T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA İLİ GEMLİK İLÇESİ ZEYTİN ÜRETİMİNDE KARLILIK ANALİZİ. Salim ÇAKIR

T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA İLİ GEMLİK İLÇESİ ZEYTİN ÜRETİMİNDE KARLILIK ANALİZİ DÖNEM PROJESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI 2016

T.C. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA İLİ GEMLİK İLÇESİ ZEYTİN ÜRETİMİNDE KARLILIK ANALİZİ DÖNEM PROJESİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Bu tez 11/06/2016 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. İbrahim YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Nisa M. YELBOĞA Yrd. Doç. Dr. Yavuz TAŞCIOĞLU

ÖZET BURSA İLİ GEMLİK İLÇESİ ZEYTİN ÜRETİMİNDE KARLILIK ANALİZİ Dönem Projesi, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. İbrahim YILMAZ Haziran 2016, 36sayfa Bursa ili Gemlik ilçesi iklim koşulları bakımından elverişli zeytin yetiştiriciliği bölgesi olması, yöre halkının tek geçim kaynağı olması, sofralık üretim de tercih edilmesi, coğrafi işaret alması, zeytin sanayinin hammaddesi olması ve ihracat ürünü olması, İlçenin tamamına yakın köylerinde yoğun bir şekilde yetiştirilmesine olanak vermiştir. Elde edilen ürünler üretim ve pazarlama aşamalarında birçok sorunla karşılaşmakta olup bu konuda çalışmalar yapılmıştır. Yetiştirme ve ürün karlılığı üzerinde araştırma bölgesinde yeterli çalışma yapılmamıştır. Yapılan çalışmalarda ise daha çok konunun yetiştirme tekniği yönü ele alınmıştır. Konunun önemi de göz önüne alınarak işletmelerde zeytin üretiminde girdi kullanımının belirlenmesi ve üretim faaliyetlerine ilişkin yıllık faaliyet sonuçlarının karlılık analizi yapılması gibi bir çalışma yapılmasına gerek duyulmuştur. Ankete dayalı olarak yürütülen bu araştırma, Türkiye nin önemli sofralık zeytin üreticisi olan Bursa ilinin Gemlik ilçesinde, zeytincilik faaliyetiyle uğraşan tarım işletmelerinin yıllık sofralık zeytin üretimi, maliyet ve karlılık analizini gerçekleştirmek amacıyla yapılmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; zeytin üretiminde değişken masraflar 569.71 /da, sabit masraflar 1422.58 /da, toplam üretim masrafları ise 1992,29 /da olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde birim alana1610.67 brüt kar. 188.09 net kar elde edilmektedir. Zeytin üretim maliyeti 5.55 /kg, ortalama zeytin fiyatı 5.80 /kg olarak bulunmuştur. Bulgular, araştırma alanında sofralık zeytin üretiminin brüt karlılığının olduğunu, net karlılığının daha iyi olması için desteklenmesi gerektiğini göstermektedir. ANAHTAR KELİMELER: Bursa, Ekonomik analiz, Gemlik, Gemlik zeytini, Sofralık zeytin, Zeytin, JÜRİ : Prof. Dr. İbrahim YILMAZ (Danışman) Yrd. Doç. Dr. Nisa M. YELBOĞA Yrd. Doç. Dr. Yavuz TAŞCIOĞLU

ABSTRACT PROFITABILITY ANALYSIS, OF OLİVE PRODUCTION, İN GEMLİK DISTRICT OF BURSA MSc Thesis in Agricultural Economy Supervisor: Prof. Dr. İbrahim YILMAZ June 2016, 36pages Bursa, Gemlik district is conveniently located in terms of climate conditions for the cultivation of olives is the only means of livelihood of the people of the region the region, table grapes production is also preferred, is the raw material of the olive industry, geographical signs and export, and close to all the villages in the county have been growing in cultivation. The resulting products manufacturing and marketing stages, many are about this encounter. Research on the training and product profitability, there has not been enough work in the region. Studies are more discussed the training technique aspect of the topic. Considering the importance of the topic in olive production, and production activities, determining the use entries in the annual profitability analysis to be made of the results of a study such as the activity is not required. This research, which was conducted based on the questionnaire, the most important table olive oil producer of Turkey, Bursa in the district of gemlik olive, table olives activities of the farms that are engaged in the production of annual, to perform cost and Profitability Analysis was conducted. The results of this study according to the olive production in the variable costs, fixed costs are 569.71 and 1422.58, total production costs is calculated as 1992.29. Be examined in unit area 1610.67 gross profit. obtained a net profit of 188.09. The average olive production cost 5.55/kg olive price 5.80 /kg. Results in the field of research, the production of table olives is gross profitability, net profitability shows that should be supported for the better. KEYWORDS: Bursa, Economic analysis, Gemlik, Gemlik olives, Stuffed olives, olives COMMITTEE: Prof. Dr. İbrahim YILMAZ (Supervisor) Yrd. Doç. Dr. Nisa M. YELBOĞA Yrd. Doç. Dr. Yavuz TAŞCIOĞLU

ÖNSÖZ Gemlik İlçesi zeytin işletmelerinin karlılık analizine yönelik olarak yapılan bu çalışmamı başarıyla sonuçlandırarak çalışma bölgesindeki zeytin üretimi yapan işletmelerin ekonomik yapısı, ekonomik faaliyet sonuçlarının tespit edilmesi ve geleceğe dönük beklentiler ile sorunların çözümüne yönelik öneriler sunmuş bulunmaktayım. Tezin hazırlanması sırasında her zaman yanımda bulunan ve desteklerini esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr İbrahim YILMAZ' a, iki dönem boyunca bana katlanan ve yardımcı olan sevgili aileme, birlikte devam ettiğimiz yüksek lisans arkadaşlarıma ve kıymetli çiftçilerimize teşekkür ediyorum

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ......vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ... 1 2. KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI... 3 3. MATERYAL VE METOT... 6 3.1. Materyal... 6 3.2. Metot... 6 4. BULGULAR... 9 4.1. İncelenen İşletmeler İle Üreticilerin Genel Bazı Özellikleri... 9 4.1.1. İşletmelerde nüfusun demografik özellikleri... 9 4.1.2. İşletmelerde üreticilerin deneyim süreleri... 10 4.1.3. İşletmelerde üreticilerin tarımsal örgüte üyelik durumları... 11 4.1.4. İşletmelerin genel özellikleri... 11 4.1.5. İşletmelerde İşçilik kullanımları... 12 4.1.6. İşletmelerde traktör kullanım süreleri... 14 4.2. İşletmelerde Zeytin Üretimi Yıllık Faaliyet Sonuçları... 15 4.2.1. İşletmelerde zeytin bahçesi tesis masrafları... 15 4.2.2. İşletmelerde zeytin üretim maliyetleri... 16 4.2.3. İşletmelerde gayrisafi üretim değerleri... 18 4.2.4. İşletmelerde zeytin karlılık göstergeleri... 19 5. TARTIŞMA... 21 6. SONUÇ... 22 7. KAYNAKLAR... 23 8. EKLER..... 26 ÖZGEÇMİŞ

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Türk Lirası sembolü Kısaltmalar MTA ÇKS GTHB GSÜD TDM AB BK NK Da Kg Maden Tetkik Arama Çiftçi Kayıt Sistemi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gayri Safi Üretim Değeri Toplam Değişen Masraflar Avrupa Birliği Brüt Kar Net Kar Dekar Kilogram

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1.Neyman Yöntemi Formülü... 7

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1.Grup Dağılım Bilgileri... 3 Çizelge 3.1.Örnekleme Bilgileri... 6 Çizelge 4.1.Yaş ve Cinsiyet Bilgileri... 9 Çizelge 4.2.Nüfus Bilgileri... 10 Çizelge 4.3.Üretici Deneyim Bilgileri... 10 Çizelge 4.4.Tarımsal Örgüte Üyelik Bilgileri... 11 Çizelge 4.5.Genel Bilgiler... 11 Çizelge 4.6.İşçilik Bilgileri... 12 Çizelge 4.7.Traktör Kullanımı Bilgileri (saat/da)... 14 Çizelge 4.8.Zeytin Bahçesi Tesis Masrafları ( /da)... 15 Çizelge 4.9.Sofralık Zeytin Üretim Maliyetleri ( /da)... 16 Çizelge 4.10.GSÜD ( /da)... 18 Çizelge 4.11.Karlılık Bilgileri (kg)... 19 Çizelge 4.12.Karlılık Bilgileri ( /da)... 20

