Sanayi Bölgesi 3.Cad.No:28 Yukarısoku Köyü Yeniköy Mevkii 3.Cad.No:23 Organize Sanayi Bölgesi 3.Cad No.16 119 Özpres Mak.San.ve Tic.A.Ş. San.Çar.Aşağısoku Şair Dertli Cad.No: 4 120 121 Özbolu Orman Ürün. Nak. İnş. Hayvancılık.San.Tic.Ltd:şti. Özel Çegül Sağlık Hiz. Elek. İnş. Turizm Mad. San.ve Tic. Ltd.Şti. OSB 7.Cad. No:4 Yeni Küçük Sanayi Sitesi E Blok No:1-132 -

122 123 Özustaoğlu Asansör Elek. İnş.Tur.Sa.Tic.Ltd.Şti. Öztabak Kalıp Makine İnş.Nak.San.Tic.Ltd.Şti. Borazanlar Mah. Fevzibey Cad.Afife Hanım Apt.No:19/1 Çanşaberk Köyü İpragaz Deposu Yanı 124 Özçelikler Cam San. Ve Tic. Ltd.Şti. Sanayi sitesi Kuruçay Mevkii 125 126 127 128 Özbeyza Gıda temizlik Tekstil İnş.İth.İhr.Sanç. ve Tic.Ltd.Şti. Özoto Radyatör Nalburiye Sınai ve Tıbbi Gaz İmalat San.ve Tic.Ltd.Şti Özbolu Orman Ürünleri Nak. Hay. İnş. San.Tic.Ltd.Şti. Pakform Plastik Ambalaj San. Ve Tic. A.Ş. 129 Petek Gıda Ürünleri.Paz.ve Ticaret A.Ş. D-100 Karayolu Üzeri Kuruçay Mevkii Çizmeciler BP İstasyonu Arkası Aşağı Soku Mah.Şair Dertli Sok: No:4 OSB 7.Cad. No:4 OSB Dr.Akın Çakmakcı Bulvarı No:6 İ.Baysal Cad.Güneykaya Pasajı No. 4 SANAYİ SİTESİ ŞAİRDERTLİ SOK.NO:2/2 130 Plasto Metal Sanayi ve Ticaret A.Ş. Yukarı Soku Köyü Deliklitaş Mevkii 131 Polyfoam Yalıtım San. ve Tic.L.Ş. Organize Sanayi Bölgesi No. 58 132 Promet Metal Sanayi ve Ticaret A.Ş. Yukarı Soku Köyü Deliklitaş Mevkii 133 Reyhan Eyvaz-Metin Brode İzzet Baysal Mah.Mine Sok.No:6/1 134 135 Sanart Reklam Tasarım Organizasyon Tic.San.Ltd.Şti Sarınalbantlar Koll.Şti. Enis Sabri Sarınalbant ve Eren Sarınalbant Aktaş Mah.Taşhancılar Cad.No:16 Kat:2 Akpınar Mah.Uzunyayla Sok.No:36 136 Sarıtaş Tekstil San.ve Tic.L.Ş. Karaçayır Mah. Mescit Sok.No.5/1 137 Schott Orim Cam San. Ve Tic. A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 2.Cad.No:60 138 Seas Ahşap Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. Bolu Organize Sanayi Sitesi No:52-53 139 140 Sem-Mak Mak.İmal.San.T.L.Ş.-Yukarı Soku Uzanan Mevkii Şubesi Sem-Mak Mak.İmal.San.T.L.Ş. Organize Sanayi Şubesi Yukarı Soku Köyü Çele Sok.No:24 Bolu OSB Dr.Akın Çakmakcı Bulvarı No:50 141 Sami Karabulut Yeni Küçük Sanayi Sitesi L Blok No:4 142 Serdar Mak.İmal.San.Tic.Ltd.Şti. Yukarısoku Köyü Deliklitaş Mevkii No:66 143 Sedat Terzi-Terzioğlu Kereste Aşağı Soku Mah. Karadere Cad.No:48 144 Sistem Asansör inş.tur.tic. ve san.l.ş. 145 Soylu Unlu Mamüller Gıda San.Tur. İnş.Tic.Ltd.Şti B.evler Mah.Hastane Cad. Muhittin Apt. No:18/B Tabaklar Mah. Reşat Aker Sok.No:41/A - 133 -

146 Sazak Tavukçuluk ve Ürünler Tic.Ve San.Ltd.Şti. Organize San Bölgesi 1.Cadde No:23 147 Saray İmalathanesi-Beytullah Soylu İzzet baysal Cad. Saray Apt. No.237/A 148 149 Tunçay Kontraplak Orman Ürünleri İnş.Tur.Tic.ve San.Ltd.Şti. Tays Örme Tekstil San.Tic.A.ş. Organize Sanayi Şubesi Çaydurt Mevkii Gülen Un Fab. Yanı No:A/1 Organize Sanayi Bölgesi 5.Cad. No:34 150 Tansel Elkt.Malz.San.ve Tic.A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 1.Cad.No:8 151 Turan Memba ve Meyve Suları İmalat ve Paz ve Dış Tic.A.Ş. Ömerler Köyü Abant Yolu 3.Km 152 Topçuoğlu Şekerleme İsmetpaşa Cad.Hal Sok. No.4/B 153 USX-Ray Rontgen A.Ş. D-100 Karayolu 13. Km.Yenicepınar 154 Ufuk Tekstil Tur.Nak.İnş.San.ve Tic.L.Ş. Paşaköyü Sandallar yolu üzeri 155 Uğur Tekstil-Sabahattin Özkan Yeni Küçük Sanayi Sitesi L Blok NO: 7 156 Yeni Dünya Tekstil San.Tic.A.Ş. Organize Sanayi Bölgesi 5.Cad. No:29 157 Yeşil Bolu Kereste San. ve Tic. Ltd.Şti. Çayır Köyü 158 Yıldırım Kereste Mim.İnş.Tur.T.S.Koll.şti Aşağı Soku Mah.Sanayi Çarşısı Yayla Sok.No:20 159 Yiğit Hazır Beton San. ve Tic.L.Ş. D 100 Karayolu Üzeri Kuruçay Mevkii 160 Yıldız Ekmek-Yıldız Market Sağlık Mah.Çömlekciler Cad.No:14 161 162 163 Yeni Öztürk Kalıp Parça Makine Metal San.ve Tic. Ltd.Şti. Zengin Alüminyum Enjeksiyon S.ve T..L.Ş. Ziya Akman -Akman Stan.Kapı Kontraplak Fab. Yeni Küçük Sanayi Sitesi D Blok No:7 C Blok No:11-12 Jan. Alay Kom.Kar.Total Ben.arkası Org.Sanayi Böl. Akın Çakmakcı Bulvarı 1 Ata Saraciye Organik Deri Ürün. Enerji Gıda İnş.Tic.Ltd.Şti. 2 Aktaşlar deri ve deri Ürn.İm.Paz.L.Ş. GEREDE İLÇESİ Yeni Tabakhaneler İsmail Gür Cad.No:7/C Demircileri Mah. Yeni Tabak. 6 Nolu Sok. No. 18 3 Ahi Deri(Durmuş Yılmaz) Yeni Tabakhaheler 2 Nolu Sok.No:15 4 Ahmet Kamil Anaç Yeni Tabakhaheler 3 Nolu Sok.No:1 5 Ahmet Bican ( Bican Derilik ) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:21 6 Arifoğulları Deri San.ve Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 6. Sok. - 134 -

7 Ahmet Çimen ( Çimen Deri) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok.No:18 8 Abdurrahman Yalçınkaya ( Yalçınkaya Dericilik ) Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:25 9 Ahmet Öndağ Yeni Tabakhaneler No:7 10 Aycan Demir Deri Ürün. San. Tic.Ltd.Şti Yeni Tabakhaneler 3 Nolu sok No:3. 11 Ayyılıdız Deri-İsmail YILDIZ Yeni Tabakhaneler 4 Nolu Sok 12 Ansa Boya Kimya İnş.San.Tic.Ltd.Şti. Gerede OSB 5. Cadde No:14 13 Albayrak Deri Hasan Hüseyin Albayrak Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok. No.3 14 Bedri Yaldırak Yeni Tabakhaneler 3 Nolu Sok. No : 18 15 Bereket Helva Deri Gıda Ürünleri İm.Paz.San.ve Tic.Ltd.Şti. Bahçelievler Mah. Zanaat Sok. No:9 16 Beyza Saraciye San.ve Tic.Ltd.Şti Demirciler Mah.İsmail Gür Cad.No:5 17 Bilke Deri Sanayi-Fatih BİLKE Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No: 12 18 Baki Eryılmaz ( Eryılmaz Deri ) Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok. No:29 19 Birlik Deri İm.İth.İhr.Kom.Paz.San.ve Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 5 Nolu sok. No.5 20 Bilal Halıcıoğlu-Halıcıoğlu Deri Sanayi Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok.No:23 21 Bir-Tek Deri İm.San.Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 3 Nolu sok. No.13 22 C.İ. Dış Ticaret Tekstik Sanayi L.Ş. (Gerede Şb.) Organize Sanayi Bölgesi 23 Calayır Deri San.Tic.Ltd.Şti Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No:1 24 Cemal ESER Yeni Tabakhaneler 1 Nolu Sok. 25 Cevahir Deri San. ve Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 4.Sok. 26 27 28 29 30 Dinç Plastik Mob.Mef Konf.İmal.S.P.T.L.Ş Çetintaş Deri Kimya İnş.San.ve Tic.Ltd.Şti Çalışganlar Deri Kimya Tekstil İnş.San.ve Tic.Ltd.Şti. Durmuş İpek (Saraç Durmuş Deri ve Saraciye Ürn.) Dinç Plastik Mob.Mef Konf.İmal.S.P.T.L.Ş Sanayi Sitesi Marangozlar Sok. Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No:27 Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:5 Seviller Mah. Başadam sok.no.9/a Sanayi Sitesi Marangozlar Sok. 31 Durali Silahdar-Silahdar Deri Sanayi Yeni Tabakhaneler 9 Nolu Sok. No:4 32 Efeler Deri İm.İhr.İth.San.Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok. No:18 33 Elven Çelik ( Çelik Deri ) Yeni Tabakhaneler 4 Nolu Sok. No:3 34 Ekici Grup Kimyevi Mad. İnş. Nak. San.Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok.No:6-135 -

35 Fevzi ÇİMEN Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:5 36 Furkanlar Dericilik İmal.San.Tic.Ltd.Şti Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok. No:20 37 Fehmi Ekici-Ekici deri sanayi Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:5 38 Ferruh Şen-Şen Deri San. Yeni Tabakhaneler Panayır Yolu Cad. 39 40 Gentuğ Tekstil Ürün.San.ve Tic. Gerede Fabrikası A.Ş. Gerdersan Grup Dericilik Kimyevi Madde İnşaat San. A.Ş. 41 Giza Deri ve Saraciye Ürün.İm.Paz.L.Ş. Gerkonsan OSB 103 Ada 8-9 Parsel Demirciler Mah. Yeni Cami İş Merkezi Kat 2/1 Yeni Tabakhaneler Panayır Yolu Cad. No: 42/2 42 Gökgöz Deri San. Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 6 Nolu sok. No.26 43 Gürcan Dericilik İm.San.Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler No. 24 44 Gökselin Deri-Hüseyin kabataş Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No : 5 45 Gülen Deri Sanayi-Hayrettin GÜLEN Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok. No:7 46 Gerkonsan Taah.İnş.İml.Tic. Ve San.A.Ş. Ankara Asfaltı 4.Km 47 Gerede Tekstil ve Boya San.Ltd.Şti. Organize San Bölgesi 48 49 50 Gonteks Tekstil Ürünleri San.Tic. Gerede Fabrikası A.Ş. Gonca Deri ve Deri Ürün. Kimyevi Mad. Ayakkabı İnş.Nak.İmalat San. Ve Tic. Ltd.Şti. Güven Hazır Beton İnş.Oto. Nak.Madencilik İmalat ve Tic.Ltd.Şti. Organize Sanayi Bölgesi 4.Cad. No:4 Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:30 Ankara İstanbul Asfaltı Orman İşletme Yanı 51 Hasan Yılmaz Deri İmalatı Yeni Tabakhaneler 3 Nolu Sok. No : 6 52 Hüseyin ÇAKIR Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:7 53 Hüseyin Bilke Yeni Tabakhaneler 4 Nolu sok. 54 Hikmet Gümüş Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:12 55 Halıcıoğlu Kardeşler Deri San.ve Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 4 olu sok. 56 Halil İbrahim Akman Yeni Mahalle 100 Yıl Cad.No:1 57 İhsan Yıldız (Yıldız Deri) Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok. 58 İsmail Çelik Yeni Tabakhaneler No:23 59 İlhami Çetindaş (Çetindaş Deri) Yeni Tabakhaneler 4 Nolu sok. 60 İsmail Üzmez ( Üç Yıldız Deri ) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:8 61 İbrahim AYYILDIZ Yeni Tabakhaneler 4 Nolu Sok. No:5-136 -

62 İsmail Ay Her Nevi Deri İmalatı Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok. No:5 63 İbrahim Sır ( Sır Deri Sanayi ) Yeni Tabakhaneler 3 Nolu Sok. No:12 64 İsmail Bayındır (Bayındır Deri Sanayi) Yeni Tabakhaneler 4 Nolu Sok.No.10 65 İsmail Admış-Admış Deri Sanayi Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No:19 66 Kemal Sabri Pehlivan (Pehlivan Deri Sanayi) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu sok. No. 1 67 Kemal Çalışgan ( Çalışganlar Deri) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:3 68 Kemal Altın (Altın Kardeşler DeriSan.) Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No.16 69 Koza Deri Ayakkabı San.ve Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaheler 6 Nolu Sok.No:11 70 Mevlüt Yıldız(Yıldersan Deri) Yeni Tabakhaneler 1 Nolu Sok. 71 Modaş Modern Dericilik San.Tur.Taş.İnş.Oto.Gıda Tic.A.Ş. Yeni Tabakhaneler 7 Nolu sok. No:23 72 Mustafa Kuzu Yeni Tabakhaneler No:12 73 Muzaffer Eryılmaz-Eryılmaz Deri sanayi Yeni Tabakhaneler 1 Nolu Sok. No:8 74 Muhlis Çimen-Çimen Deri Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No : 17 75 Mustafa Çelik ( Demçel Dericilik ) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:21 76 77 MCS Maden Taah. Nak.ve İnş. Tic.Ltd.Şti. Modest Group Tekstil Gömlek ve Kon.İnş.Gıda Tur. San.ve Tic.Ltd.Şti. Aktaş Köyü Mevkii Organize Sanayi Bölgesi 4.Cadde No:30 78 Musa Yılmaz Yeni Tabakhaneler 3 Nolu Sok. 79 Makbule Çalışkan Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok No:20. 80 Nadi Yaldırak ( Yaldırak Deri) Yeni Tabakhaneler 3.Sok No:16 81 Necati Öztürk (Efe Deri) Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok.No:51 82 Nova Orman Ürünleri San.Tic.A.Ş. OSB Yazıköy No:101/1-2 83 Osman Türker (Türker Deri Sanayi) Yeni Tabakhaheler 6 Nolu Sok.No:22 84 Or-Der Deri İmal.San.Tic. L.Ş. Yeni Tabakhaneler 7 nolu sok No:7 85 Osman Akgünlü ( Akgünlü Deri Sanayi ) Yeni Tabakhaneler Akgünlü Sok.No:2 86 Osman Akgül- Akgül Deri Sanayi Yeni Tabakhaneler 4 Nolu sok. No:1 87 Özdersan Özcan Deri San.ve Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 5 Nolu sok. No:7-137 -

88 89 90 91 Özmizan Deri Kimyevi Madde Hay. İnş. Nak. İhr.İth.Ltd.Şti. Ömer Kocaman( Muhsan İç ve Dış Ticaret) Paysa Dericilik Teks.Gıda ve İhti.Mad.S.T.L.Ş. Rahmi Kılınçarslan ve Ortağı(Kayra Deri) Demirciler Mah. Yeni tabakhaneler 7 Sok. No:15 Demirciler Mah. İsmail Gür Cad. No:11/C Yeni Tabakhaneler 6 Nolu sok. No.21 Yeni Tabakhaneler 1 Nolu sok. No.3 92 Ramazan Birgören(Altay Deri Sanayi) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok.No:10 93 Recep Uslu-Uslu Deri San. Yeni Tabakhaneler No:10 94 Reto Deri Deri Ürünleri İnş.San.Tic.Ltd.Şti. Demirciler Mah. İsmail Gür Cad. No:10 95 Recep Çeliksu Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:23 96 Rıfat AYDOĞAN Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler 6.Sok.No:2 97 Ramazan Akça-Akça Deri Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No: 29 98 Ramazan Yalçınkaya-yalçınkaya Deri İmalatı Demirciler Mah. H.Baki Çevikoğlu Sok. No:3 99 Sadettin Toktamış Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. No:35 100 Sami Başdemir ( Başdemir Deri) Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok. No:55/57 101 Saatçı Deri Sanayi İmal Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No.6 102 Star Deri İmalat San.ve Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok.No:2 103 Selami Aslandoğdu(Aslandoğdu Deri) Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok.No:39 104 Selami Aslandoğdu Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:51 105 Salih ASLANDOĞDU Yeni Tabakhaneler No:29 106 Sağol Deri Sanayi ve Ticaret Ldt.Şti. Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok. No:33 107 Selami BAĞLAN Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:10 108 S.S.Teknik Deri Küçük Sanat Koop. Yeni Tabakhaneler 2 Nolu Sok. No:19 109 SDS-Deri-Salih Özdemir Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. 110 SBY Seç Beğen Yemek Gıda Turizm İnş.San.ve Tic.A.Ş. Seviller Mah. Atatürk Bulvarı alt Yol No:21 111 Sezai Karaaslan Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No:16 112 Şeref Çakır ( Çakır Deri ) Demirciler Mah.Yeni Tabakhaneler No:15-138 -

113 Taraşoğulları Deri San.Mustafa Karataş Yeni Tabakhaneler 5 Nolu Sok. 114 Tursun Kıymazarslan Yeni Tabakhaheler 115 Teknotes Müh. İnş. Taah.ve San. A.Ş. Ankara Asfaltı 4.Km 116 Yusufoğlu Deri Ayakkabı Kimya San.ve Dış Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 6 Sok. No:23 117 Yusuf Gökçe-Gökçe Deri sanayi Yeni Tabakhaneler 1Nolu Sok. 118 Yunus Gül Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:24 119 Yıldersan Grup Deri Kim.Mad.Ayak. İnş.Mak. Teç.Pet.Oto.San.Tic.Ltd.Şti. 120 Yükseller deri Ürn. San. ve Dış Tic.L.Ş. Yeni Tabakhaneler 1 Nolu Sok. No:20 Demirciler Mah. Yeni Tabak. 7 Nolu Sok. No. 14 121 Yiz Deri İmalat San.ve Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 3 Nolu Sok.No:3 122 Zihni Gümüş Yeni Tabakhaneler 4 Nolu Sok. 123 Onur Taah. Taşımacılık ve Tic. Ltd.Şti. 124 Ekol Grup Deri Kimyevi Mad. İnş. Gıda Nak. San.Tic.Ltd.Şti. 125 EDS Deri Ürünleri Cankurtaran Mevkii 94.Km Karayolları Bitişiği Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No:5 Demirciler Mah. Yeni Tabakhaneler İsmail GÜR Cad. No:12/1 126 Sabri Karagözoğlu Yeni Tabakhaneler No: 6 127 Hilal Deri- Hikmet Uranı Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No: 4 128 Dursun Çakmak-Akansu Deri Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok. No:2 129 Se-Dem Deri-Sefer Deri Yeni Tabakhaneler No: 40 130 Çalışkanoğlu Deri Kim. Mad. İnş. Gıda Nak. San.Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 7 Nolu Sok.No: 3 131 Eşref Şenol Töngemen Yeni Tabakhaneler No: 4 132 Ahmet Gün- Efkay Kemer Tic.Paz. Kitirler mah. Tüccarhan Sok.No:1 133 Or-Kim Deri ve kimyevi Mad.Paz.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 3 Nolu Sok.No: 21 134 Hasan Hüseyin Gün Yeni Tabakhaneler 135 Özakay Deri Kimyevi Madde İnş.Teks. Tur.İth.İhr. San.Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 6 Nolu Sok.No: 18-139 -

136 İsmail Kavcıoğlu Yeni Tabakhaneler No:8 137 Osman İşleyen- İşleyen Deri Yeni tabakhaneler 6 Nolu Sok. No.8 138 139 Üçyıldız Ayakkabı Kimyevi Mad. Ve Deri San.ve Tic. Ltd.Şti. Ünnü Torna Makine Teçhizat Nak.Oto.İnş.San.ve Tic.Ltd.Şti. Yeni tabakhaneler 6 Nolu Sok. No.24 Sanayi Sitesi A Blok No:3 140 Vedat Zengin(Zenginoğlu Deri Sanayi) Yeni Tabakhaheler 6 Nolu Sok.No:40 141 142 Vizyon Grup Deri ve Deri Ürün. Kim.Mad.Hay.San.ve Dış Tic.Ltd.Şti. Zirve Grup Deri Kimya ve İnş. San. Dış Tic.Ltd.Şti. Yeni Tabakhaneler 5 Sok. No:17 Yeni Tabakhaneler 5 Sok. No:5 GÖYNÜK İLÇESİ 1 Aksa Göynük Enerji Üretim A.Ş. Himmetoğlu Köyü 2 3 4 5 Best Tavukçuluk Hay.San.ve Tic. A.Ş. Göynük Şubesi Er Piliç Entegre Tavukçuluk Üretim Pazarlama Ltd.Şti. Er Piliç Entegre Tavukçuluk Üretim Pazarlama Ltd.Şti. Orallar Un ve Yem Nakliye Tarım İnş.Turizm San.Tic. Ltd.Şti. Dedeler Köyü Dedeler Köyü İstanbul Yolu Üzeri 5.Km Kumcuk Mevkii Geyve Yolu üzeri İbrahim Özü Orman deposu Yanı 6 Paşapınarı Süt ve Süt Ürn. Gıda S.T.L.Ş. İbrahim Özü Köyü 7 Taraklı Gıda Tarım Ürün.San.ve Tic.Ltd.Şti Yenice Mah.İstanbul Yolu altı Çok Proğramlı Lise yanı 8 Beypi Beypazarı Tar.Ür.Paz.S.T.A.Ş. Dedeler Köyü-Kesimhane 9 Paşapınarı Süt ve sü Ürn. Gıda S.T.L.Ş. İbrahim Özü Köyü 10 Aksa Göynük Enerji Üretim A.Ş. Göynük Şubesi Himmetoğlu Köyü MENGEN İLÇESİ 1 Arafa Madencilik San. vetic. Ltd.Şti. Gökçesu Nahiyesi/Mengen 2 Çebi İnşaat Taah.San.Tur.ve Tic.Ltd.Şti. Kadısuz Köyü Çapaklı Mevkii 3 GENTAŞ Genel metal San. ve Tic.A.Ş. Mengen 4 Gökçesu Kum Çakıl İşletmeleri L.Ş. Gökçesu 5 Kolçak Paşaoğlu Ahşap San. ve Tic. A.Ş. Mengen Sanayi Sitesi B Blok No:2 6 Kuzey Anadolu madencilik Tur. Tic.A.Ş. Gökçesu/Mengen - 140 -

7 Üçpınar Madencilik ve Tic. L.Ş. Gökçesu /Mengen 8 9 Güney Madencilik Mak.İnş.ve Tic.Ltd.Şti. Yanarelmas Maden.Orman Ürün.Nak.Paz. T.L.Ş. Güney Köyü Mevkii Gökçesu Karakaya Yolu Üzeri No:2 Gökçesu/MENGEN 10 İlyas Gürçeşme-Gürçeşme Madencilik Gökçesu Beldesi İstanbul Cad.No:40 11 Sahil Restaurant-Yaşar ERDEMİR Türkbeyli Mah. Atatürk Cad. No:1 12 Bükköy madencilik Turizm ve Tic. A.Ş. Gökçesu Beldesi 13 Kumsan Nakliyat Taah. Ve Tic. Çaydurt Mengen Yolu 6.Km 14 Sum Tarım ve Orman Ürün. Gıda San. Tic. Ltd.Şti. Sanayi sitesi 1. Cad. No: 6-8-10 15 Kolçakpaşaoğlu Ahşap San.ve Tic.A.Ş. Yeni Zonguldak Cad. No.38 DÖRTDİVAN İLÇESİ 1 Sami Kuriş (Dörtdivan Tekstil) Çavuşlar Mah. No:12 MUDURNU İLÇESİ 1 Arbil Helvacılık San. Tic. L.Ş. Bolu cad. No. 282 2 Aydın İnş.Taah.Tic.A.Ş. 3 Bolu Kaynak Suları İşletmeleri Tic.A.Ş. 4 Birinci Gıda ve Süt Ürün. İmal. Tic. San.- İbrahim BİRİNCİ Nallıhan-Göynük Ayrımı 1.Bölüm Hudutları2.Kısım İnşaatı / Taşkesti Merkez:Billur Sok.No:19/3 Kavaklıdere- ANKARA Taşkesti Beldesi Merkez Mah. Karaçomak Kümeevleri No:29 Karacakaya Köyü 5 Köroğlu Beton İnş.Tur.İç ve Dış Tic.A.Ş. Taşocağı Şubesi Taşkesti Yolu Munduşlar Köyü Değirmenyeri Mevkii 6. Km. 6 7 Masstaş-Mudurnu Abant Sunta san.tic.a.ş. Mirasol Madencilik İnş.Tur.San. Ve Tic. Ltd. Şti. Bolu Cad. No:227 Kıngılar Mah.Gürçam Köyü 8 Mudurnu Tarımcılık San.ve Tic. Ltd.Şti. Küçük Sanayi Sitesi A Blok No:228 9 Öntaş Mermer Sanayi A.Ş. Kıngılar Mah.Gürçam Köyü 10 S.S.Taşkesti ve Çevre Köy.Tar.Kal.Koop. Taşkesti Beldesi-Mudurnu 11 Uğurlu Yemek Üretim-Center Hizmet ( Turan Uğurlu) Yıldırım Beyazıt Mah. 6 Nolu Sok. No:251-141 -