GİRİŞ 1. GİRİŞ Zeytin; Oleaceae familyasından olan zeytinin, adının kökeni Yunanca elaia, Latince olea dan gelir. Yüzyıllardır önemini yitirmemiş Oleaceae familyasının bir üyesi olan zeytinin (Oleaeuropaea L.) anavatanı Güney Ön Asya olarak kabul edilmektedir(hehn, 2003). Farklı çalışmalar ve görüşler ise Oleaeuropaea nın asıl yurdunun Güneydoğu Anadolu özellikle Mardin, Kahramanmaraş ve Hatay arasında kalan bölge olduğu yönündedir(ünsal, 2011). Yapılan arkeolojik kazılardan ele geçen fosillerin yabani zeytin ağacı olduğunu destekleyen veriler kesin olmamakla birlikte zeytinin, milattan önce yaklaşık 12 bin yıl öncesinde Akdeniz in batısında varlığına işaret etmektedir (Ünsal, 2011) Konu üzerinde farklı yorumlar yapılsa da ilk kez M.Ö. 4.000 lerde ıslah edildiği ve bir kültür bitkisi haline getirildiği düşünülen zeytinin yağının çıkarılması ve kullanımının yaygınlaşması ancak 1.500-2.000 yıl sonra gerçekleşmiştir. Yaşı bin yılı geçen zeytin ağaçlarına bugün Anadolu nun çeşitli bölgelerinde halen rastlanılması zeytin ağacının kuraklığa ve zor şartlara ne kadar dayanıklı olduğunun bir göstergesidir(anonim, 2015). Sofralık Zeytin; 23 Ağustos 2014 tarihli resmi gazetede yayınlanan 2014/33 tebliğ nolu Türk Gıda Kodeksi- Sofralık Zeytin Tebliği nde sofralık zeytin; kültüre alınmış zeytin ağacı (Oleaeuropaea L.) meyvelerinin tekniğine uygun olarak acılığının giderilip, fermantasyona tâbi tutularak veya tutulmayarak gerektiğinde laktik asit ve/veya diğer katkı maddeleri ilave edilen, pastörizasyon veya sterilizasyon işlemine tabi tutularak veya tutulmadan elde edilen zeytin olarak tanımlanmıştır. Bahsi geçen tebliğde sofralık zeytin, zeytin meyvesinin olgunluk derecelerine göre yeşil, rengi dönük/pembe ve siyah zeytin olmak üzere sınıflandırılır(anonim, 2015). Zeytin üretimi çok uzun bir geçmişe sahip olup Akdeniz ikliminin yaşandığı ülkelerde yetiştiriciliğine rastlanmaktadır. İnsan sağlığına ve beslenmesine katkısı sebebiyle kutsal kitaplarda bahsi geçmektedir. Sofralık zeytin denince Marmara bölgesi, bölgede de çeşide adını vermiş Gemlik akla gelmektedir. Bölge iklim koşulları bakımından Türkiye'nin en elverişli sofralık zeytin yetiştiriciliği bölgelerindendir. Diğer bölgelerimizde de son yıllarda yağlık zeytinde önemli bir artış görülmektedir.(kumral, 2004) Dünya zeytin ve zeytinyağı üretiminin yaklaşık %70 i Avrupa Birliği (AB) ülkelerince karşılanmaktadır. AB dışında önemli üretici ülkelerin başında Türkiye, Tunus, Suriye ve Fas gelmektedir. Türkiye de 2015 yılı itibariyle 8,37 milyon dekarlık toplu meyvelik alanında 1,7 milyon tonluk zeytin üretimi yapılmaktadır. Sofralık zeytin %27 lik alanı ve %23,53 lük üretimi, yağlık zeytin %73 lük alanı ve %76,4 lik üretimi oluşturmaktadır. Araştırma alanı olarak seçilen Bursa ilinde 415.177 dekarlık, Gemlik ilçesinde 75.130 dekarlık zeytin üretim alanlarınıntamamısofralık zeytin üretimine ayrılmıştır. Gemlik ilçesinde 2.254.000 adet meyve veren yaşta zeytin ağacı mevcut olup ortalama ağaçbaşı 7 kg. verim ile 15.102 ton üretim yapılmaktadır(tüik, 2016). Gemlik ilçesi ayrıca Türkiye nin önemli bir sanayi ve liman bölgesidir. Tarımsal üretimde zeytincilik önemli bir paya sahip olmasına karşılık, işletmeler küçük ve çok parçalı yapıdadır. Türkiye de yetiştiriciliği yapılan en önemli sofralık zeytin çeşitleri Gemlik, Ayvalık, Domat, Memecik, Erkence, Uslu, Eşek Zeytini, Yamalak Sarısı ve Edincik Su

GİRİŞ çeşitleridir (Canözer, 1991). Bu çeşitler içerisinde siyah sofralık olarak değerlendirilen Gemlik çeşidi, yüksek sofralık kalitesi ve Türkiye içerisindeki yayılışı bakımından büyük önem taşımaktadır(kaynaş ve ark., 1998). Sofralık zeytin, yüksek oranda yağ içerdiğinden kalori değeri fazla, bunun yanı sıra biyolojik değeri de oldukça yüksek bir gıda maddesidir. Beslenmemizde olduğu kadar, ekonomimizdeki yeri de son derece önemli olan zeytinciliğimiz, büyük oranda yağa işlenerek değerlendirilmektedir. Bursa da, daha geniş olarak Marmara Bölgesinde yetiştirilen zeytinlerin tamamına yakını salamuraya işlenmekte, yalnızca salamuralık değeri olmayan, dip ve elek altı zeytinleri yağa işlenerek değerlendirilmektedir. Geleneksel olarak uygulanan yöntem Gemlik Yöntemi olarak anılmaktadır. Zeytinler, önceden hazırlanmış salamura içerisine konularak fermantasyona bırakılır ve sonuçta tüketicilerin yeme olgunluğuna ulaştığında ambalajlanır ve satışa sunulur. Ülkemizde sofralık siyah zeytin üretiminde her çeşit zeytin kullanılabilmektedir. Ancak çekirdeği küçük ve meyve eti oranı yüksek zeytinler daha çok sofralık olarak değerlendirilmektedir (Korukluoğlu, 2006). Zeytin insan beslenmesi, tarımsal ekonomiye katkısı, Türkiye'nin önemli bir ihracat ürünü olması bakımından değerlidir. Bununla beraber yapılan çalışmalar da çoğunlukla ürünün yetiştiricilik tekniği ele alındığı, üretim ekonomisi ve karlılığa yönelik çalışmaların sınırlı olduğu görülmektedir. Bu açıdan çelışmanın yararlı olacağı düşünülmektedir. Bu çerçevede bu araştırma, Türkiye nin önemli sofralık zeytin üreticisi olan Bursa ilinin Gemlik ilçesinde yapılan çalışmalar da çoğunlukla ürünün yetiştiricilik tekniği ele alındığından, zeytincilik faaliyetiyle uğraşan işletmelerin, yıllık sofralık zeytin üretimi maliyet ve karlılık analizlerini gerçekleştirmek amacıyla yapılmıştır.

KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI 2. KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI 2.1.Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Verileri Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Bursa İl Müdürlüğü Çiftçi Kayıt Sistemi verilerine göre Gemlik İlçesinde 2015 üretim sezonuna kayıtlı 1634 tarım işletmesi bulunmakta, bunun 1502 si (%92) zeytincilik işletmeleri, 132 si (%08) diğer tarım ürünleri işletmeleridir(anonim, 2016). Türkiye de sofralık zeytin işletmelerinin büyük çoğunluğu, küçük kapasiteli aile işletmelerinden oluşmaktadır. Bu işletmelerde, bilgi ve yeni teknoloji altyapısının yetersizliği, iklim şartlarının değişmesi, pazarlamada oluşan belirsizlikler, kaliteli üretim yapılmasını ve verimliliği sınırlamakta, maliyet artmaktadır. Bu sorunun çözülebilmesi için işletmelerin teknik ve hijyen koşullarının iyileştirilmesi ve bu konuda eğitim, kontrol ve denetimlerin etkin bir şekilde yapılması gerekmektedir(güngör, 2010). Gemlik te de işletmelerin arazi büyüklüklerine bakıldığında küçük işletmelerin ağırlıkta olduğu görülmektedir. Çizelge 2.1.Grup Dağılım Bilgileri Alan(da) İşletme Sayısı Yüzdesi 1 (0,01-25.99) 1032 69 2 (26.00-60.99) 392 26 3 (61.00-100.99) 60 04 4 (101.00-350.00) 18 01 Toplam 1502 100 Çizelgede de görüleceği üzere; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Bursa İl Müdürlüğü Çiftçi Kayıt Sistemine göre Gemlik ilçesinin kayıtlı zeytin üretimi yapan işletmelerinin %69'u 25.99da altında küçük araziyi, %26'si 26.00-60.99da arasında araziyi, %4'ü 61.00-100.99 da arasında araziyi, %1'i 101.00 da üstü büyük araziyi kullanan işletmelerden oluşmaktadır. İlçenin en önemli iktisadi faaliyet kolu sanayi olup, tarım sektörü ikinci sırada gelmektedir. Ağırlıklı olarak üretilen tarımsal ürünler; zeytin, şeftali, kiraz, ceviz, incir, arpa, buğday, yonca, yulaf, fiğ, mısır ve sebzedir. 2.2.TUİK Verileri Türkiye de; 8.37 milyon dekarlık toplu meyvelik alanın da 1.7 milyon tonluk zeytin üretimi yapılmaktadır. Yetiştirilen alanın %73.0 ünde yağlık zeytin, %27 sinde sofralık zeytin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Üretilen zeytinin %76.4 lik kısmı yağlık zeytin, %23.53 lük kısmı sofralık zeytin olarak değerlendirilmektedir(tüik,2016). Araştırma alanı olarak seçilen Bursa ilinde 415.177 dekarlık, Gemlik ilçesinde 75.130 dekarlık zeytin üretim alanları bulunmakta olup tamamında sofralık zeytin üretimi yapılmaktadır. Gemlik ilçesinde 2.254.000 adet meyve veren yaşta zeytin ağacı mevcut olup ortalama ağaç başı 7 kg. verim ile 15.102 ton üretim yapılmaktadır(tüik, 2016).

KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI Bölgenin önemli çeşidi olan Gemlik çeşidinin trilye, kaplık, kıvırcık, kara sinonimleri vardır. Orijini Bursa ilinin Gemlik ilçesidir. Ağacı orta kuvvette gelişir. Fazla büyük olmayan yarı dik bir taç oluşturur. Kısmen kendine uyuşur bir çeşit olduğundan tozlayıcı olarak Ayvalık, Çakır ve Erkence baba çeşit olarak önerilebilir. Meyveleri orta büyüklükte olup yuvarlağa yakın, silindiriktir. Erken verime yatar, verim yüksek ve düzenlidir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Marmara bölgesindeki ağaç varlığının büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. Son yıllardaki yoğun fidan üretimi dikkate alındığında Türkiye genelinde de hızla yayılmaktadır. Siyah sofralık olarak değerlendirilen en önemli çeşittir. Meyveleri yağ bakımından zengin olduğundan sofralık kalite dışı ürün yağlık olarak değerlendirilebilir.(anonim,2006) 2.3.Kaynak Taramaları Manisa ilinin Soma ilçesinde, zeytincilik faaliyetiyle uğraşan tarım işletmelerinin yıllık yağlık zeytin üretimi, maliyet ve karlılık analizini gerçekleştirmek amacıyla bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre; zeytin üretiminde değişken masraflar 752,01 TL/da, sabit masraflar 394,26 TL/da, toplam üretim masrafları ise 1146,27 TL/da olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde birim alana 909,43 TL brüt kar. 515,16 TL net kar elde edilmektedir. Zeytin üretim maliyeti 1,44 TL/kg, ortalama zeytin fiyatı 2,09 TL/kg olarak bulunmuştur. Bulgular, araştırma alanında yağlık zeytin üretiminin karlılığının yüksek olduğunu göstermiştir(kahraman, Yılmaz, 2016). KAHRAMAN S., ÖZALP A, YILMAZ İ., 2016. Manisa ili Soma İlçesinde Yağlık Zeytin Üretiminin Ekonomik Analizi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2016, Antalya Hatay ili zeytin ve zeytinyağı işletmelerinin ekonomik analizini yapmak, zeytin ve zeytinyağı üretim maliyetlerini hesaplamak ve üreticilerin pazarlamada karşılaştıkları sorunları ortaya koymak amacıyla 2004 yılı üretim dönemine ait olmak üzere yapılan çalışmada bölge üreticilerinin en önemli gelir kaynağı olduğu belirlenmiştir. İncelenen işletmeler ortalaması olarak zeytin üretim alanı 78 dekar, zeytin ağacı sayısı 726 adet, zeytin üretim miktarı 32 ton, tarımsal gelir 17,8 bin YTL, öz sermaye karlılığı %32.9, yatırım sermayesi karlılığı ise % 34.1 olarak hesaplanmıştır(özgürsoy, 2006). ÖZGÜRSOY, S., 2006. Hatay İlinde Zeytin Ve Zeytinyağı Sektörünün Ekonomik Analizi, Çukurova Üniversitesi Fen bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. Bursa iline bağlı Orhangazi, Gemlik, Mudanya ve İznik İlçelerinde 12 13 Eylül 2014 tarihlerinde yapılan incelemeler sonucunda, Bölge genelinde özellikle çiçeklenme döneminde gerçekleşen yağışların döllenmeyi olumsuz etkilemesi nedeniyle verim düşüklüğü gözlemiştir. Bu kapsamda üreticilerin tabi afet kapsamında kredi borçları ertelenmiştir. Bursa ilinden gelip Gemlik ilçesinden geçirilmekte olan otoyol inşaatı ilçenin en önemli zeytin bölgelerinin istimlak edilerek rekolteyi ciddi şekilde etkileyecek miktarda zeytin ağacı kesimine yol açtığı ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından belirtilmiştir (UZZK, 2014). UZZK, 2014. Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi, Türkiye 2014-2015 Zeytin Rekolte Tahmin Raporu

KURAMSAL BİLGİLER VE KAYNAK TARAMALARI ANONİM, 2006. Zeytin yetiştiriciliği (Yayın No:61). G.T.H.B. Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 2006, İzmir. ÖZALP A.,YILMAZ İ., 2014. Antalya İli Nar Üretiminde Girdi Kullanımı, Karlılık ve Verimlilik Analizi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2014, Antalya YAVUZ,O., GÜRBÜZ,İ., B., 2000. Türkiye Zeytin ve Zeytinyağı Sektörünün Üretim ve Pazar Yapısı Sorunları ve Çözüm Önerileri, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa İNAN, İ.H. 1998. Tarım Ekonomisi ve İşletmeciliği (4. Baskı). T.C. Trakya Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 275s., Tekirdağ. ÜNSAL, ARTUN. 2011 (8. Baskı). Ölmez Ağacın Peşinde-Türkiye de Zeytin ve Zeytinyağı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları ORKUN, V., 1947. Gemlik Tarih ve Coğrafyası, Aysan Matbaası, Bursa ANONİM, 2015c. I. Uluslararası Gemlik Zeytin Festivali, Gemlik Zeytini tanıtım kitapçığı, Kasım 2015, Gemlik Organik Zeytin Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi, Türkiye IV. Organik Tarım Sempozyumu, 28 Haziran-1 Temmuz 2010, Poster Bildiri, Erzurum. ANONİM, 2015. Zeytin ve Zeytinyağı Sektörel Kümelenme Stratejisi Raporu, http://www.tarim.gov.tr/bugem/kumelenme/belgeler/ GTHB, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Web Portalı http://www.tarim.gov.tr/ (Son erişim tarihi: 25.05.2016) GTHBb, Bursa İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Web Portalı http://bursa.tarim.gov.tr (Son erişim tarihi: 20.05.2016) TUİK, Türkiye İstatistik Kurumu Web Portalı, http://www.tuik.gov.tr (Son erişim tarihi: 23.05.2016) TTKK, Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Web Portalı, http://www.tarimkredi.org.tr (Son erişim tarihi: 10.02.2016) UZZK, Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi Web Portalı http://uzzk.org (Son erişim tarihi 10.06.2016)