12 Yeşil Göynük Yemek Üretimi ( Selçuk ÇAY) Samsa Çavuş Köyü 13 C.P. Standart Gıda San.ve Tic.A.Ş. Bulanık Köyü Çamtarla Mevkii 14 Mudurnu Abant Un Çepni Hasber Mevkii 15 16 17 Ankara İnşaat Tic.ve San. Ltd.Şti Mudurnu şubesi Pak Tavuk Gıda San.ve Tic.A.Ş. Bolu Şubesi Yıldız Entegre Ağaç San. ve Tic. A.Ş. Mudurnu Şubesi Çevreli Köyü Bolu Cad.Kaygana Mah.107 Ada 16 Parsel Bolu Cad. No :227 YENİÇAĞA İLÇESİ 1 Aydın Madencilik Bentonit San.Tic.Ltd.Şti. Sanayi Sitesi 7. Blok No:9-10-11 2 Asçelik İnş.San.ve Dış Tic.A.Ş. Yukarı Kuldan Köyü Mevkii 3 Cemali Duran Çavuşoğlu Dorse Remork San. Sanayi Sitesi 10.Blok No:1-2 4 Doğanlar Tekstil San. ve Tic. Ltd.Şti. Asımbey Mah.Şair dertli Cad.No:3 5 Güreloğlu Dorse San.Nak.ve Tic.L.Ş. Sanayi Sitesi 12.Blok No:2 6 7 8 9 Gündüz Un Yem Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. Gülkaya Turizm İnş.Mobilya Metal San.ve Tic.Ltd.Şti. Güreller Dorse San.ve Tic. Nakliyat Ltd.Şti. Onur Plastik ve Makine San.Nak.İth.İhr.Tic.A.Ş. 10 On Tekstil San.ve Tic.L.Ş. Yeniçağa Şub. 11 Şahin Kardeşler Dorse İmalatı oto Nak.Tur.İnş. San.ve Tic.Ltd.Şti. D-100 Karayolu üzeri Doğancı Köyü Mevkii Asilbey Mah.Yeniçağa Sanayi Sitesi 20.Blok Sanayi Sitesi 9. Blok No:1 Küçük Sanayi Sitesi 1.Blok No:4-5 Yeniçağa Sanayi Sitesi Koop. Sosyal Tes.Binası Sanayi Sitesi 13. Blok No:11 12 ŞenSan Römork San.Tic.L.Ş. San.Sit.Blok 6 No:4-5 13 Şener Kerestecilik Tic.Ltd.Şti. Camiatik Mah.Kuldan Yolu No:64 14 15 Yetkin Torf Tarımsal Gübre San.Tic. Ve Nak. Ltd.Şti. Eragaz Petrol Ürünleri San.ve Tic. A.Ş. Bolu Şubesi Sanayi Sitesi 17. Blok No:2-3 Gölyüzü Mah. Yaşar Çelik Cad. No:301/1 16 Yıldırım Petrol Tic. Ve Nak. A.Ş. Şahnalar Köyü Çay Mevkii 17 Real Tekstil Asılbey Mah.Belediye Yanı No:6 SEBEN İLÇESİ - 142 -

1 2 Mudurnu-Seben Süt Gıda Turizm San.ve Tic.A.Ş. Civan Ali Tarım Hay. Temizlik Nak. San. Ve Tic. Ltd.Şti. Güneyce Köyü Çarşı Mah.İsmet Paşa Cad.No:10/A TOPLAM: 367 FİRMA Kaynak: Bolu Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü (2011) K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu Bolu Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü verilerine göre 2011 yılı sonu itibariyle 367 adet Sanayi Tesisi bulunmaktadır. 2011 yılı sonu itibarıyla vasıflı 2.330 kişi, vasıfsız 12.194 kişi olmak üzere toplam 14.524 kişi istihdam edilmiştir. K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı Bu konuda yeterli bilgi elde edilememiştir. K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği Hava Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ve ilgili tebliğler gereği; İlimizde faaliyet gösteren sanayi kuruluşları periyodik olarak denetlenmektedir. Denetimler neticesinde Emisyon İzin Belgeleri olmayan işletmelerin yetkili makamlara başvurusu sağlanarak bu belgeleri almaları sağlanmıştır. K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ve ilgili tebliğler gereği; İlimizde faaliyet gösteren sanayi kuruluşları periyodik olarak denetlenmektedir. Denetimler neticesinde atıksuyu mevcut olup arıtmadan ortama vermemesi gereken işletmelerden iş termin planı istenmiş, iş termin planlarında belirttikleri sürede arıtma tesisi yaptırmaları sağlanmış ve inşaatı devam eden arıtma tesisleri takip edilmektedir. Ayrıca denetimler neticesinde Deşarj İzin Belgesi olmayan işletmelerin yetkili makamlara başvurusu sağlanarak bu belgeleri almaları sağlanmıştır. K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği İlimizde sanayi kuruluşlarından kaynaklanan gürültü sebebiyle herhangi bir şikayet olmamıştır. K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar N.Atıklar konu başlığı altında incelenmiştir. - 143 -

K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı İlimizde, endüstriyel kaza riski olan tesislerin tespitine yönelik bir çalışma bulunmamaktadır. KAYNAKÇA 1-Bolu Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü 2-Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü - 144 -

L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. Altyapı L.1.1. Temiz Su Sistemi Bolu Merkez İlçede Kullanılan Doğal Kaynak ve Sondaj Suları Bolu merkez ilçenin içme suyu, Gölköy Barajından alınarak İlimiz Salıbeyler Mahallesi üzerinde bulunan İçme Kullanma Suyu Arıtma Tesisi nde arıtılarak temin edilmektedir. Arıtma Tesisinin kapasite debisi 650 lt/sn olup Arıtma Tesisine ait 1 adet 2000 m³ lük klorlama deposu, 1 adet 7500 m³ lük ve 1 adet 10.000 m³ lük olmak üzere toplam 3 adet su deposu bulunmaktadır. Bolu nun en ünlü doğal kaynak suyu ise Kökez dir. Şehrimize has kökez suyu kaynağı 87 adet çeşmede sebil olarak akmaktadır. 50.000 metre uzunluğunda kökez hattı ve 800 m 3 kökez deposu mecuttur. Şehir Merkezinde % 95 oranında kanalizasyon hattı mevcuttur. Şehrin 700 ve 900 mm çaplı iki ana hat ile şehir kanalizasyonu taşınıp Büyüksu ya deşarj edilmekte iken, bu hatlara doğu ve batı istikametinde 500 mm çaplı toplayıcı hatlar ilave edilmiştir. Bu ana toplayıcı hatların uzunluğu 80.000 metre civarındadır. Ayrıca, Abant Gölü, Çepni Sapağı ve Bolu Dağı Jandarma ya kadar kolektör hatları yapılıp çevre kirliliği ortadan kaldırılmıştır. İller Bankası tarafından yatırım programına alınan kanalizasyon arıtma tesisi yapım işine 2007 yılı Kasım ayında başlanmış olup, tamamlanan projenin geçici kabulü yapılmıştır. Tüm atık sular ana kolektörle arıtma tesisine ulaşmaktadır. Atık su arıtma tesisi işletmeye alınmış olup çalışır vaziyettedir. Şehrin kanalizasyonu arıtılıp, temiz bir şekilde Büyüksu ya deşarj edilecektir. Ayrıca yeni gelişim bölgeleri için İller Bankası nezdinde proje çalışmaları devam etmektedir. İl Merkezine 5 km mesafedeki Karacasu Beldesinin % 95 oranında kanalizasyon hattı mevcuttur. Beldenin kanalizasyon şebekesi 300 lük kollektör ile Bolu Belediye Başkanlığına ait şebeke ile birleşerek, Büyüksu ya deşarj edilmektedir. Diğer kısım için de kanalizasyon şebeke hattı döşenip, Bolu Belediyesi Arıtma tesisine deşarj edilmektedir. Gerede ve Yeniçağa ilçelerinden başka hiçbir ilçede, kanalizasyon arıtma sistemi bulunmamaktadır. Atık sular ilçe merkezlerine en yakın akarsuya deşarj edilmektedir. Tekniğine uygun kanalizasyon şebekesi olmayan yerlerde fosseptik kullanılmaktadır. İş Termin Planları kapsamında belediyelerce atık su arıtma tesislerini kurmaları ve deşarj izni almaları yönündeki çalışmalar sürdürülmektedir. Kökez Kaynağı: Kökez Kaynağı, Aladağ Ormanı Gölcük mevkiinden çıkmaktadır. 760 m. kotunda olup debisi 10 lt/sn dir. Kökez suyunun bir kısmı Hisartepe mevkiinde bulunan 1300 m 3 lük gömme depoya cazibe ile iletilmektedir. Depoya iletilen su, mahallelerde bulunan 29 adet çeşmeye verilmekte, geri kalan kökez suyu ise depoya girmeden 58 çeşmeye iletilmektedir. Bu durumda halk kökez suyunu toplam 87 mahalle çeşmesi aracılığı ile kullanmaktadır. Kökez suyundan ayrıca Karacasu Beldesininde kış mevsiminde 1 lt/sn, hasat mevsiminde ise 2 lt/sn su hakkı bulunmaktadır. - 145 -

Bayramışlar Kaynağı: Şehrin 25 km kuzeyinde yer alan kaynak 15 lt/sn debiye sahiptir. Kaptaj kotu 955 m dir. 1300 m 3 lük 765,38 m kotlu Hisartepe deposu, Bayramışlar kaynağından beslenmek üzere cazibeli isale hattı tesisi edilmiştir. Değirmenözü Kaynağı: Kaynak suyu en fazla 350 lt/sn, en az 160 lt/sn debiye sahiptir. Suyun 1.300 m 3 lük Hisartepe deposuna iletilmesi amaçlanmış, ancak depo 765,38 m kotta olduğundan suyun terfisi gerekmiştir. Şehrin gelişmesi ile beraber alt kat ihtiyacı için mevcut 1.300 m 3 depo yanına ilave 4.000 m 3 depo; orta kat ihtiyacı için de mevcut 300 m 3 depo yanına ilave 3.000 m 3 depo inşa edilmiştir. Bu durumda Değirmenözü kaynak suyu, dört gruplu terfi merkezindeki pompalar vasıtası ile bu depolara terfi edilmektedir. Ayrıca Bolu merkez ilçenin içme suyu, 11 noktadaki derin kuyulardan da sağlanmaktadır. Bu kuyuların toplam debileri 201 lt/sn dir. Tablo L.1. Bolu Merkez İlçede Sektörel Su Tüketimi Sektörler Tüketim Miktarı (m 3 ) Resmi Daireler 132.026 Okullar ve Hastaneler 301.032 Ticarethaneler 297.040 Konut 3.011.995 İnşaat 122.590 Turistik Tesis 14.827 Parklar ve Dini Kurumlar 225.000 Prefabrikler 27.400 TOPLAM 4.131.910 Kaynak: Bolu Belediyesi (2011) İlçelerde Kullanılan Doğal Kaynak ve Sondaj Suları Dörtdivan: İlçe merkezinin su ihtiyacı Yazı Mevkiinde bulunan derin kuyu ve merkeze 35 km mesafede Köroğlu kaynak sularının cazibeli sistem ile getirilmesi ile karşılanmaktadır. Derin kuyunun debisi 21 lt/sn, cazibeli su debisi ise 5 lt/sn dir. Gerede: İlçenin su ihtiyacı Yünlü Yaylası ve Yeniçağa derin kuyuları ile Arkut Dağı kaynak suyundan temin edilmektedir. Yünlü yaylası derin kuyunun debisi 20 lt/sn, Yeniçağa derin kuyunun debisi 20 lt/sn, Arkut Dağı kaynağının debisi ise 10 lt/sn dir. Göynük: İlçede üç adet doğal kaynak suyu bulunmaktadır. Bu kaynakların isimleri ve debileri şöyledir: Çubuk 11 lt/sn, Ilıcaksu 8 lt/sn, Örencik 8 lt/sn dir. Kıbrısçık: İlçenin su ihtiyacı Karlık ve Yazıca Yaylası Kürtler Çayırı Mevkiinde bulunan doğal kaynaktan karşılanmaktadır. Debisi 12 lt/sn dir. Mengen: İlçenin içme suyu üç kaynaktan karşılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kavacık Mevkii İnanç doğal kaynağın debisi 11 lt/sn, Hızır Deresi doğal kaynağın debisi ise 12 lt/sn, Akbükeson Kuyunun debisi ise 15 lt/sn dir. - 146 -

Mudurnu: İlçenin su ihtiyacı Fındıcak ve Karayokuş Mevkiinde bulunan kuyudan karşılanmaktadır. Debisi 10 lt/sn dir. Seben: İlçenin su ihtiyacı 15 km mesafedeki doğal kaynaktan karşılanmaktadır. Debisi 20 lt/sn dir. Yeniçağa: İlçenin içme suyu üç kaynaktan karşılanmaktadır. Bunlardan ikisi doğal kaynak biri de kuyudur. Kemaller doğal kaynağın debisi 3,5 lt/sn, Eylü doğal kaynağın debisi 8 lt/sn, Deller Kuyunun debisi ise 29 lt/sn dir. Karacasu: Beldenin içme suyu Orman içersinde bulunan 13 adet kaynaktan 9,5 lt/sn olarak cazibeli olarak gelmektedir. İlimizde içme ve kullanma sularının kimyasal, fiziksel ve bakteriyolojik analizleri Bolu İl Sağlık Müdürlüğü personelince yapılmaktadır. 2011 yılı analiz sonuçları Tablo L.2. de verilmiştir. Tablo L.2. 2011 Yılı İl Geneli Su Numune Analiz Sonuçları SULAR İçme(Şebeke Kaynak Kuyu Sarnıç Nehir Su Havuzu Suyu Dere Rezervuar Göl TOPLAM Sayısı 301 301 171 1 47 6 5 832 Kimyasal Fiziksel Örnek Sayısı Uygun Değil Örnek Sayısı Uygun Değil 795 6 2 803 25 25 7942 206 481 24 6 8659 49 33 82 Bakteriyolojik Klor Mua. Sayısı 2370 6 8 2384 Uygun Değil Klorlama Say. Kontrol Say. 524 1 2 527 1721 1721 16258 16258 Yeterli 12641 12641 Yetersiz 3090 3090 Islah Edilen 3 4 7 Kaynak: Bolu Sağlık İl Müdürlüğü (2011) - 147 -

L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi: İlimizde ilk planlı kanalizasyon şebekesi İller Bankası tarafından hazırlanıp belediye adına ihale edilerek yapılmıştır. 1987 yılından itibaren altyapı çalışmaları tekniğine uygun olarak belediye olanakları ile mevcut şebekeye ilaveler şeklinde inşa edilmiştir. Kentin doğu ve batı yakasından toplanan atık su, iki ana kollektör ile Büyüksu paralelinde Ø 1400 mm çaplı taşıyıcı kolektör vasıtası ile atıksu arıtma tesisine iletilmektedir. Halen tüm açık yolların, kanalizasyon şebekesi tamamlanmıştır. L.1.3. Elektrik İletim Hatları İlimizdeki mülkiyeti SEDAŞ a ait orta gerilimli hat uzunluğu 2564,6 km, alçak gerilimli hat uzunluğu 2962,2 km dir. Mülkiyeti üçüncü şahıslara ait orta gerilimli hat uzunluğu 294,8 km, alçak gerilimli hat uzunluğu 7,1 km dir. L.1.4. Doğalgaz Boru Hatları BOTAŞ tarafından Bolu il sınırları içinden geçecek olan yaklaşık 145,2 km uzunluğundaki Aktaşkurtlar Hat Vana İstasyonu- Gerede-Bolu-Düzce Doğal Gaz Boru Hattı Yapım İşi için Mart 2007 tarihinde ihaleye çıkılmış, ihaleyi alan firma ile 22.08.2007 tarihinde, 12.740.000 ABD Doları bedel üzerinden sözleşme imzalanmıştır. Söz konusu projenin yer teslimi 28.08.2007 tarihinde yapılmış, tamamlanma süresi 450 gün olup, 2009 yılı içerisinde bitirilmiştir. Ayrıca, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından dağıtım bölgesi için açılan doğalgaz dağıtım lisansı ihalesi sonucunda, Bilecik Bolu Doğalgaz Dağıtım A.Ş ye 28.11.2005 tarihinden başlamak üzere 30 yıl süreyle dağıtım lisansı verilmiştir. L.2. Ulaşım L.2.1. Karayolları L.2.1.1. Karayolları Genel İlimizde ulaştırma hizmetleri olarak yalnızca karayolları mevcuttur. Hava, deniz ve demiryolları ile ulaşım hizmetleri bulunmamaktadır. Karayolları 4. Bölge Müdürlüğü İlimiz yol ağında 366 km. devlet yolu, 261 km il yolu ve 114 km otoyol bulunmaktadır. İlimiz Köy yolu envanterinde ise 2.098 km asfalt, 1.629 km stabilize olmak üzere toplam 3.727 km yol bulunmaktadır. Ortalama uzunlukları 2954 m olan Bolu Dağı tünelleri tamamlanarak, İstanbul- Ankara istikameti Ocak 2007, Ankara-İstanbul istikameti ise Mayıs 2007 de trafiğe açılmıştır. Bolu İlinde; 41. Şube Şefliğinin Köroğlu, Bolu Dağı ve Taşlıyayla Bakımevleri, 42. Şube Şefliğine bağlı Gerede ve 43. Şube Şefliğine bağlı Göynük bakımevleri bulunmaktadır. Otoyollara ait Çaydurt, Tünel ve Cankurtaran Bakım İşletme Şeflikleri Bolu İli bünyesindedir. - 148 -

Bolu ilinin yol ağı durumu Tablo L.3. de verilmiştir. Tablo L.3. Bolu İli Karayolları Genel Durumu Satıh Cinsleri Bolu İli Yol Uzunluğu Asfalt Bsk Ask Parke Stabilize Toprak Geçit Vermez Bölün. Yol 41. Şube 138 75 63 - - - Yol - 92 Devlet 42. Şube 70 70 - - - - - 70 Yolu 43. Şube 158-158 - - - - 3 TOPLAM 366 145 221 - - - - 165 41. Şube 197 21 175 1 - - 6 İl Yolu 42. Şube 15 2 13 - - - 1 43. Şube 49 3 45 1 - - - 2 TOPLAM 261 26 233 2 - - 9 Otoyol. 110 110 - - - - - 110 Otoyol Bağlantı Yol 4 4 - - - - - İşl.Ş. TOPLAM 114 114 - - - - - 110 BSK: Bitümlü sıcak karışım kaplama, ASK: Asfalt sathi kaplama. Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü 4. Bölge Müdürlüğü (41. Şb. Şefliği) (2011) Bolu ili köy yolu durumu Tablo L.4. de verilmiştir. Tablo L.4. Bolu İli Köy Yolu Durumu Sıra Yol Durumu No İlçe Asfalt (km) Stabilize (km) Tesviye (km) Ham Yol (km) Toplam (km) 1 Merkez 604 236 840 2 Dörtdivan 74 29 103 3 Gerede 333 126 459 4 Göynük 298 357 655 5 Kıbrıscık 84 48 132 6 Mengen 241 305 546 7 Mudurnu 258 393 651 8 Seben 140 117 257 9 Yeniçağa 66 18 84 TOPLAM 1937 1757 3727 Kaynak: Bolu İl Özel İdaresi (2011) L.2.1.2. Ulaşım Planlaması İlimizin bir ulaşım analizi ve planlaması bulunmamaktadır. L.2.1.3. Toplu Taşıma Sistemleri Bolu kent merkezindeki toplu taşıma, Bolu Belediyesi ne ait otobüsler, özel halk otobüsleri, ticari taksi ile Karacasu Beldesine Özel Kaplıca Birlik Minibüsleri ve Üniversite kampüsüne Özel Karaköy Minibüsleri ile sağlanmaktadır. - 149 -

L.2.1.4. Kent İçi Yollar Bolu kent merkezinde bir süredir yoğun olarak kent içi yolların düzenlenmesi sürdürülmektedir. Bu çalışmalar genel olarak yol genişletme ve yeni yol açma çalışmalarından ibaret olup sıkışık bölgelerdeki trafiği rahatlatmaya yöneliktir. L.2.1.5. Araç Sayıları İlimizde 2011 yılı sonu itibariyle trafiğe kayıtlı motorlu taşıtların sayısı 103.014 dir. L.2.2. Demiryolları Bolu İli sınırları içinden demiryolu geçmemektedir. L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler Bolu da, kent içinde kullanılan hafif- ağır metro, banliyö ve tramvay gibi raylı sistemler bulunmamaktadır. L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları Kent içerisinde raylı sistem bulunmadığından demiryolları ile yolcu taşımacılığı yapılmamaktadır. L.2.3. Deniz, Göl, Nehir Taşımacılığı Bolu İli nde coğrafi özelliklerin bir sonucu olarak deniz, göl ve nehir taşımacılığı yapılmamaktadır. L.2.3.1. Limanlar İlimizin denize kıyısı bulunmamaktadır. L.2.3.2. Taşımacılık İlimizin denize kıyısı bulunmamaktadır. L.2.4. Havayolları Bolu ilinde havayolu ulaşımı yapılmamaktadır. L.3. Haberleşme Kullanma şekli ve imal durumlarına göre 200 Per e kadar olan kabloların havai olarak çekilme zorunlulukları vardır. Bu kapasiteden sonraki kablolar yeraltından çekilebilmektedir. Telefon hatlarının daha az arızalanması ve çevre görüntü kirliliğinin giderilmesi için çalışmalar devam etmektedir. - 150 -

L.4. İlin Plan(İmar) Durumu 1/100.000 ölçekli Bolu İli çevre düzeni planı 07.09.2007 tarih 149 nolu karar ile 1/25.000 ölçekli ile 1 / 25.000 ölçekli Abant Yakın çevresi çevre düzeni planı ise 06.02.2009 tarih ve 35 sayılı karar ile onaylanmıştır. KAYNAKÇA 1-Bolu Belediyesi 2-Bolu Sağlık İl Müdürlüğü 3-SEDAŞ Bolu İşletme Müdürlüğü 4-Karayolları Genel Müdürlüğü 4. Bölge Müdürlüğü, 41. Şb. Şefliği 5-Bolu İl Özel İdaresi 6-Bolu İl Emniyet Müdürlüğü - 151 -

M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama M.1.1. Kentsel Alanlar M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri Bolu Ovası verimli tarım arazisidir ve ovayı çevreleyen sırtlarda verimli ormanlarla kaplıdır. Yol yapımı, orman kesimi vb. sebeplerle çeşitli yerlerde toprak kaymaları meydana gelmiştir. Verimli tarım arazilerinin (özellikle D-100 güneyindeki kesimler ) olası depremlerden diğer yörelere nazaran fazla etkilenmeleri ve yer altı sularının yüzeyde olması nedeniyle temel yapılarında önemli sorunlar meydana getirebilecektir. M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni Dünyanın en etken iki deprem kuşağından biri üzerinde yer alan ülkemizde depremle yaşamanın tek etkili yolu depreme dayanıklı bina yapmaktan geçmektedir. Bunun için binayı taşıyacak uygun zemin özelliklerine sahip arazi seçmek ve bu arazi üzerinde Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelikte yer alan kurallara uyarak, binaları uzman denetiminde yapmak gerekmektedir. Arazinin yerleşime uygunluğuna etki yapan pek çok etmen arasında doğal afetlere duyarlılık açısından yerbilimi özelliklerinin öne çıkarılması gerekmektedir. Bu özellikler kısaca jeomorfolojik, jeolojik-jeoteknik, depremsellik, hidrolojik ve zemin özellikleridir. Yer seçiminde iklim de önemlidir. Örneğin az güneş, fazla rüzgâr alan bir yerin seçilmesi ısınma için yakıt tüketimini artırır. Yağışların, özellikle de kar yağışının fazla olduğu kışın önemli sorunlar yaşanabilir. Fazla yağış yamaçlarda heyelan tetikler, derelerde sel ve taşkınlara yol açar. Bir başka önemli husus da yerleşim için değerli tarım arazilerinin veya ormanların feda edilmemesi konusudur. Çünkü her ikisi de, özellikle I-IV sınıf tarım arazileri insanlığa sunulmuş, yaşamsal değeri en yüksek ve alternatifi olmayan doğal kaynaklardır. Tarım topraklarının yapılaşma için kullanılması sadece bugünkü insanlara karşı değil, gelecek kuşaklara karşı da işlenmiş, telafisi olanaksız en büyük çevre suçu olarak görülmelidir. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nın 18 Ekim 1999 tarih ve 10 sayılı genelgesiyle getirilen, hem belediye ve mücavir alanlarda, hem de bu alanların dışında imar planı ve imar planı revizyonuna esas jeolojik-jeoteknik etüd zorunluluğuna belediyelerin uymaları, bu etüd raporlarında önerilen parsel bazı zemin etüdlerinin de mutlaka yaptırılması büyük önem taşımaktadır. İlimizin tamamına yakını l. derece deprem kuşağı üzerindedir ve nüfus, sanayi kuruluşları, yerleşim birimlerinin çoğunluğu, aktif fay hatları üzerinde bulunmaktadır. Buna karşın imar planına esas jeolojik-jeoteknik etüt raporlarını hazırlatmayan yerel yönetimler olduğu gibi, söz konusu raporları hazırlatan yerel yönetimlerde, rapor sonuçlarına göre imar planı revizyonları bitirilmemiştir. Öte yandan resmi kurumlar ve özel mülkiyete tabi birçok yapının güçlendirilmesi çalışmaları tamamlanmamıştır. 1/25.000-152 -

ölçekli fiziki planların yapılmaması nedeniyle arazi kullanımlarının mekânsal belirlemeleri yapılamamış, buna bağlı olarak sektörel yatırım alanları belirlenmemiştir. (Bolu İl Özel İdaresi Stratejik Planı 2011-2015) M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları Kentin imar planı çalışmalarına 1959 yılında İller Bankasınca başlanmıştır. 1963 yılında ilk imar planı çalışması bitmiş olup onanmıştır. 1963 yılında onanan kentin ilk imar planı; Kuzeyde D 100 Karayoluna paralel 500 m lik konut inkişaf alanlarına ve bu alanları sınırlayan çevre yolunu, Güneyde yine D-100 e paralel olarak hemen Karaçayır üzerinden geçen teklif DDY güzergâhını ve DDY alanını şehirden ayıran çevre yolunu, Batıda D 100 den Çizmeci Motel karşısında güneye doğru inen Çevre yolunu, Çevre yolu ve Mudurnu Caddesi civarında teklif sanayi alanını, Doğuda ise eski İstanbul- Ankara yolunu D-100 e olan bağlantısından güneye doğru Çıkınlar Köyü meskûn alanını, kuzeye doğruda öneri Küçük Sanayi alanını kapsamaktaydı. 1972 yılına kadar bu plana Aşağı Soku Köyü mahalle olarak katılmıştır. 1972 yılında mevcut imar planının ana kararlarında şu ilave plan düzenlemeleri yapılmıştır; Kentin batısında Mudurnu Cad. üzerinde planlanan teklif sanayi alanı kaldırılmış DDY alanı daha güneye doğru kaydırılmış, Mudurnu Cad. alt ve üstünde 5000 kişilik konut alanı planlanmıştır. Kentin kuzeyinde Dodurga-Aşağısoku yolu arasında D 100 Karayolu üzerinde takriben derinliği 250 m olan bir alan Orman İdaresi ve Resmi Kurum rezerv alanı olarak ayrılarak, bu alanın gerisinde 5000 kişilik bir konut ünitesi düzenlenmiştir. Ayrıca D-100 den ayrılan Aşağısoku yolu üzerinde oto terminali ve garajlar alanı planlanmış, Küçük Sanayi alanı genişletilmiş, D-100 den şehre Ankara Girişi bugünkü haline getirilmiş Merkezde ticaret alanı genişletilmiştir. Kent yerleşme alanının gelişerek D-100 e kayması 1963 planına göre gerçekleşmiş Bahçelievler Mahallesi bu dönemde teşekkül etmiştir. Ancak kentin nüfusu fazla artmamasına rağmen kent hudutları kente olan Sanayi Turizm ve yerleşme istekleri ve çok yakın köylerin kentleşme hareketleri nedeniyle, 1963 yılı planı dışına taşmıştır. 1977 yılında halihazır haritanın yenilenmesi ve kent imar planının yeniden ele alınması yönünde İller Bankasınca ihale yapılmıştır. - 153 -