MATERYAL VE METOT 3. MATERYAL VE METOT 3.1.Materyal Araştırmanın ana materyalini, Bursa ili Gemlik ilçesinde zeytin yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerin den anket yoluyla elde edilen 2015 yılı üretim sezonu verileri oluşturmuştur. Konu ile ilgili ikincil verileri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İzmir Bornova ve Balıkesir Edremit Zeytincilik Araştırma Enstitüsü, Bursa Gıda Tarım ve Hayvancılık Bursa İl ve Gemlik İlçe Müdürlükleri verileri, DPT, TÜİK ve FAO dan sağlanan istatistiki veriler oluşturmuştur. Ayrıca konu ile ilgili ulusal ve uluslararası araştırma bulgularından da yararlanılmıştır. Çalışmada incelenen işletmelerin sadece zeytin üretimi faaliyeti üzerinde durulmuştur. 3.2.Metot Araştırmanın örnek çerçevesi, Gemlik ilçesinde zeytin üretimi yapılan mahallelerdeki zeytin işletmeleri ve bunların işletmesinde bulunan zeytin alanları belirlenerek oluşturulmuştur. İlçede ilgili kuruluşlar ziyaret edilerek zeytin üretiminin yoğun olduğu 17 adet mahalle tespit edilmiştir. Bu mahalleler; Merkez Mahalleler, Umurbey, Adliye, Güvenli, Katırlı, Hamidiye, Muratoba, Yeniköy, Engürücük, Kurtul, Gencali, Kurşunlu, K.Kumla, B.Kumla, Karacaali, Narlı ve Cihatlı'dır. Merkeze yakın mahalleler, merkez mahalleler olarak değerlendirilmiştir. Araştırmada ana kitleye ait tahminlerin doğruluğunu artırmak ve ana kitleye ait farklı bölümlerin yeterince temsil edilmesini sağlamak amacıyla tabakalı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde ana kitleyi homojen tabakalara ayırıp daha az örnekle, daha sağlıklı ve ayrıntılı bir çalışma mümkün olabilmektedir(güneş ve Arıkan1988). Örneklemede öncelikle üreticiler zeytin bahçeleri alanına göre tabakalandırılmış, zeytin alanlı ölçüt alınarak yapılan bu gruplandırmada işletmeler 4 gruba ayrılmıştır. Bu gruplandırmaya göre 25.99da ve daha az alana sahip olan işletmeler 1. grubu, 26.00-60.99 da alana sahip olan işletmeler 2. grubu, 61.00-100.99 da alana sahip olan işletmeler 3. grubu ve 101.00 da ve daha fazla alana sahip olan işletmeler ise 4. grubu oluşturmuştur. Çizelge 3.1. Örnekleme Bilgileri Tabaka No T.Sınırları (da) Frekans Ortalama Varyans Gerekli anket sayısı Yapılan anket sayısı 1 0,01-25,99 1032 12 45 38,16 39 2 26,00-60,99 392 38 86 20,07 21 3 61,00-100,99 60 75 131 3,78 4 4 101,00-350,00 18 168 3465 5,85 6 Toplam 1502 23,57 597 67,87 70 Tabakaya ayırma işleminden sonra örnek hacmi belirlenmeye çalışılmıştır. Örnek hacminin belirlenmesinde Neyman Yöntemi formülü kullanılmıştır(çiçek ve Erkan, 1996; Esin ve ark. 2001).

MATERYAL VE METOT nn = (Σ Nh Sh)2 N2 D2 + Σ Nh Sh2 (Şekil 1.1) Formülde; n: Örnek hacmi, N: Toplam üretici sayısı, N h : Tabakadaki üretici sayısı, D=d/z olup, d: Ortalamadan öngörülen sapma miktarı, z: Standart normal dağılım değeri, S h 2 : Tabaka varyansı dır. Şekil 1.1.'de görüldüğü gibi araştırma bölgesinde bulunan 1502 adet zeytin işletmesinden 70 adedi örnek hacmi olarak belirlenmiştir. 1. tabakadan 39 anket, 2. tabakadan 21 anket, 3. tabakadan 4, 4. tabakadan 6 anket yapılması hesaplanmıştır. Neyman Yöntemine göre belirlenen bu işletmelerin tabaka gruplarına göre dağılımı, tabakaların birim sayısı ve standart sapma ağırlıklarına göre yapılmıştır. Hesaplamada %5 hata ve % 95 güvenilirlik sınırları içerisinde çalışılmıştır. Anketler, (Kahraman ve Yılmaz, 2016.) nın Soma ilçesinde yağlık zeytin maliyetini belirleme çalışmasında kullandığı anket sorularında düzenleme yapılarak hazırlanmış ve kullanılmıştır. 75 adet olarak, 2015 üretim dönemi için 01 Kasım 2015 30 Mart 2016 tarihleri arasında işletmecilerle yapılan yüz yüze görüşmeler sonucunda doldurulmuştur. Gerekli işletme sayısından daha fazla anketin değerlendirmeye alınmasının nedeni, verilerin tutarsızlığı nedeniyle iptal edilebilecek anketler yerine yapılan yedek anketlerin de, değerlendirmeye dahil edilmesidir. İşletmelerin demografik yapısı, işletme durumları, genel özellikleri ve yıllık faaliyetlerini ortaya koymak amacıyla istenilen verileri sağlayacak şekilde anket formları hazırlanmıştır. Anketlerde işletmelerin nüfus ve işgücü varlığını, işletmelerin sermaye unsurlarını, arazi varlığını, ürünlerin üretiminde kullanılan girdileri, üretim şubesi faaliyet sonuçları (gayrisafi üretim değeri, kullanılan girdiler ve fiyatları, üretim masrafları) gibi verileri sağlayacak sorulara yer verilmiştir. Hazırlanan taslak anket formları, pilot olarak belirlenen işletmelere uygulanmış, görülen eksiklik ve aksaklıklar doğrultusunda anket formu üzerinde değişiklikler yapılarak son şekline getirilmiştir. Anketler 2015 üretim dönemi için 01 Kasım 2015 30 Mart 2016 tarihleri arasında işletmecilerle yapılan yüz yüze görüşmeler sonucunda doldurulmuştur. Doldurulan anket formlarından elde edilen veriler bilgisayar ortamına girilmeden önce kontrol edilerek gerekli düzeltmeler yapılmış, daha sonra bilgisayara girilen birincil veriler analiz edilmiştir. Yapılan çalışmada masraf miktarları, üretim miktarları ve fiyatları anket tarihi itibariyle işletme sahibinin beyanı doğrultusunda kaydedilmiştir. Araştırmada birincil ve ikincil veriler kullanılmıştır. Araştırmanın ana materyalini zeytin üretimi yapan işletmelerde yüz yüze anket yoluyla elde edilen veriler oluşturmaktadır. Elde edilen veriler 2015 üretim dönemine ait olup, sadece üretim miktarı ve verim değerleri zeytindeki peryodisite nedeniyle 2014-2015 üretim dönemleri ortalamasıdır. Üreticilerden elde edilen veriler, ortalama ve yüzde oranları

MATERYAL VE METOT şeklinde hesaplanarak, araştırma sonuçlarında verilen başlıklar altında analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir. Araştırmada kullanılan anket formları üretici ve ürün odaklı hazırlanmıştır. Üretim maliyetini oluşturan masraflar değişen ve sabit masraflar olarak sınıflandırılmış ve tüm maliyet unsurları dikkate alınmıştır(kahraman ve Yılmaz 2016). Bu çalışmada değişen masraflar; gübre masrafları, ilaç masrafları, alet ve makinelerin masrafları (mazot, yağ ve tamir bakım), traktör kirası, geçiçi işçilik masrafları, değişen masraflar faizinden oluşmaktadır. Alet ve makinelerin masrafları; mazot, yağ ve tamir bakım masraflarından oluşmaktadır. Geçiçi işçilik masrafları; gübreleme, bakım ve hasat masraflarından oluşmaktadır. Pazarlama masrafları dahil edilmemiştir. Değişen masraflar faizinin hesaplanmasında Ziraat Bankasının bitkisel üretim kredilerine uyguladığı faiz oranının (% 13) yarısı (% 6.5) esas alınmıştır (Güneş ve ark. 1988; Erkuş ve ark. 1995; Kıral ve ark. 1999; Kahraman ve Yılmaz 2016). Bu araştırmada sabit üretim masrafları olarak, alet makine sermayesi amortismanı, ve faiz karşılığı, tesis masrafları amortismanı ve faizi karşılığı, arazi sermayesi faiz karşılığı, aile işçiliği masrafları ile idari ücret giderleri alınmıştır (Kıral ve ark. 1999; Kahraman ve Yılmaz, 2016). Üretimde sabit masraflardan biri olan arazi sermayesi faiz karşılığı ortalama çıplak arazi bedelinin %5 i olarak hesaba katılmıştır. İdari ücret olarak değişen masrafların % 3 ü alınmıştır. Çalışmada işletmede bulunan sermaye unsurunun (zeytin ağaçlarının değeri dahil) yıllık amortismanının hesaplanmasında doğru hat yöntemi kullanılmıştır (Yılmaz ve ark. 1998; Özkan ve Yılmaz 1999). Faiz masrafı, sabit sermayeye yatırılan paranın kullanım bedeli karşılığı olarak hesaplanmıştır. Faiz masrafını hesaplamak için reel faiz oranı ortalama yatırım tutarı ile çarpılmıştır (Boehlje ve Eidman 1983; Osburn ve Schneeberger 1983; Yılmaz 1997). Alet makine ortak masraflarının zeytin üretimine düşen kısmının hesaplanmasında, traktörün zeytin üretiminde kullanım oranı esas alınmıştır. Zeytin üretim faaliyeti sonucunda elde edilen ürün miktarı ile satış fiyatının çarpımı sonucu gayrisafi üretim değeri (GSÜD) hesaplanmıştır. Gayrisafi üretim değerinden değişen masrafların çıkarılmasıyla brüt kar, üretim masraflarının çıkarılmasıyla net kar hesaplanmıştır (Açıl ve Demirci 1984; Kral ve ark. 1999; Kahraman ve Yılmaz, 2016).