1985 yılında onanan imar planı hudutları, 1963 planına göre çok genişlemiştir. 1985 planı ; Kuzeyde DSİ kanalını, Güneyde Karaçayır ve Aktaş Mahallerinin gelişme alanlarını, Karacasu yolu üzerinde K.Berk, B.Berk Köy yerleşme alanlarını ve giderek Karacasu Köy yerleşim alanını, Doğuda Ankara girişinde İğnesi Deresi ve Askeri alan sınırına kadar, Batıda ise Paşaköy ve Kılıçarslan Köyleri sınırına kadar olan alanları kapsamaktadır. 1985 yılı Planının bu sınırları; 1986 yılında yapılan Kuzeydeki Köylerin ( Kılıçarslan, Alpagutbey, Alpagut, Çakmaklar, Sarıcalar, Salıbeyler, Dodurga, Yukarısoku ) ilave imar planının yapımı ve onanması, 1987 yılında Paşaköy, Sandallar, Seyitafşar Köy yerleşik alanlarını ve D-100 üzerinde iki taraflı olarak Emniyet Motele kadar bir alanı kapsayan 950 ha lık ilave imar planının yapımı ve onanması, 1989 yılında ise Kentin güneyinde Karacasu yerleşmesi ile Kaplıca Turizm Tesislerini kapsayan mevcut imar planının Taşoluk yerleşmesini de içine alacak şekilde genişletilmesinin, Kentin doğusunda D-100 Karayolunun iki tarafından imar planının Filiz Makarnaya kadar genişletilmesinin, Kuzeyde mevcut imar planı içinde tarafsız olarak bırakılan büyük boşluklara kullanım getirilmesine dönük planlama yapılması, Güneyde Büyüksu kenarında yapılacak Kanalizasyon arıtma tesisleri alanı ve civarının ilave imar planının yapılması kararı alınmış olup, 1991 yılında 1989 yılında ihale edilen ilave imar planı çalışmaları bitirilerek onanmıştır. 1992 yılında Şehirleşme hareketinin hız kazanması sonucu Batıda Yumrukaya Köy içine kadar, Gölköy de Üniversitenin de kurulması ve Gölköy ün gelecekte şehrimizin içme suyu havzası olması, Doğuda Organize Sanayi bölgesi, Çimento Fabrikası, D-100 Karayolunun marjinal etkileri de göz önüne alınarak Kuruçaydan itibaren D-100 Karayolunun 750 m Kuzey ve Güneyi Çimento Fabrikasını, Çaydurt yerleşmesini de kapsayacak şekilde mücavir alanların genişletilmesine karar verilmiştir. 1993 yılında planlamanın disiplin altına alınması amacıyla 1/2500 ölçekli Çevre Düzeni planının yapılmasına ve onanmasına. - 154 -

1994 yılında Şehrimizin Gelişme yönünün otoyolunda etkisi ile Kuzey e kayması sonucu otoyola kadar olan bölgede yeni Devlet Hastanesi ve çevresini de kapsayacak şekilde ilave imar planlarının, otoyol üstünde halihazır bulunmayan bölgede 1/2500 çevre düzeni planı ışığında 1/5000 otoyol üstü nazım imar planlarının yapılmasına. 1995 yılında Şehrin Kuzeyinde 1994 yılında yapılmasına karar verilen Yeni Devlet Hastanesi ve Çevresini de kapsayan 1/1000 ölçekli imar planlarının onaylanmasına. 1996 yılında Hıdırşeyhler Köyünün Taşoluk Köyü ile bağlantılı planlarının, Çakmaklar Köyünün otoyol üstü 1/1000 ölçekli ilave imar planlarının yapılmasına ve tasdikine, Ayrıca da Şehrimizin Güney kısmından geçmesi düşünülen çevre yolu da düşünülerek Çanşaberk, Çığırtkanlar, Büyüksu kenarı ile ilave imar planlarının yapılmasına. 1997 de 1/5000 ölçekli otoyol üstü planların ve Çanşaberk, Çığırtkanlar, Büyüksu kenarı ile ilave imar planlarının onaylanmasına; ilave olarak kalkınmanın artmasında bunun sonucunda da gelir düzeyinin yükselmesinde büyük rol oynayan Sanayi sektörünün düzenli olarak gelişmesini sağlamak amacıyla; - D 100 Güneyi Çaydurt Yerleşmesi dahil mücavir alan sınırına kadar 500 m lik bir alanın, - Ardem A.Ş. ile Doğu da mücavir alan sınırı Kuzeyde otoban ve uçuş konisi arasında kalan alanın, - SEKA Fabrikasından Mücavir alan sınırına kadar Güneyde Büyüksu, Mudurnu Caddesi Paralel yol arasının gerekli Kamu Kuruluşlarının görüşleri doğrultusunda sanayi alanı olarak planlama çalışmalarının başlamasına, 1998 yılında Rezerv Organize Sanayi Bölgesinin 1/1000 uygulama imar planlarının yapılarak onanmasına, Paşaköy Kavşağından Kuruçay Kavşağına kadar D-100 Karayolunun Kuzey ve Güney kısımlarında Ticari Bloklama şeklinde revizyon imar planlarının yapılmasına karar verilmiştir. M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk Bolu ili merkez ilçe ile birlikte 9 ilçe, 4 belde ve 491 köyden oluşmaktadır. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Verilerine göre Bolu ilinin toplam nüfusu 276.506 dır. Bunun 175.553 i şehir merkezlerinde, 100.953 ü kırsal kesimlerde yaşamaktadır. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Verilerine göre nüfusun % 63 ü kentlerde, % 37 si kırsal kesimlerde yaşamaktadır. Başka bir deyişle Bolu da kentleşme oranı % 63 dür. M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları Göynük İlçesi Koruma Amaçlı İmar Planı 56,1 ha alan kaplamakta olup 46,3 ha bölümü kentsel sit alanıdır. Mudurnu İlçesi kentsel sit alanı yaklaşık 2 km 2 dir. 215 adet tescilli bina, 138 adet planla korunacak yapı 5 adet cephe koruma bulunmaktadır. - 155 -

M.1.1.6. Endüstri Alanlarda Yer Seçimi K.Sanayi ve Teknoloji konu başlığı altında incelenmiştir. M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar G.Turizm konu başlığı altında incelenmiştir. M.1.2. Kırsal Alanlar M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni Köy yerleşimlerinin bir kısmı Kuzey Anadolu fay kuşağı içinde, ana faya yakın noktalarda ve yumuşak zemin üzerinde kuruludur. İl in tamamı birinci derece deprem bölgesi olmakla birlikte, bu durumda olan yerleşim merkezleri, ana faydan uzakta ve sağlam zemin üzerinde kurulu olanlara göre, daha büyük risk altındadır. İl alanı içinde köy yerleşim birimlerinin dağılımına göre vadilerde ve düzlüklerde bir yoğunlaşma vardır. Gerede-Dörtdivan-Yeniçağa-Bolu-Bolu Dağı ekseni ile Bolu-Gökçesu- Mengen-Pazarköy ekseni köy yerleşim birimlerinin toplandığı iki eksendir. Bunlardan birincisi Kuzey Anadolu fay kuşağı ile diğeri de Bolu-Mengen fay kuşağı ile örtüşmektedir. Yani deprem riski en yüksek olan kesimlerde köylerin çoğu toplanmış durumdadır. Köroğlu dağlarının yüksek kesimlerinde, kuzeybatıda Bolu dağlarının yüksek ve ormanlık kesimlerinde, Taşkesti kuzeyinde Elmacık dağı güney yamaçlarında yerleşim ya çok seyrektir ya da hiç yoktur. Mudurnu ve Göynük ilçelerinin arazi yapısına bağlı olarak köylerin belli hatlarda ya da alanlarda toplanmamıştır. İlçe alanları içinde nispeten homojen dağılmıştır. Deprem riski dışında köy yerleşim birimlerinin akarsu kenarlarında, dereler içinde ve eğimli yamaçlarda kurulmuş olanlarında sel ve heyelan riski de söz konusudur. Ayrıca bazı köy yerleşim birimleri de tarım toprakları üzerinde kurulmuşlardır. Bunların büyümesi, genişlemesi tarım toprakları kaybını artıracaktır. M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti Kırsal alan planlamasında arazi mülkiyeti hakkında elimizde bilgi bulunmamaktadır. M.2. Altyapı L. Altyapı, Ulaşım ve Haberleşme konu başlığı altında incelenmiştir. M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri Tablo M.1.Belediye Sınırları İçinde Binaların Kullanım Amacına Göre Dağılımı Türkiye geneli Bolu 1984 2000 1984 2000 Toplam bina 4.387.971 7.838.675 26.731 22.612 Konut 3.515.110 5.872.808 19.555 16.021 Çoğunluğu konut 326.499 863.005 2.052 1.558-156 -

Çoğunluğu konut dışı 59.158 84.926 617 273 Tümü işyeri 424.217 804.662 3.832 3.812 Eğitim-kültür 13.485 30.349 153 164 Sağlık 2.132 6.600 34 41 Resmi daire 18.795 33.124 200 219 Dini 13494 26.952 147 116 Konut dışı karışık 12.209 37.598 134 145 Diğer 812 74.788 6 249 Bilinmeyen 2.060 3.863 1 14 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu M.3.1. Kamu Binaları Binalar ve Yapı Çeşitleri konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.2. Okullar Binalar ve Yapı Çeşitleri konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri Binalar ve Yapı Çeşitleri konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler Binalar ve Yapı Çeşitleri konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.5. Endüstriyel Yapılar Binalar ve Yapı Çeşitleri konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar M.3.7. Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar G. Turizm konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.8. Bürolar ve Dükkânlar Binalar ve Yapı Çeşitleri konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni konu başlığı altında incelenmiştir. M.3.10. Yerel Mimari Özellikler Göynük ve Mudurnu Evleri; Kentsel Sit Alanı ilan edilmiş bulunan Göynük ve Mudurnu, 20. Yüzyıl başlarından kalma Osmanlı Türk Evleri bakımından zengin iki yerleşim merkezidir. Evlerin sahip oldukları otantik özellikler, artık örneklerine pek fazla - 157 -

yerde rastlanmadığından, ilçelere sadece kültürel değil, aynı zamanda tarihi değer de kazandırmaktadır. Otantik Köy Evleri; Bolu nun kimi köylerinde yöresel geleneklerle oluşmuş ev tipleri ilgi çekicidir. Doğayla uyumlu biçimleri ve özel ahşap destekli doğal malzemeden yapılmış ve iki katlı olmaları depreme karşı dayanıklı da olabileceklerine işaret etmektedir. M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller M.3.10. Yerel Mimari Özellikler konu başlığı altında incelenmiştir. M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik Türkiye İş Kurumu Bolu İl Müdürlüğü kayıtlarına göre 2011 Aralık ayı sonu itibariyle ilimizde kayıtlı işsiz sayısı 7.040 dır. İşsizlik Oranı % 10,6 (Türkiye % 8,8) (2010-TÜİK) M.4.2. Göçler Bolu nun 2011 yılında, Aldığı Göç 12.545, Verdiği Göç 11.386, Net Göç 1.159, Net Göç Hızı 4,2 dir. M.4.3. Göçebe İşçiler ( Mevsimlik ) Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı İlimizde bu konuda doğru ve güncel bilgiye ulaşılamamıştır. Hâlihazır haritaların revize edilmesi gerekmektedir. M.4.5. Konut Yapım Süreçleri Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri: Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.1. Görüntü Kirliliği: İlde düzenli bir şehirleşme olmadığından çarpık bir yapılaşma vardır. Çoğu yerde aynı sokaktaki bitişik ev ve binalar bile farklı mimari özellik göstermektedir. Aynı zamanda bitişik ev ve binaların farklı kat sayılarında inşa edilmesi gibi sebepler görüntü (estetik) kirliliğine sebep olmaktadır. - 158 -

M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları Bolu da havaalanı bulunmamaktadır. M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü O.Gürültü ve Titreşim konu başlığı altında incelenmiştir. M.5.5. Kentsel Atıklar N.Atıklar konu başlığı altında incelenmiştir. M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı Elimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre ilin genel nüfusu 276.506 olup, kentsel nüfus 175.553, kırsal nüfus 100.953 dür. İlimizde şehirde yaşayan nüfusun toplam nüfusa oranı % 63 iken, kırsalda yaşayan nüfusun toplam nüfusa oranı % 37 dir. Bolu Şehir Merkezi Nüfusu 125.842 dir. Tablo M.2. İlçelere Göre Nüfus Sayımı Sonuçları ve Kır-Kent Dağılımı İlçeler 2009 (ADNKS)* 2010 (ADNKS)* 2011 (ADNKS)* Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Merkez 159.070 120.021 39.049 160.500 119.898 40.602 167.343 125.842 41.501 Dörtdivan 6.886 2.952 3.934 6.897 3.051 3.846 6.808 3.001 3.807 Gerede 34.665 23.808 10.857 34.679 24.142 10.537 34.818 24.245 10.573 Göynük 16.443 4.182 12.261 16.123 3.998 12.125 15.935 3.901 12.034 Kıbrıscık 3.789 1.345 2.444 3.611 1.268 2.343 3.484 1.206 2.278 Mengen 15.496 5.170 10.326 14.623 5.037 9.586 14.091 5.036 9.055 Mudurnu 20.661 4.596 16.065 20.729 4.830 15.899 20.528 4.936 15.592 Seben 6.391 2.822 3.569 6.106 2.711 3.395 5.874 2.566 3.308 Yeniçağa 8.144 5.175 2.969 7.940 5.027 2.913 7.625 4.820 2.805 TOPLAM 271.545 170.071 101.474 271.208 169.962 101.246 276.506 175.553 100.953 * Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Kaynak: Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü (2011) - 159 -

İlimizde şehirlerde yaşayan nüfusun toplam nüfus içindeki payı artarken, köylerin nüfusunun payı azalmaktadır. Şehir nüfusunun artmasına karşılık köylerde azalmanın meydana gelmesi köyden kente göçün hızlandığı sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu göçün genellikle orman köylerindeki arazinin az ve verimsiz oluşuna bağlı ekonomik nedenlerden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Bolu İli, Türkiye nin göç veren illeri arasında yer almaktadır. Bolu kırsal kesimi, hem Bolu kentsel alanlarına hem de il dışına göç vermektedir. Buna karşılık, kentsel nüfus, Bolu dışına yönelmektedir. Bolu nun küçük kentsel yerleşmeleri kırsal kesimden göç almakta, buna karşılık kentli nüfusunun bir kısmını büyük metropollere göndermektedir. İlimizde köyde yaşayan nüfusun toplam nüfusa oranı % 37 iken, şehirde yaşayan nüfusun oranı % 63 tür. Köyde yaşayan nüfus oranı Türkiye genelinin (%35) üzerindedir. Buradan hareketle ilimiz yerleşim yapısındaki kırsal kesim yoğunluğunun önceki yıllara göre azalmış olsa da halen sürdüğünü söyleyebiliriz. İl nüfusunun kent merkezinde yığılma eğiliminde olması, nüfusun kır-kent dağılımının giderek bozulması riskini taşımaktadır. Bolu İli kentleşme oranı açısından Batı Karadeniz Bölgesi nden daha gelişmiş durumdadır. M.6.2. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı Tablo M.3. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) 2011 Yılı Nüfusun İlçelere ve Cinsiyetine Göre Dağılımı İlçe Toplam Şehir Köy Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Merkez 83.723 83.620 167.343 63.609 62.233 125.842 20.114 21.387 41.501 Dörtdivan 3.240 3.568 6.808 1.447 1.554 3.001 1.793 2.014 3.807 Gerede 17.176 17.642 34.818 11.968 12.277 24.245 5.208 5.365 10.573 Göynük 7.882 8.053 15.935 1.957 1.944 3.901 5.925 6.109 12.034 Kıbrıscık 1.702 1.782 3.484 635 571 1.206 1.067 1.211 2.278 Mengen 7.027 7.064 14.091 2.603 2.433 5.036 4.424 4.631 9.055 Mudurnu 10.146 10.382 20.528 2.423 2.513 4.936 7.723 7.869 15.592 Seben 2.830 3.044 5.874 1.261 1.305 2.566 1.569 1.739 3.308 Yeniçağa 3.659 3.966 7.625 2.354 2.466 4.820 1.305 1.500 2.805 Toplam 137.385 139.121 276.506 88.257 87.296 175.553 49.128 51.825 100.953 Şehir: İl ve İlçe Merkezleri sınırları içindeki nüfustur. Köy: İl ve İlçe Merkezleri sınırları dışında kalan yerleşim yerlerindeki nüfustur. Kaynak: Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü (2011) - 160 -

Tablo M.4. Bolu İl Merkezi ve İlçeleri Arası Uzaklık Cetveli BOLU İL MERKEZİ VE İLÇELERİ ARASI UZAKLIK CETVELİ BOLU 47 DÖRTDİVAN 50 16 GEREDE 100 147 150 GÖYNÜK 63 130 113 151 KIBRISCIK 56 47 33 156 119 MENGEN 52 118 102 45 115 108 MUDURNU 52 119 102 99 61 108 56 SEBEN 37 9 15 137 100 23 89 89 YENİÇAĞA Kaynak: Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü (2011) M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları Tablo M.5. 2011 yılı İlçelerimizin Nüfusu, Yüzölçümleri ve Nüfus Yoğunluğu YERLEŞİM BİRİMİ MERKEZ NÜFUSU 167.343 YÜZÖLÇÜMÜ KM 2 NÜFUS YOĞUNLUĞU 1.561 Km 2 ye 107 kişi DÖRTDİVAN GEREDE GÖYNÜK KIBRISCIK MENGEN MUDURNU SEBEN YENİÇAĞA BOLU GENELİ 6.808 34.818 15.935 3.484 14.091 20.528 5.874 7.625 276.506 552 12 kişi 1.059 33 kişi 1.362 12 kişi 462 8 kişi 898 16 kişi 1.409 15 kişi 817 7 kişi 156 49 kişi 8.276 33 kişi Kaynak: Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü (2011) İlimizde şehirlerde yaşayan nüfusun toplam nüfus içindeki payı artarken, köylerin nüfusunun payı azalmaktadır. Şehir nüfusunun artmasına karşılık köylerde azalmanın meydana gelmesi köyden kente göçün hızlandığı sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu göçün genellikle orman köylerindeki arazinin az ve verimsiz oluşuna bağlı ekonomik nedenlerden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Bolu İli, Türkiye nin göç veren illeri arasında yer almaktadır. Bolu kırsal kesimi, hem Bolu kentsel alanlarına hem de il dışına göç vermektedir. Buna karşılık, kentsel nüfus, Bolu dışına yönelmektedir. Bolu nun küçük - 161 -

kentsel yerleşmeleri kırsal kesimden göç almakta, buna karşılık kentli nüfusunun bir kısmını büyük metropollere göndermektedir. M.6.4. Nüfus Değişim Oranı M.6. 1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi konu başlığı altında incelenmiştir. M.7. Sosyal Durum M.7.1. Sosyal Güvenlik Sosyal Güvenlik kapsamındaki toplam aktif(çalışan) kişi sayısı Bağ-Kur 14.397, SSK: 47.773, Emekli Sandığı 13.585 dir. Aktif kişi sayısının İl nüfusuna oranı %27,40 dır. İlimiz genelinde Sosyal Güvenlik kapsamındaki bakmakla yükümlü tutulanların sayısı: 136.724, İl nüfusuna oranı % 49,44 dür. İlimiz genelinde emekli sayısı 47.423 olup İl nüfusuna oranı %17,15 dir. 2022 Sayılı Kanuna göre maaş alan 6.119 kişidir. Tablo M.6. Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Kişi Sayılarının Kurumlara Göre Dağılımı Sosyal Güvenlik Sosyal Aktif Kişi Kapsamındaki Bakmakla Emekli Güvenlik Diğer Toplam Sayısı Yükümlü Tutulanların Sayısı Kurumu Sayısı SSK 47.773 74.249 24.872 146.894 Emekli Sandığı 13.585 23.246 9.997 (2022 Sk göre maaş alanlar) 6.119 52.947 Bağ- Kur 14.397 39.229 12.554 66.180 Genel Toplam 75.755 136.724 47.423 6.119 266.021 Kaynak: Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü (2011) Türkiye İş Kurumu Bolu İl Müdürlüğü kayıtlarına göre 2011 Aralık ayı sonu itibariyle ilimizde kayıtlı işsiz sayısı 7.040 dır. İşsizlik Oranı % 10,6 (Türkiye % 8,8) (2010-TÜİK), Bolu İli genelinde vizeli 23.516 kişi yeşil karttan yararlanmaktadır. Bu rakamın toplam il nüfusuna oranı % 8.7 dir. Bolu İli genelinde vizeli 23.483 kişi yeşil karttan yararlanmaktadır. Bu rakamın toplam il nüfusuna oranı % 8.5 dir. - 162 -

Tablo M.7. Bolu İl Genelindeki Yeşilkart Sayısı ve Nüfusa Oranı BOLU İL GENELİNDEKİ YEŞİLKART SAYISI VE NÜFUSA ORANI (İLÇELER İTİBARİYLE-OCAK -2012) İlçe Adı Merkez Dörtdivan Gerede Göynük Kıbrıscık Mengen Mudurnu Seben Yeniçağa TOPLAM Yeşil Kart Sayısı 10.024 1.377 3.560 1.644 940 948 3.676 820 494 23.483 Nüfusu 167.343 6.808 34.818 15.935 3.484 14.091 20.528 5.874 7.625 276.506 Nüfusa Oranı 6,0 20,2 10,2 10,3 27,0 6,7 17,9 14,0 6,5 8,5 Kaynak: Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü (2011) Sosyal Hizmetler; İlimizde Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğüne bağlı Semiha Şakir Spastik Çocuklar Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi, İzzet Baysal Vakıf Huzurevi ve Kız Yetiştirme Yurdu, İzzet Baysal Huzurevi, Gerede Esentepe Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi ve Karaçayır Toplum Merkezi (SHÇEK Genel Müdürlüğünün 07.09.2010 tarih ve 1745 sayılı yazısı gereğince yeni bir hizmet binası bulununcaya kadar hizmetleri geçici bir süre durdurulmuştur) olarak beş kuruluşta 2828 sayılı kanun gereğince korunmaya ve bakıma muhtaç yaşlı, özürlü ve kız çocuklarına bakım hizmeti, aile danışmanlık ve rehberlik hizmeti verilmektedir. Ayrıca 2011 Nisan ayında açılan iki çocuk evi hizmetlerini sürdürmektedir. 40 kapasiteli Semiha Şakir Spastik Çocuklar Bakım ve Rehabilitasyon Merkezinde (0-18 yaş grubu) 15 kız, 19 erkek toplam 34 spastik özürlü, 120 kapasiteli İzzet Baysal Vakıf Huzurevi ve Kız Yetiştirme Yurdunda, (12-18 yaş grubu) 4 erkek 23 kız çocuğu olmak üzere toplam 27 çocuk, 60 kapasiteli huzurevi bölümünde ise 17 kadın, 5 erkek olmak üzere 22 yaşlı, 60 kapasiteli İzzet Baysal Huzurevinde 30 erkek, 21 kadın olmak üzere 51 yaşlı, 12 çocuk kapasiteli iki çocuk evinde ise 9 kız, 3 erkek toplam 12 çocuk, Ayrıca 54 kapasiteli Gerede Esentepe Huzurevi Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezinde ise 27 yatak bakıma muhtaç özürlü yaşlılara, 27 yatak ise kendi işini kendi görebilen yaşlılara ayrılmıştır. Halen 10 kadın 20 erkek olmak üzere 30 yaşlı özel bakımda, 1 kadın, 17 erkek olmak üzere toplam 18 yaşlı ise huzurevinde bakım altında bulunmaktadır. Özürlü evde bakım hizmetleri için 2011 yılında 1.195 özürlü vatandaş için ailesine evde özürlü bakım yardım bağlanmıştır. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarınca; 2011 yılında; il genelinde toplam (36) bin (755) kişiye, (9) milyon (574) bin TL, 2010 yılında; (21) bin (472) kişiye, (5) milyon (635) bin TL ve 2011 yılında; (25) bin (648) kişiye, (6) milyon (907) bin TL giyecek, yiyecek, yakacak, afet, eğitim, sağlık, proje destekleri gibi konularda ayni ve nakdi yardım yapılmıştır. KAYNAKÇA 1- Bolu İl Özel İdaresi, Stratejik Plan 2011 2015 2- Bolu İl Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri 3- Bolu Belediyesi, İmar ve Şehircilik Müdürlüğü 4- Bolu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 5- Bolu İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü 6-Bolu Sağlık İl Müdürlüğü - 163 -

N. ATIKLAR N.1. Evsel Katı Atıklar Büyük yerleşim birimlerinin bugün karşılaştıkları en önemli sorunlardan biri de evsel atıklardır. Evsel Atıklar kısaca evlerden atılan tehlikeli ve zararlı katı atık sınıfına girmeyen, mutfak, bahçe gibi yerlerden gelen katı atıklar olarak tanımlanabilir. Şehrin evsel atıklarının toplanması ve taşınması, Bolu Belediyesi kontrolünde AKMERCAN LTD.ŞTİ. tarafından yürütülmektedir. İl merkezindeki atıklar her akşam saat 08.00 de ağzı kapalı poşetler ile cadde üzerine veya kapı önlerine çıkartılmaktadır. Atık hizmetlerinin yürütülmesinde toplam 84 şirket personeli, 48 Belediye Personeli görev almaktadır. İlimiz ilçelerinde oluşan atıkların, mevsimlere göre değişimi, kişi başına düşen atık miktarı ve atık yönetim biçimlerini gösterir tablolar aşağıda verilmiştir. Katı Atık Depolama Sahası; mücavir alan sınırları içinde şehrin kuzeydoğusunda, Yukarı Soku Mahallesi (Köyü), İğnesi mevkiinde olup, şehir merkezine 4 km. mesafededir. Bolu Belediyesi tarafından mevcut çöp depolama sahası 2006 yılında düzenli çöp depolama sahası haline dönüştürülmüş ve 2007 yılında faaliyete geçirilmiştir. Mevcut Katı Atık Depolama Sahasının hizmet nüfusu 150.000 kişi olup, atık miktarı 49.275 ton/yıl dır. Depolama sahasının toplam kapasitesi 1.890.000 m 3 olup, sahanın 2 lot üzerinden 20 yıllık bir süre için hizmet vermesi planlanmıştır. İlk lotun alanı 24.000 m 2 olup, 1.lot kapasitesi 720.000 m 3 tür. 10 yıllık bir süre için planlanmıştır. Tablo N.1. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Bolu Belediyesi ) Nüfus 126.000 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1.48 kg/gün Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 55.000 ton/yıl Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% 47 Kâğıt : %15 Cam : % 8 Metal : % 2 Plastik: % 15 Kül : % 5 Diğer : % 8 Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama ( ) Düzenli Depolama ( * ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye (* ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( * ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( * ) Tıbbi (* ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) 2 adet sıkıştırmalı araç, 1 adet 10 ton luk damperli kamyon, 1 adet traktör, 1 adet kepçe, 1 adet konteynır yıkama aracı, 1 adet tank taşıyıcı, 3 adet yol süp..arac. - 164 - Özel şirketin araçları : 14 sıkıştırmalı araç,1 kepçe, 1 damperli kamyon, 1 adet yol yıkama,

Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Bolu Belediyesi (2011) 1 adet yol süp. arac. 1 Müdür, 3 Vardiye Çavuşu,2 zabıta, 10 şoför, 1 kepçe operatörü, 1 büro görevlisi, 30 süpürge elemanı olmak üzere toplam 48 personel, Özel şirketin işçileri 1 Müdür, 2 çavuş, 1 koordinatör, 20 şoför, 1 tamirci, 1 kepçe operatörü, 58 işçi olmak üzere toplam 84 personel, Tablo N.2. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Taşkesti Belediyesi ) Nüfus 2.103 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1,2 kg Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 1,6 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% 75 Kâğıt : % 10 Cam : % 5 Metal : % 5 Plastik: % 5 Kül : % - Diğer : % - Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Taşkesti Belediyesi (2011) 2 Adet Çöp Kamyonu 7+1 1 Şoför, 3 İşçi Tablo N.3. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Mengen Belediyesi ) Nüfus 5.170 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1 kg ( yaz), 1,5 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 7,0 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) 2 Adet Sıkıştırmalı Çöp Kamyonu, Kepçe, 70 Adet Konteynır - 165 -

Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Mengen Belediyesi (2011) 9 İşçi Tablo N.4. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Gerede Belediyesi ) Nüfus 23.808 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1-5 kg ( yaz) 1-9 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 50 ton/gün, 18.250 Ton/yıl Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% 15 Kâğıt : % 15 Cam : % 3 Metal : % 7 Plastik: % 20 Kül : % 40 Diğer : % - Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( * ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( * ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Gerede Belediyesi (2011) 6 Adet Kamyon 2x 13 m 3 4x 7 m 3 8 Şoför, 44 İşçi Tablo N.5. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Seben Belediyesi ) Nüfus 2711 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1-6 kg ( yaz) 1-8 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 5 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% Kâğıt : % 1 Cam : % 1 Metal : % 1 Plastik: % 1 Kül : % 50 Diğer : % 46 Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) 1 Adet 8 m 3 Kamyon - 166 -

Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Seben Belediyesi (2011) 3 Adet Temizlik işçisi Tablo N.6. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Kıbrıscık Belediyesi ) Nüfus 1.345 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1,2 kg ( yaz), 1,8 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 2 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Kıbrıscık Belediyesi (2011) 2 Adet Çöp Arabası, 4 İşçi 2 Şoför, 3 İşçi Tablo N.7. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Göynük Belediyesi ) Nüfus 4.182 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 2 kg ( yaz) 2 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 8,2 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% 10 Kâğıt : % 10 Cam : % 10 Metal : % 10 Plastik: % 15 Kül : % 30 Diğer : % 15 Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( * ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Göynük Belediyesi (2011) 1 Adet İveco Çöp Kamyonu 5 ton, Traktör 2,5 ton 2 Şoför, 2 İşçi - 167 -

Tablo N.8. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Gökçesu Belediyesi ) Nüfus 2.686 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1 kg ( yaz), 1 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 2-3 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Gökçesu Belediyesi (2011) 2 Adet Traktör, 2 Adet Çöp Arabası Tablo N.9. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Yeniçağa Belediyesi ) Nüfus 5.175 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1,5kg ( yaz), 2 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 9-10 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( * ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Yeniçağa Belediyesi (2011) 2 Adet Sıkıştırmalı İveco Araç 2 Şoför, 7 Temizlik İşçisi, 2 Meydancı Tablo N.10. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Pazarköy Belediyesi ) Nüfus 1387 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 0,5 kg ( yaz) 1 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 1,5 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) Organik : % 15 (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Kâğıt : % 15 Cam : % 5 Metal : % 5 Plastik : % 30 Kül : % 30 Diğer : Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) - 168 -

Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Pazarköy Belediyesi (2011) 1 Adet Römorklu Traktör 3 Adet Sigortalı İşçi Tablo N.11. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Karacasu Belediyesi ) Nüfus 2.717 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 2,31 kg Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 17 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% 60 Kâğıt : % 30 Cam : % Metal : % Plastik: % Kül : % 10 Diğer : % Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Karacasu Belediyesi (2011) 1 Şoför, 2 Toplayıcı Tablo N.12. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Dörtdivan Belediyesi ) Nüfus 2.952 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 0,7 kg ( yaz) 0,9 kg ( kış ) Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 3 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) - 169 - Organik :% 10 Kâğıt : % 7 Cam : % 3 Metal : % 5 Plastik: % 5 Kül : % 50 Diğer : % 20 Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( )

Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( * ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Dörtdivan Belediyesi (2011) 2 Adet Çöp Aracı 3 Tonluk 1 Şoför, 3 İşçi Tablo N.13. Katı Atık Miktar ve Yönetimi ( Mudurnu Belediyesi ) Nüfus 4.936 Kişi Başına Üretilen Katı Atık Miktarı(Kg/Gün) 1-2 kg Toplanan Katı Atık Miktarı(Ton/Gün; Ton/Yıl) 5-6 ton/gün Atık Kompozisyonu(%) (Organik, Kâğıt, Cam, Metal, Plastik, Kül Vs.) Organik :% 50 Kâğıt : % 5 Cam : % 3 Metal : % 4 Plastik: % 8 Kül : % 10 Diğer : % 20 Mevcut Bertaraf Yöntemi Düzensiz Depolama (* ) Düzenli Depolama ( ) Kompost ( ) Yakma ( ) Diğer ( ) Atık Yönetimi Hizmetlerini Kim Yürütüyor Belediye ( * ) (Toplama, Taşıma, Bertaraf) Özel ( ) Hangi Atıklar Toplanıyor Evsel ( * ) Endüstriyel ( ) Tıbbi ( ) Diğer ( ) Ambalaj Atıkları İçin Kaynakta ayrı Toplama Yapılıyor mu? Hayır Atık Hizmetleri İçin Araç ve Ekipman Durumu (Adet, Cins, Kapasite vs.) Atık Hizmetleri İçin Eleman Durumu (Sayı ve Görev) Kaynak: Mudurnu Belediyesi (2011) Çöp Toplama Aracı 7+1 m3 7 personel - 170 -

N.2. Tehlikeli Atıklar Tehlikeli atıklar miktarı az, fakat çevre ve canlılar için tahrip gücü fazla olan zehirli, katı veya sıvı kimyasal madde atıklarıdır. Çoğunlukla kimyasal maddelerden kaynaklanan atıklardır. İlimizde 2011 yılında toplanan tehlike atıklara ait bilgiler Tablo N.14 te verilmiştir. Tablo N.14. 2011 Yılı Tehlikeli Atıkların Durumu Geri Kazanım Miktarı (kg) Geri Kazanım Oranı Bertaraf Miktarı (kg) Bertaraf Oranı Stok Miktarı (kg) Stok Oranı Toplam (kg) 1854192 94,93 72871 3,73 26142,21 1,34 1953205,21 Kaynak: Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü (2011) - 171 -

N.3. Özel Atıklar N.3.1. Tıbbi Atıklar Sağlık alanında tanı, tedavi ve eğitim hizmeti veren büyük küçük bütün kuruluşların atıkları genel anlamda tıbbi atık olarak adlandırılır. Enfekte ve tehlikeli tıbbi atıkların, evsel nitelikli atıklarla birlikte değil, ayrı toplanıp, depolanması veya bertaraf edilmesi gerekmektedir. 22.07.2005 tarih ve 25883 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin hükümleri gereğince, Bolu Merkez ve ilçelerinde oluşan tıbbi atıklar, Belediyelerin ERA Çevre Teknolojileri A. Ş. ile imzaladıkları protokoller çerçevesinde, lisanslı Tıbbi Atık Toplama Araçları ile bir program doğrultusunda bu atıkların üretildikleri yerlerde ayrı olarak toplanmakta, taşınmakta, tekniğine uygun sterilize edilmekte ve evsel nitelik kazanan atıklar Sakarya Büyükşehir Belediyesine ait Katı Atık Düzenli Depolama Alanında bertaraf edilmektedir. Her yıl Mahalli Çevre Kurulu (MÇK) toplantısında İlimizde oluşacak olan tıbbi atıkların bertarafı için ücret belirlenmektedir. İlimizde 2011 yılında toplanan toplam tıbbi atık miktarı 540,161 ton/yıl dır. N.3.2. Atık Yağlar Atık Madeni Yağlar, fabrikalarda ve iş makinelerinde oluşmaktadır. 2011 yılı itibariyle İl Müdürlüğümüze gönderilen Atık Yağ Beyan Formlarının değerlendirilmesi neticesinde ilimizde 2011 yılında toplam Atık Madeni Yağ miktarının 70 ton/yıl olduğu belirlenmiştir. İlimizde Atık Madeni Yağların geri kazanımı amacıyla bir tesis bulunmamaktadır. N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 19.04.2005 tarih ve 25791 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ne istinaden, bitkisel atık yağların, evsel atıklardan ayrı toplanarak ekonomiye geri kazandırılmasını, 15/02/2010 tarihinde yapılan protokol gereği Ezici Yağ Biodizel ve Enerji Üretimi Lab. Hiz. İnş. San. ve Tic. A. Ş. tarafından yapılmaktadır. Bolu İli toplam 2011 yılı Bitkisel atık yağ miktarı 37.615 kg/yıl beyan edilmiştir. N.3.4. Pil ve Aküler Atık pillerin toplanması amacı ile toplam 55 tane pil toplama kutusu okullara ve bazı kurumlara yerleştirilmiştir. Aküler ile ilgili olarak gerekli çalışmalar devam etmektedir. İlimizde 2011 yılında toplanan toplam akü 12952 kg dır. N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller Konu ile ilgili çalışma bulunmamaktadır. - 172 -

N.3.6. Tarama Çamurları Konu ile ilgili çalışma bulunmamaktadır. N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar Konu ile ilgili çalışma bulunmamaktadır. N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar Konu ile ilgili çalışma bulunmamaktadır. N.4. Diğer Atıklar N.4.1. Ambalaj Atıkları İl genelindeki Ambalaj Atıklarını toplama ve ayırma, Lisanlı bir firma olan Yürekli Kağıt San. Tic. Ltd. Şti. tarafından yapılmaktadır. Bolu genelinde Atıkların ayrı toplanmasına 15/09/2009 tarihinde başlanmıştır. N.4.2. Hayvan Kadavraları İlimizde, hayvan kadavralarının bertarafı Bolu Belediyesi tarafından sağlanmaktadır. N.4.3. Mezbaha Atıkları İlimizde, mezbaha atıklarından katı olanlar Bolu Belediyesi tarafından bertaraf edilmekte, sıvı atıklar ise mezbahanın arıtım tesislerinde bertaraf edilmektedir. N.5. Atık Yönetimi N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu N.1. Evsel Katı Atıklar bölümünde ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonları Şehrin evsel ve tıbbi atıklarının toplanması ve taşınması işlemleri Bolu Belediyesi tarafından yürütülmektedir. İl merkezinde katı atıklar akşam saatlerinde torbalar ile cadde üzerine, belli noktalara çıkarılmaktadır. Bu torbalar da her gün belediye tarafından toplanmaktadır. İl merkezinde bulunan sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıklar ise kaynağında ayrı toplanmakta, Bolu Belediyesince yönetmeliğe uygun bir tıbbi atık aracıyla ayrı olarak taşınmaktadır. Atık hizmetlerinin yürütülmesinde Bolu Belediyesi nde 121 personel görev yapmaktadır. - 173 -

N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N.8.1. Katı Atıkların Depolanması Katı Atık Depolama Sahası; mücavir alan sınırları içinde şehrin kuzeydoğusunda, Yukarı Soku Mahallesi (Köyü), İğnesi mevkiinde olup, şehir merkezine 4 km. mesafededir. Bolu Belediyesi tarafından mevcut çöp depolama sahası 2006 yılında düzenli çöp depolama sahası haline dönüştürülmüş ve 2007 yılında faaliyete geçirilmiştir. N.8.2. Atıkların Yakılması Bolu Çimento Sanayi A. Ş. tarafından Atıkların Ek Yakıt Olarak Kullanılması Lisansı alınmış olup, Boya Çamuru, Kontamine Atık ve Atık Yağlar ek yakıt olarak kullanılmaktadır. N.8.3. Kompost İlimizde hali hazırda kompost tesisi bulunmamaktadır. N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi Atıkların özelliklerinden yararlanılarak içindeki bileşenlerin fiziksel, kimyasal veya biyokimyasal yöntemlerle başka ürünlere veya enerjiye çevrilmesine Geri kazanım denilmektedir. Geri kazanımla, doğal kaynaklarımız korunur, enerji tasarrufu ve ekonomiye katkı sağlanır, çöplüğe giden atık miktarı azalır Bolu da taşeron firmalar tarafından ayırma işlemi (plastik, cam, kâğıt, metal vb.) yapılmaktadır. Belediyeler arasında katı atık yönetiminin ilgili yönetmeliğe uygun şekilde yürütülmesi için herhangi bir birlik oluşturulmamıştır. Geri kazanım çalışması yoktur. Tıbbi atıklarla sanayi atıkları da genel olarak evsel atıklarla birlikte depolanmaktadır. N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri İl merkezinde evsel katı atıklar belirli saatlerde sokağa çıkartılıp, buradan belediye çalışanları tarafından taşıma aracına yüklenip, düzenli depolama sahasına götürülmektedir. Çöplerin tekniğine uygun bir şekilde uzaklaştırılmamaları halinde halk sağlığı ile ilgili problemler ortaya çıkar. Ayrıca yerleşim alanlarında yığılan çöpler nedeniyle de kent merkezlerinde ciddi sağlık tehditlerinin yanı sıra, görsel kirlilik yaşanmakta ve özellikle yaz aylarında sıcak iklim koşullarının da desteklediği kötü kokuların varlığına neden olmaktadır. - 174 -