BULGULAR 4. BULGULAR 4.1. İncelenen İşletmeler İle Üreticilerin Genel Bazı Özellikleri 4.1.1.İşletmelerde nüfusun demografik özellikleri Çizelge 4.1.Yaş ve Cinsiyet Bilgileri Zeytin GenişlikGrupları (da) 0-6 Erkek 0-6 Kadın 7-14 Erkek 7-14 Kadın 15-49 Erkek 15-49 Kadın 50+ Erkek 50+ Kadın TOP LAM Ortalama Birey Sayısı (Kişi) 1 (0,01-25.99),15,10,17,32,90,80,63,61 3,68 2 (26.00-60.99),14,19,19,43,62,86,52,48 3,43 3 (61.00-100.99),20,00,00,00 1,00,80 1,20 1,00 4,20 4 (101.00-350.00),33,17,50,33 1,17,83,67,33 4,33 Ortalama,16,12,19,33,85,82,64,58 3,70 Araştırılan İşletmelerdeki Kişi Sayısı 1 (0,01-25.99) 6 4 7 13 37 33 26 25 151 2 (26.00-60.99) 3 4 4 9 13 18 11 10 72 3 (61.00-100.99) 1 0 0 0 5 4 6 5 21 4 (101.00-350.00) 2 1 3 2 7 5 4 2 26 Toplam 12 9 14 24 62 60 47 42 270 Tarım işletmesi ve üretici ailesi arasında sıkı ve yakın ilişkiler bulunması ve özellikle tarım işletmelerinde kullanılan işgücünün asıl kaynağının aile nüfusu oluşu nedeniyle, incelenen işletmelerdeki nüfus özelliklerinin incelenmesi yararlı görülmektedir (Altın, 2006). Çizelge 4.1'de görüldüğü gibi araştırmada çiftçilerin yaş gruplarına göre dağılımı incelenmiştir. İncelenen işletmelerde üretici nüfusunun (151 kişi) %56 sinin 1. grupta, (72kişi) %27 sının 2.grupta, (21kişi) %8'unun 3.grupta, (26kişi) %9'ünün 4. grupta olduğu belirlenmiştir. İncelenen işletmelerde üretici nüfusunun %8 sinin 0-6 yaşında, %14 ünün 7-14 yaşında, %45 sının 15-49 yaşında, %33'ünün 50 + yaşında olduğu belirlenmiştir. İşletmelerde ortalama aile genişliği 3.70 kişidir.

BULGULAR 4.1.1.İşletmelerde nüfusun demografik özellikleri Çizelge 4.2.Nüfus Bilgileri Zeytin Genişlik Grupları (da) Cahil Okur-yazar İlköğretim Lise Üniversite Toplam 1 (0,01-25.99) 8 15 66 31 21 141 2 (26.00-60.99) 4 8 37 8 8 65 3 (61.00-100.99) 3 4 5 5 3 20 4 (101.00-350.00) 1 0 11 7 4 23 Toplam 16 27 119 51 36 249 Ekonomik yaşamın yaratıcısı insan olduğu için, nüfusla ekonominin ilişkisi fazladır.nüfus bir taraftan üretimin önemli unsurlarından birisi olan emek arzını meydana getirmekte, diğer taraftan çeşitli mallara karsı talep oluşturmaktadır. Bu nedenle bir ülkenin ekonomik yapısının oluşmasında nüfusun miktarı ve niteliklerininönemli fonksiyonu bulunmaktadır (İnan, 1998). Çizelge 4.2'de görüldüğü gibi araştırmadaincelenen işletmelerde üreticilerin toplam nüfusa göre eğitim durumları değerlendirildiğinde üretici nüfusunun %6 sının cahil, %11'inin okur-yazar, %48'inin ilk öğretim mezunu olduğu görülmüştür. Lise düzeyinde öğrenim görmüş 51 üretici (%20), üniversite düzeyinde öğrenim görmüş 36 üretici (%15) olduğu belirlenmiştir. 4.1.2.İşletmelerde üreticilerin deneyim süreleri Çizelge 4.3.Üretici Deneyim Bilgileri Zeytin Genişlik Grupları (da) Üretici (Kişi) Zeytin Alanı (da) Deneyim (yıl) 1 (0,01-25.99) 41 11,34 32,22 2 (26.00-60.99) 21 41,99 25,95 3 (61.00-100.99) 5 78,50 29,60 4 (101.00-350.00) 6 141,23 25,33 Ortalama 73 35,43 29,67 Bir İyon kolonisi olarak kurulan Gemlik/Kios M.Ö. 1000 yıllarında Antik Çağ da ilk dönemlerde Yunan şehridir(orkun, 1947). Ardından farklı medeniyetlerin egemenliği ve istilası ile karşılaşılan Gemlik; Frig, Lidya, Brithanya, Makedon, Pers, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde farklı etnik grupların yaşamış olduğu bir yerleşim yeri haline gelmiştir. Türklerin ilk olarak Gemlik e yerleşmeye başlaması Selçuklu Devleti dönemine rastlamaktadır. Osmanlı döneminde Gemlik, önceleri liman

BULGULAR şehri daha sonra ise Osmanlı sarayının ihtiyaçlarının karşılandığı tarım ve ticaret şehrine dönüşmüştür(koday ve Baki, 2014). Osmanlı arşivlerinde yapılan araştırmalar sonucunda, özellikle Mudanya ve Gemlik ilçelerinde üretilen siyah sofralık zeytinlerin lezzet ve kalitelerinin iyi olması dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu döneminde donanma ve saray için bu ilçelerden zeytin tedarik edildiği ve söz konusu dört ilçede zeytin üretiminin korunduğu tespit edilmiştir (Anonim, 2015c). Çizelge 4.3'de görüldüğü gibi araştırmada incelenen işletmelerdeki üreticilerin deneyim süreleri ortalama 1.grupta 32.22 yıl, 2.grupta 25.95 yıl, 3.grupta 29.60 yıl, 4.grupta 25.33 yıl olduğu belirlenmiştir. İşletmelerde ortalama deneyim süresi 29.67 yıldır. 4.1.3.İşletmelerde üreticilerin tarımsal örgüte üyelik durumları Çizelge 4.4.Tarımsal Örgüte Üyelik Bilgileri (kişi) Zeytin Genişlik Grupları (da) Ziraat Odası Tarım Kredi Koop. Marmara Birlik Zeytin Satış Koop. Sulama /Üretici Koop. 1 (0,01-25.99) 41 28 23 7 2 (26.00-60.99) 21 15 15 7 3 (61.00-100.99) 5 1 3 3 4 (101.00-350.00) 6 6 3 2 Toplam 73 50 44 19 Yüzde 97% 67% 59% 25% Çizelge 4.4'de görüldüğü gibi araştırmada incelenen işletmelerdeki üreticilerin belirtilen örgüte üyelik durumları araştırılmıştır. Ziraat Odasına 73, Tarım Kredi Kooperatiflerine 50, Maramarabirlik Zeytin Satış Kooperatiflerine 44, Mahalle Sulama veya Üretici Kooperatiflerine 19 zeytin işletmesi üreticisinin kayıtlı olduğu belirlenmiştir. İncelenen işletmelerde üreticilerin tarımsal örgüte üyelik durumları; Ziraat Odası %97, Tarım Kredi Kooperatifleri %67, Marmarabirlik Zeytin Satış Kooperatifleri %59, Mahalle Sulama veya Üretici Kooperatiflerine %25 olduğu belirlenmiştir.