KAYNAKÇA 1- Bolu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü 2- Bolu Belediyesi 3- Taşkesti Belediyesi 4- Mengen Belediyesi 5- Gerede Belediyesi 6- Seben Belediyesi 7- Kıbrısçık Belediyesi 8- Göynük Belediyesi 9- Gökçesu Belediyesi 10- Yeniçağa Belediyesi 11- Pazarköy Belediyesi 12- Karacasu Belediyesi 13- Dörtdivan Belediyesi 14- Mudurnu Belediyesi - 175 -

O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1. Gürültü Gürültü, insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren önemli bir Çevre Kirliliği türüdür. Ses, Gürültü Kontrol Yönetmeliği nde titreşim yapan bir kaynağın hava basıncında yaptığı dalgalanmalar ile oluşan ve insanda işitme duyusunu uyaran fiziksel bir olay olarak tanımlanmaktadır. Ses dalgalarının birim zamandaki titreşim sayısına ise frekans denir. Gürültü yüksekliği ölçümünde birim olarak desibel (db) kullanılmaktadır. Belirli bir şiddetteki ses kişilere göre değişik etkiler yapmakla beraber bir genellemeye gidilebilir: - 30-65 db arası gürültüler bazı durumlarda rahatsız edicidirler ancak rahatsızlığın şekli ve basıncı çok çeşitlidir. Sinirlilik, çabuk hiddetlenme, konsantrasyon bozukluğu, baş dönmesi, çalışmaya karşı gittikçe artan isteksizlik görülebilir ( 45-50 db de uykusuzluk başlar). - 65-90 db arası vegatatif sistemde bazı reaksiyonlar görülür. - 90-120 db seviyesindeki gürültüde ise işitme bozuklukları baş göstermektedir. O.1.1. Gürültü Kaynakları O.1.1.1. Trafik Gürültüsü ( Ulaşım Gürültüsü ) İlimizde, D-100 karayolu ve kent içi ulaşımdan kaynaklanan trafik gürültüsü, diğer gürültü kaynakları içinde birinci sırayı teşkil etmektedir. İlimizde 2011 yılı sonu itibariyle trafiğe kayıtlı motorlu taşıtların sayısı 103.014 dir. Bolu Belediyesi tarafından D 100 Karayolunun gidiş geliş arasındaki kısım ağaçlandırılmıştır. Bu sayede ses, gürültü ve hava kirliliğinin bir nebze olsun azaltılmasına çalışılmaktadır. O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nin Ek-VII Liste A ve B sinde verilen endüstri tesisleri için Tablo O.2. de verilen çevresel gürültü sınır değerlerinin aşılması halinde; her bir makine ve ekipman ile gürültüye maruz kalan işçiler bazında sorumlu kurum veya kuruluşlarca hazırlanan ilgili mevzuat çerçevesinde getirilen esasları sağlanmaya yönelik tedbirlerle birlikte etkin ve uygulanabilir çevresel kontrol tedbirleri alınır. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Yasasının 22. maddesi endüstriyel gürültü ile ilgilidir. Sözü edilen maddede, işçileri koruyucu ( başlık, kulaklık, kulak tıkaçları) kullanarak etkisinde kalabilecekleri sürekli gürültü düzeyinin en yüksek değerinin 95 db olması gerektiği yer almaktadır. Ayrıca ağır ve tehlikeli işlerin yapılmadığı yerlerde, gürültü düzeyinin 80 db i geçmemesi gerekmektedir. - 176 -

Tablo O.1. Endüstriyel Tesisler İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Alanlar L gündüz (dba) L akşam (dba) Gürültüye hassas kullanımlardan eğitim, kültür ve sağlık alanları ile yazlık ve kamp yerlerinin yoğunluklu olduğu alanlar 60 55 50 Ticari yapılar ile gürültüye hassas kullanımların birlikte bulunduğu alanlardan konutların yoğun olarak bulunduğu alanlar Ticari yapılar ile gürültüye hassas kullanımların birlikte bulunduğu alanlardan işyerlerinin yoğun olarak bulunduğu alanlar 65 60 55 68 63 58 L gece (dba) Organize Sanayi Bölgesi veya İhtisas Sanayi Bölgesi içindeki her bir tesis için 70 65 60 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Bolu daki endüstri tesislerinde gürültü ölçümleri yapılmamıştır. O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü Şantiye alanlarından kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nin 26 ıncı maddesinde belirtilmiştir. Diğer gürültü kaynaklarına göre, inşaat gürültüsü süreklilik göstermez, ancak olduğu zaman da özellikle de yaz aylarında önemli derecede rahatsız edicidir. Şantiye alanlarından kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Tablo O.3. de verilmiştir. Tablo O.2. Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Faaliyet türü (yapım, yıkım ve onarım) L gündüz (dba) Bina 70 Yol 75 Diğer kaynaklar 70 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Bolu da inşaat gürültüsü ile ilgili olarak çalışma yapılmadığından, Bolu için mevcut veri bulunmamaktadır. O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler Yerleşim alanlarındaki çevresel gürültü esasları ile yerleşim alanı içerisinde bulunan yapılardaki yalıtım kriterleri Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nin 28 inci maddesinde belirtilmiştir. Yerleşim alanı içinde bulunan yapı tiplerine göre iç mekânlarda, bu Yönetmeliğin 20 inci maddesinin (a) bendi çerçevesinde yapılan değerlendirme sonuçlarına göre kabul edilir iç mekân gürültü düzeyi L eq dba cinsinden Tablo O.4 de verilen sınır değerleri aşamaz. - 177 -

Tablo O.3. İç Mekan Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri Kullanım Alanı Kapalı Pencere L eq (dba) Açık Pencere L eq (dba) Kültürel Tesis Alanları Sağlık Tesis Alanları Eğitim Tesisleri Alanları Kullanım alanlarında herhangi bir faaliyet olmadığı durumlardaki değerler: Tiyatro salonları 30 40 Sinema salonları 30 40 Konser salonları 25 35 Konferans salonları 30 40 Yataklı tedavi kurum ve kuruluşları, dispanser, poliklinik, bakım ve huzur evleri ve benzeri. 35 45 Dinlenme ve tedavi odaları 25 35 Okullardaki derslikler, özel eğitim tesisleri, kreşler, laboratuarlar ve benzeri. 35 45 Turizm Yerleşme Alanları Spor salonu, 55 65 Yemekhane 45 55 Kreşlerdeki yatak odaları 30 40 Otel, motel, tatil köyü, pansiyon ve benzeri 35 45 yatak odası Konaklama tesislerindeki restoran 35 45 Sit Alanları Arkeolojik, doğal, kentsel, tarihi ve benzeri. 55 65 Ticari Yapılar Büyük ofis 45 55 Toplantı salonları 35 45 Büyük daktilo veya bilgisayar odaları 50 60 Oyun odaları 60 70 Özel büro (uygulamalı) 45 55 Genel büro (hesap, yazı bölmeleri) 50 60 İş merkezleri, dükkanlar ve benzeri. 60 70 Ticari depolama 60 70 Lokantalar 45 55 Kamu Kurum Kuruluşları Ofisler 45 55 Laboratuarlar 45 55 Toplantı salonları 35 45 Bilgisayar odaları 50 60 Spor Alanları Spor salonları ve yüzme havuzları 55 65 Konut Alanları Yatak odaları 35 45 Oturma odaları 45 55 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği 2011 yılında, Bolu da yerleşim alanlarında sadece şikâyetler ve denetimler sonucu Bolu Belediyesi, Zabıta Müdürlüğü tarafından gürültü ölçümleri yapılmıştır. O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü Hava alanlarından kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nin 23 üncü maddesinde belirtilmiştir. Stratejik gürültü haritası hazırlanması zorunlu olan hava alanının bulunduğu alan ve zaman dilimine bağlı olarak; bu Yönetmeliğin 20 inci maddesinin (a) bendi çerçevesinde yapılan değerlendirme sonuçlarına göre, hava alanı çevresel gürültü düzeyleri L gündüz ve L gece cinsinden Tablo O.5 de verilen sınır değerleri aşamaz. - 178 -

Alanlar Tablo O.4. Hava Alanı Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri Gürültüye hassas kullanımlardan eğitim, kültür ve sağlık alanları ile yazlık ve kamp yerlerinin ağırlıklı olduğu alanlar Ticari yapılar ile gürültüye hassas kullanımların birlikte bulunduğu alanlardan konutların yoğun olarak bulunduğu alanlar Ticari yapılar ile gürültüye hassas kullanımların birlikte bulunduğu alanlardan işyerlerinin yoğun olarak bulunduğu alanlar Küçük hava alanları (yılda elli binin altında iniş/ kalkışın olduğu hava alanları) L gündüz (dba) L akşam (dba) L gece (dba) Büyük hava alanları (yılda elli bin ve üstü iniş/ kalkışın olduğu hava alanları) L gündüz (dba) L akşam (dba) L gece (dba) 63 58 53 65 60 55 65 60 55 68 63 58 67 62 57 72 67 62 Endüstriyel alanlar 70 65 60 75 70 65 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Bolu da havaalanı bulunmadığından gürültü ölçümleri yapılmamıştır. O.1.2. Gürültü ile Mücadele Gürültü ile ilgili gerekli denetimler Bolu Belediyesi ve İl Müdürlüğümüz tarafından yapılmaktadır. O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri Türkiye genelinde uygulanmakta olan imar planlarının gerek hazırlanmasına dönük etüt çalışmalarında ve gerekse de imar planlarının uygulamaya dönük çalışmalarında, Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği esasları içerisinde gerekli olan tedbirlerin alınmadığı görülmektedir. Gürültünün cadde kenarındaki yerleşim yerlerini fazla etkilememesi için tampon bölge oluşturulması mevzuatlarda belirtilmiştir. O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri Çalışanların iş verimliliğini düşürmesi, dikkatlerini dağıtması ve iş kazalarına neden olması açısından gürültü, yöneticileri ve işverenleri yakından ilgilendirmekte, sosyal çevreyi olumsuz etkilemektedir. O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri O.1.4.1. Fiziksel Etkileri Gürültünün işitme duyusunda oluşturduğu olumsuz etkilerdir. Geçici ve kalıcı olarak iki bölümde incelenebilir. Geçici etkilerin en çok karşılaşılanı geçici işitme (duyma) eşiği kayması veya duyma yorulması olarak bilinen işitme duyarlılığındaki geçici kayıptır. - 179 -

Etkilenmenin çok fazla olduğu ve işitme sisteminin eski özelliklerine kavuşmada tekrar gürültüden etkilendiği durumlarda işitme kaybı kalıcı olmaktadır. O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri Fizyolojik etkilerin başlıcaları; kas gerilmeleri, stres, kan basıncı artışı, kalp atışlarının ve kan dolaşımının değişmesi ve uykusuzluktur. O.1.4.3. Psikolojik Etkileri Gürültünün psikolojik etkilerinin başında; sinir bozukluğu, korku, rahatsızlık, tedirginlik, yorgunluk gibi etkiler gelir. O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri Gürültünün iş veriminin azalması ve işitilen seslerin anlaşılmaması gibi görülen etkilerdir. Çalışmaya karşı isteksizlik, konsantrasyon bozukluğu, okuduğunu anlamama, konuşulanı anlayamama vb. insan sağlığını etkileyen performansı düşüren gürültüye bağlıdır. O.2. Titreşim Yerleşim alanlarında çevresel kaynaklar için titreşim kriterleri Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nin 29 uncu maddesinde belirtilmiştir. Bolu da titreşimle ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. KAYNAKÇA 1.Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği 2.Bolu Belediyesi, Zabıta Müdürlüğü 3.Bolu İl Emniyet Müdürlüğü 4.Mülga Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevre Notları - 180 -

P. AFETLER Afetler 3 gruba ayrılır: DOĞAL AFETLER Atmosferik (örn: fırtına, kuraklık vb.) Hidrolojik: (örn: sel, buzulların erimesi) Jeolojik: (örn: deprem, toprak kayması) Biyolojik: (örn: salgın, canlı türlerinin yok olması) İNSAN KAYNAKLI AFETLER Yangın Savaş Kazalar ( örn: trafik kazaları, uçak düşmesi, deniz kazaları) Patlamalar DOĞAL AFETLERİN NEDEN OLDUĞU TEKNOLOJİK AFETLER Yangın Patlama Zehirli maddelerin sızması Kirlilik BÜTÜNLEŞİK AFET YÖNETİMİ Son yıllarda bilgi ve haber paylaşımının gerek medya gerekse internet sayesinde artması başta afetler olmak üzere birçok olaya ya da gelişmeye anında tepki verilebilmesini ve bu tepkilere bağlı olarak da çözüm veya yardım sürecinde aktif rol oynanmasını sağlamaktadır. Dünyada insanlar doğal, teknolojik ya da insandan kaynaklanan afetlerle giderek daha fazla karşı karşıya kalmaktadır. Afetleri yaratan, tehlike ve zarar görebilirlik etkenlerinin bir araya gelmesidir. Riskleri ve toplumun zarar görebilirliğini azaltmak, ancak modern afet yönetimi ilkeleri doğrultusunda geliştirilen politika ve uygulamalarla mümkündür. Afet Yönetimi; her türlü tehlikeye karşı hazırlıklı olma, önleme ve risk azaltma, müdahale ve iyileştirme amacıyla kaynakların organizasyonu, analiz, planlama, karar alma ve değerlendirme süreçlerinin tümünün bütünleşik afet yönetimi yaklaşımıyla ele alınmasını gerektirir. - 181 -