BULGULAR 4.1.4.İşletmelerin genel özellikleri Çizelge 4.5.Genel Bilgiler Zeytin Genişlik Grupları (da) İşletme Sayısı (Adet) Zeytin Alanı (da) Ağaç Sayısı (da/ad) Ağaç Yaşı (yıl) Parsel Sayısı (adet) 1 (0,01-25.99) 41 11,34 29,49 51,92 3,90 2 (26.00-60.99) 3 (61.00-100.99) 4 (101.00-350.00) 21 5 6 41,99 28,22 42,23 8,24 78,50 29,14 49,60 10,40 141,23 28,71 55,66 12,33 Toplam/Ortalama 73 35,43 29,03 49,28 6,29 Arazi Değeri ( /da) Bahçe Değeri ( /da) 10693,92 17581,73 9927,62 16968,83 7475,36 13358,62 11329,90 17393,43 10305,30 17100,68 Türkiye de sofralık zeytin üretimi, son on yılda ciddi bir artış göstermiştir. Küresel ısınma gibi olumsuz iklimsel koşullara rağmen bu yükselişi, genç nüfusun büyük şehirlere göç etmesi ve arazilerin daha az iş gücü ve bakım isteği olan zeytinciliğe açılmasına, sertifikalı fidan kullanarak bahçe tesisine uygulanan yüksek destekleme primlerine bağlamak mümkündür. Ayrıca, zeytin fidancılığının çok gelişmiş olması ve her alanda kolaylıkla bulunabilmesinin ve en önemlisi de, sofralık zeytin üretiminin iyi getiri sağlayan bir tarımsal faaliyet kolu olmasının etkisi olduğundan da söz edilebilir (Savran, Demirbaş, 2011). Çizelge 4.5'de görüldüğü gibi İncelenen işletmelerde ortalama, işletme büyüklüğü 35.43da., parsel sayısı 6,29 adet, ağaç yaşı 49.28yıl, dekarda ağaç sayısı 29.03 ağaç olduğu belirlenmiştir. Bahçenin arazi değerinin dönümde ortalama 10305.30TL, bahçe değerinin dönümde ortalama 17100.58TL olduğu belirlenmiştir. İşletmelerde üretilen zeytin çeşiti Gemlik sofralık çeşit olup farklı çeşitlere rastlanmamıştır.

BULGULAR 4.1.5. İşletmelerde işçilik kullanımları Çizelge 4.6.İşçilik Bilgileri (saat/da) Zeytin Toprak Genişlik Grupları İşleme (da) Gübreleme Sulama Bakım İlaçlama Hasat Toplam 1 (0,01-25.99) 1,09 4,35 6,50 32,64 1,65 54,26 100,52 2 (26.00-60.99) 1,09 2,58 7,05 22,15,96 37,67 71,52 3 (61.00-100.99) 1,33 2,31,00 20,00 1,24 46,47 71,37 4 (101.00-350.00) 1,02 3,83,00 20,51 1,02 40,64 67,05 Ortalama 1,10 3,66 5,68 27,76 1,37 47,84 87,43 Oransal Dağılımı(%) 1 (0,01-25.99) 55,6% 66,8% 64,3% 66,0% 67,6% 63,7% 64,6% 2 (26.00-60.99) 28,5% 20,3% 35,7% 23,0% 20,1% 22,7% 23,5% 3 (61.00-100.99) 8,3% 4,3% 0,0% 4,9% 6,2% 6,7% 5,6% 4 (101.00-350.00) 7,6% 8,6% 0,0% 6,1% 6,1% 7,0% 6,3% Ortalama 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Çizelge 4.6'da görüldüğü gibi zeytin işletmelerinde üretime dayalı işçilikler, toprak işleme, gübreleme, sulama, zeytin bakımı, ilaçlama ve hasat işlemlerinde oluşmaktadır. İncelenen işletmelerde üretime dayalı ortalama işçilik kullanımları, toprak işleme %1, gübreleme %4, sulama %6, bakım %32, ilaçlama %2 ve hasat %55 kullanıldığı belirlenmiştir. İşçiliğin %87 sini hasat ve bakım oluşturmaktadır. Zeytin üretiminde toprak işleme hasattan sonra başlar. Ocak ayına denk gelen bu dönemde pulluk, cizer pulluk kullanılarak bir derin sürüm yapıldığı ve sürümün nisan ayı sonuna kadar devam ettiği görülmektedir. Şubat ayı ile mayıs ayı arasında kültüvatör, capa ve diskaro kullanılarak ikileme sürüm yapıldığı, nisan ile ekim ayları arasında diskaro, çapa kullanılarak bir veya iki ara sürüm yapıldığı görülmüktedir. Zeytinliklerde Şubat-Mart aylarında ilkbahar yağmurlarından önce gübreleme yapılmaktadır. İncelenen işletmelerde gübreleme sayısı ortalama olarak 2 defa olarak hesaplanmıştır. Bir diğer işgücü gereksinimi olan işlem ilaçlama işlemidir. Zeytin üretiminde ağaçların bakımı özellikle budama işlemi önemlidir. Zeytin ağacının gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemlerine ait çeşitli safhalarında farklı budama sistemleri uygulanır. Zeytin üretiminde işgücü ihtiyacının en yoğun olduğu işlem ise hasat

BULGULAR işlemidir. Hasat yöntemleri; doğrudan ağaç üzerinden elle toplama ve bazı yardımcı aletlerle toplama seklindedir. Hasat sezonunda yeterli sayıda ve kalifiye işçi temin etmek hemen hemen tüm tarım sektöründe yaşanan sorunlardan biridir. Ancak, bazı ürünler (zeytin, pamuk, çay vb.) hasatta diğer tarımsal ürünlerden daha fazla özen istemektedir. Bazı ürünler ise makineli hasada çok elverişli olmamaktadır. Zeytin ağacı bu yönüyle hassas bir yapı ortaya koymakta olup, hasat esnasında sürgünlere ve meyveye zarar vermemek gerekmektedir. Ayrıca, zeytinlerin yere düşmesi de istenmemektedir. Bunun dışında bazı zeytinlikler çok yamaç arazilerde bulunmaktadır ve bu alanlarda hasat yapılması hem zor hem de riskli olmaktadır. Bu nedenle her yaştan ve niteliksiz işçiler bu tip yamaç yerlerde çalıştırılamamaktadır. Mevsimlik işçilerin barınma, ulaştırma ve ücret gibi sorunlarının yıllardır çözülememiş olması tarım sektöründe gittikçe büyüyen bir mevsimlik işçi sorunu ortaya çıkartmıştır. Mevsimlik tarım işçilerinin yaşam ve çalışma sorunlarına tarım sektöründe makineli hasadın yaygınlaşması eklenince tarım işçileri farklı alanlara yönelmiş ve genel anlamda işçi bulmak zorlaşmıştır. Benzer ürünlerin hasat dönemleri aynı zamana denk geldiği için bu dönemlerde iş azamileri ortaya çıkmaktadır. Zeytin arazilerinin genellikle küçük ölçekli ve çok parçalı olması nedeniyle bazı işletmeler makineli hasada da uygun olmayabilmektedir. Aile işgücü genellikle hasatta yetersiz kalmakta, bölge içi tarım işçileri yoğun bir şekilde her gün farklı bahçelerde çalışmakta, bu durumda bölge dışından gelecek işçiler kritik bir öneme sahip olmaktadır (Kahraman ve Yılmaz, 2016). Sonuç olarak, makine ile hasat yönteminin maliyet ve kapasite açısından, elle hasat yöntemine göre yaklaşık 6,5 kat daha üstün değerler ortaya koyduğu görülmüştür. Bu nedenle son yıllarda önemle üzerinde durulan ağaç başına verimin artırılarak maliyetlerin düşürülmesi, ancak makineli hasat uygulamalarıyla mümkün olacaktır. (Işık ve Ünal, 2003) Hasat zamanı sonbahar-kış dönemi olduğundan hızlı hasat yöntemleri ile hava şartlarından minimum düzeyde etkilenerek en kısa sürede tesislere aktarılabilmektedir (Anonim, 2015). 4.1.6. İşletmelerde traktör kullanım süreleri

BULGULAR Çizelge 4.7.Traktör Kullanımı Bilgileri (saat/da) Zeytin Genişlik Toprak Grupları İşleme Gübreleme Sulama Bakım İlaçlama Hasat Toplam Yüzde (da) 1 (0,01-25.99) 1,06,00,00,00,84,00 1,90 21 2 (26.00-27 1,09,47,00,00,91,00 2,48 60.99) 3 (61.00-29 1,33,00,00,00 1,24,00 2,57 100.99) 4 (101.00-23 1,02,00,00,00 1,02,00 2,05 350.00) Ortalama 1,08,13,00,00,90,00 2,13 Yüzde 51 6 0 0 43 0 100 Zeytin üretiminde toprak işleme, gübreleme, ilaçlama işlemlerinde traktör kullanıldığı, sulama, bakım ve hasat işlemlerinde traktör kullanılmadığı belirlenmiştir. Traktör toprak işlemede pulluk, kültüvatör, çapa, diskaro vb. makineler ile ilaçlamada ise ilaçlama makinesi (çekilir tip turbo atamizör veya Pülverizatör) ile birlikte kullanılmaktadır. Çizelge 4.7 de görüldüğü gibi dekara toplam traktör kullanımı, 1 grup işletmelerde 1.90 saat/da, 2 grup işletmelerde 2.48 saat/da, 3 grup işletmelerde 2.57 saat/da, 4 grup işletmelerde 2.05 saat/da olarak belirlenmiştir. Ortalama traktör kullanım süresi 2.13 saat/da dır. Dekara traktör kullanımında %51 toprak işleme, %43 ilaçlama ve %6 gübreleme işlemlerinde kullanılmaktadır. Grupları incelediğimizde traktör kulanım yüzdeleri 1 grupta % 21, 2 grupta %27, 3 grupta %29 ve 4 grupta %23 dür. İlkbaharda kazayağı, diskaro, kombine tırmık gibi aletlerle yüzeysel sürüm yapılmaktadır(akas, 1988). Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Gemlik çeşidi zeytin parselinde tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak bir çalışma yürütmüş bu çalışmada, Marmara Bölgesi zeytin bahçelerinde toprak işleme sistemlerinin karşılaştırılarak; morfolojik, pomolojik özellikler, her mevsim bahçede iş yapabilme imkânı, toprak özellikleri, ekonomiklik gibi konular incelenip, bölge şartlarına en iyi uyan sistemin tespiti amaçlamışlardır. Bu çalışma sonucu dikkate alındığında örtüsüz ve toprak işlemesiz sistem ağaç başına verim, brüt gelir ve brüt kâr bakımından en yüksek değere sahiptir. Meyve et oranı bakımından örtüsüz ve toprak işlemesiz sistem ön sıradadır. Bütün sonuçlar dikkate alındığında çalışma sonucu daha ekonomik olan örtüsüz ve toprak işlemesiz sistem veya yarı işlemeli sistem/azaltılmış toprak işleme sistemi uygulamaları tavsiye edilmektedir. Sonuç olarak zeytin bahçelerinde geleneksel toprak işlemeli sistemde yaygın olarak uygulanan pullukla işlemeden vazgeçilmeli ve toprak işlemesiz veya azaltılmış toprak işlemeli sistemlere geçilmelidir (Yalçın 2006).

BULGULAR 4.2. İşletmelerde Zeytin Üretimi Yıllık Faaliyet Sonuçları 4.2.1. İşletmelerde zeytin bahçesi tesis masrafları Çizelge4.8.Zeytin Bahçesi Tesis Masrafları( /da) GİDER TÜRLERİ (TL) YILLAR Yüzd Toplam 1.yıl 2.yıl 3.yıl 4.yıl 5.yıl 6.yıl 7.yıl e Arazi Tesviyesi 1,11 1,11 0,02 Toprak İşleme1 (Pulluk, Dip kaza 104,4 4 104,44 1,79 Toprak İşleme2 (Kültüvatör) 26,22 26,22 26,22 26,22 26,22 26,22 26,22 183,56 3,15 Toprak İşleme3 (Diskaro) 26,22 26,22 26,22 26,22 26,22 26,22 26,22 183,56 3,15 Fidan Yeri İşaretleme 15,67 15,67 0,27 Fidan çukuru açma 60,00 60,00 1,03 Fidan Bedeli 30 adet x 3,00TL 90,00 90,00 1,54 Fidan dikim işçiliği 30,00 30,00 0,51 Can suyu verilmesi 15,78 15,78 0,27 Kuru fidan yenileme 16,78 16,78 0,29 Belleme, çapalama işçiliği 30,44 31,11 31,11 31,11 31,11 31,11 31,11 217,11 3,72 Budama işçiliği 30,00 30,00 30,00 90,00 1,54 Sulama işçiliği 12,44 15,56 15,56 15,11 15,33 15,00 89,00 1,52 Kimyasal gübre bedeli 24,62 36,00 36,00 36,00 36,00 36,00 36,00 240,62 4,12 Gübreleme işçiliği 15,22 15,33 15,56 15,33 15,33 15,33 15,00 107,11 1,84 Tarımsal İlaç bedeli 12,06 12,00 12,00 12,00 12,00 12,00 12,00 84,06 1,44 İlaçlama işçiliği 34,14 34,14 34,14 34,14 34,14 34,14 34,14 239,01 4,10 Değişen Masraflar Toplamı 485,9 3 210,2 6 196,8 1 196,5 9 226,1 4 226,3 7 225,7 0 1767,8 0 30,29 Genel İdare Giderleri 14,58 6,31 5,90 5,90 5,88 5,89 5,87 50,33 0,86 Arazi sermayesi faizi 523,7 523,7 523,7 523,7 523,7 523,7 523,7 3666,0 2 2 2 2 2 2 2 1 62,81 Yatırımın cari yıl faizi 31,59 13,67 12,79 12,78 12,75 12,76 12,72 109,06 1,87 Yatırımın bileşik faizi 53,60 38,51 37,77 37,76 37,73 37,75 243,11 4,17 Sabit Masraflar Toplamı 569,8 8 597,2 9 580,9 2 580,1 6 580,1 1 580,1 0 580,0 5 4068,5 2 69,71 Genel Toplam 1055, 807,5 777,7 776,7 806,2 806,4 805,7 5836,3 100,0 81 5 2 5 5 7 5 0 0 Yüzde 18,09 13,84 13,33 13,31 13,81 13,82 13,81 100,00 Zeytin üretimi yıllık üretim maliyetlerinin hesaplanabilmesi için zeytin bahçesinin tesis dönemi masraflarının da belirlenmesi gerekmektedir. Bu araştırma da verim cağına gelmiş zeytin bahçesi tesis dönemi yedi yıl olarak alınmış ve tesis dönemi masrafları her yıl için anket dönemi fiyatlarıyla tespit edilerek hesaplanmıştır. Çizelge 4.8'da görüldüğü gibi incelenen işletmelerin yedi yıllık tesis maliyetleri toplamı; toprak işleme için 471.56 /da, fidan yeri işaretleme 15.67 /da, fidan çukuru

BULGULAR açma 60.00 /da, fidan bedeli olarak 90.00 /da, fidan dikim işçiliği için 30,00 /da, can suyu verilmesi 15.78 /da, kuru fidan yenileme 16.78 /da, çapalama işçiliği 217.11 /da, budama işçiliği 90.00 /da, sulama bedeli89.00 /da, kimyasal gübre bedeli 240.62 /da, gübreleme işçiliği 107.11 /da, tarımsal ilaç bedeli84.06 /da, ilaçlama işçiliği 239.01 /da, olarak belirlenmiştir. Değişen masraflar toplamı 1767.80 /da, sabit masraflar toplamı ise 4068.52 /da olarak hesaplanmıştır. Toplam zeytin bahçesi tesis masraflarıise 5836.30 /da olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde zeytin bahçesi tesis masraflarının %70 ini sabit masraflar, %30 unu değişen masraflar oluşturmaktadır. Tesis Masrafları içerisinde arazi sermayesi faizi toplamı 3666.01 /da olarak tesis masraflarının %63 ünü oluşturmaktadır. 4.2.2. İşletmelerde zeytin üretim maliyetleri Çizelge 4.9.Sofralık Zeytin Üretim Maliyetleri ( /Da) Masrafların Cinsi Zeytin Genişlik Grupları 1 2 3 4 Ortalama Yüzde I. Değişen Masraflar 1.Gübre 105,31 65,14 68,11 60,87 87,56 4,39 2.İlaç 68,68 52,40 51,15 43,73 60,74 3,05 3.Alet Makine 51,94 85,09 72,73 88,96 65,94 3,31 2.1.Mazot 115,42 137,10 111,19 126,44 123,52 6,20 3.2.Yağ 11,57 2,78 2,01 1,82 6,51 0,33 3.3.Tamir Bakım 6,57 9,03 7,87 5,07 7,35 0,37 4.Traktör Kirası 66,01 4,74 0,00 1,45 38,56 1,94 5.Geçici İşçilik Masrafları 311,10 305,04 329,83 387,41 316,91 15,91 5.1.Gübreleme 7,08 3,50 7,94 21,69 7,31 0,37 5.2.Bakım 117,60 100,06 96,84 113,06 110,76 5,56 5.3.Hasat 186,42 201,48 225,06 252,66 198,85 9,98 6.Değişen Masraflar Faizi 39,20 33,31 33,92 37,86 37,03 1,86 Değişen Masraflar Toplamı 603,03 512,41 521,83 582,43 569,71 28,60 II.Sabit Masraflar 1.Alet Makine Amortismanı 299,63 106,04 53,79 41,11 205,86 10,33 2.Alet Makine Faizi 202,19 73,67 38,18 29,23 139,77 7,02 3.Tesis Masrafları Amortismanı 116,73 116,73 116,73 116,73 116,73 5,86 4.Tesis Masrafları Faizi 145,91 145,91 145,91 145,91 145,91 7,32 5.Arazi Sermayesi Faiz Karşılığı 523,72 523,72 523,72 523,72 523,72 26,29 6.Aile İşçiliği Masrafları 362,48 189,76 148,02 63,28 273,51 13,73 7.İdari Ücret Karşılığı 18,09 15,37 15,65 17,47 17,09 0,86 Sabit Masraflar Toplamı 1668,75 1171,20 1042,01 937,44 1422,58 71,40 Toplam Üretim Masrafları 2271,79 1683,61 1563,83 1519,87 1992,29 100.0 Çizelge 4.9'da görüldüğü gibi sofralık zeytin üretim işletmelerinde üretim maliyetleri araştırılmıştır. İncelenen işletmelerde zeytin üretim maliyeti masraflarının %71 ini değişen masraflar, %29 unusabit masraflar oluşturmaktadır.

BULGULAR Üretim maliyetlerigübre bedeli 1. grup 26da kadar olan işletmelerde105.31 /da, 2. grup 26-60da arası işletmelerde65.14 /da, 3. grup 61-100da arası işletmelerde 68.11, 4. grup 101da üzeri işletmeler de ise 60.87 /da olmak üzere ortalamada da 87.56 /da olarak belirlenmiştir. İlaç masrafları 1. grup işletmelerde 68.68 /da, 2. grup işletmelerde 52.40 /da, 3. grup işletmelerde 51.15 /da, 4. grup işletmelerde ise 43.73 /da olmak üzere ortalama 60.74 /da olarak belirlenmiştir. Alet makinede kullanılan mazot, yağ ve tamir bakım masrafları ayrı ayrı incelenmiştir ve hesaplamalar sonucunda mazot için, 1. grup işletmelerde115.42 /da, 2. grup işletmeler 137.10 /da, 3. Grup işletmelerde 111.19 /da, 4. Grup işletmelerde 126.44 /da olarak belirlenmiştir.. Yağ masrafı için 1. grup işletmelerde11.57 /da, 2. grup işletmeler 2.78 /da, 3. Grup işletmelerde 2.01 /da, 4. Grup işletmelerde 1.82 /da olarak belirlenmiştir. Tamir bakım masrafı olarak ise 1. grup işletmelerde6.57 /da, 2. grup işletmeler 9.03 /da, 3. Grup işletmelerde 7.87 /da, 4. Grup işletmelerde 5.07 /da olarak belirlenmiştir Traktör kirası için 1. grup işletmelerde66.01 /da, 2. grup işletmeler 4.74 /da, 3. Grup işletmelerde 0.00 /da, 4. Grup işletmelerde 1.45 /da, ortalamada 38.56 /daolarak belirlenmiştir. Geçici İşçilik masrafları gübreleme, bakım ve hasat olarak ayrı ayrı analiz edilmiştir. Analiz sonucunda ortaya çıkan değerler; zeytincilik faaliyetinde en önemli masraf kalemini hasat masrafı olduğunu göstermektedir. Gübreleme işçiliği için 1. grup işletmelerde7.08 /da, 2. grup işletmeler 3.50 /da, 3. Grup işletmelerde 7.94 /da, 4. Grup işletmelerde 21.69 /da, ortalamada 7.31 /daolarak belirlenmiştir.bakım işçiliği budama ve sürgün kesimi olarak değerlendirilmiş olup 1. grup işletmelerde117.60 /da, 2. grup işletmeler 100.06 /da, 3. Grup işletmelerde 96.84 /da, 4. Grup işletmelerde 113.06 /da, ortalamada 110.76 /daolarak belirlenmiştir..hasat işçiliği için 1. grup işletmelerde186.42 /da, 2. grup işletmeler 201.48 /da, 3. Grup işletmelerde 225.06 /da, 4. Grup işletmelerde 252.66 /da, ortalamada 198.85 /daolarak belirlenmiştir.. Değişen masraflar faiz karşılığı, 1. grup işletmelerde39.20 /da, 2. grup işletmeler 33.31 /da, 3. Grup işletmelerde 33.92 /da, 4. Grup işletmelerde 37.86 /da, ortalamada 37.03 /daolarak belirlenmiştir. Sabit masraflarda, alet makine amortismanı, alet makine faizi, tesis masrafı amortismanı, tesis masrafı faizi, arazi sermayesi faiz karşılığı, aile işçiliği karşılığı, idari ücret karşılığı kalemleri tek tek analiz edilmiştir.elde edilen değerler şöyledir;alet makine amortismanı1. grup işletmelerde39.20 /da, 2. grup işletmeler 33.31 /da, 3. Grup işletmelerde 33.92 /da, 4. Grup işletmelerde 37.86 /da, ortalamada 37.03 /daolarak belirlenmiştir.alet makine faizi 1. grup işletmelerde 202.19 /da, 2. grup işletmeler 73.67 /da, 3. Grup işletmelerde 38.18 /da, 4. Grup işletmelerde 29.23 /da, ortalamada 139.77 /da olarak belirlenmiştir.. Tesis masrafları amortismanı 116.73 /da olarak belirlenmiştir.tesis masrafları faizi 145.91 /da, arazi sermayesi faiz karşılığı 523.72 /da olarak hesaplanmıştır. İdari ücret karşılığı ise değişen masrafların %3 ü alınarak, 1. grup işletmelerde 18.09 /da, 2. grup işletmeler 15.37 /da, 3. Grup işletmelerde 15.65 /da, 4. Grup işletmelerde 17.47 /da, ortalamada 17.09 /da olarak belirlenmiştir..

BULGULAR Sonuç olarak, sabit masraflar toplamı1. grup işletmelerde 1668.75 /da, 2. grup işletmeler 1171.20 /da, 3. Grup işletmelerde 1042.01 /da, 4. Grup işletmelerde 937.44 /da, ortalamada 1422.58 /da olarak belirlenmiştir. Toplam üretim masrafları 1. grup işletmelerde 2271.79 /da, 2. grup işletmeler 1683.61 /da, 3. Grup işletmelerde 1563.83 /da, 4. Grup işletmelerde 1519.87 /da, ortalamada 1992.29 /daolarak belirlenmiştir. 4.2.3. İşletmelerde gayrisafi üretim değerleri Çizelge 4.10.GSÜD ( /da) Zeytin Ağaç Başına Dekara Ortalama GSÜD GSÜD Genişlik Grupları Verim Verim Satış Fiyatı ( /ağ.) ( /da) (da) (kg) (kg/da) ( /kg) 1 (0.01-25.99) 13,50 416,37 5,76 75,65 2324,87 2 (26.00-60.99) 13,36 375,23 5,77 76,68 2150,54 3 (61.00-100.99) 11,53 335,30 6,14 70,65 2051,79 4 (101.00-350.00) 11,56 332,05 5,89 69,77 2010,49 Ortalama 13,17 392,06 5,80 75,12 2230,18 Çizelge 4.10'da görüldüğü gibi İncelenen işletmelerde verim ortalamaları ağaç başı 13.17 kg, dekarda 392.06 kg, ve ortalama satış fiyatı 5.80TL olarak belirlenmiştir. GSÜD ortalama ağaç başı 75.12 TL, dekarda 2230.18TL olarak belirlenmiştir. Ağaç başına verim 1. grup işletmelerde 13.50 kg, 2. grup işletmeler 13.36 kg, 3. Grup işletmelerde 11.53 kg, 4. Grup işletmelerde 11.56 kg, ortalamada 13.17 kg olarak belirlenmiştir. İşletme başına dekara ortalama verim miktarları 1. grup işletmelerde 416.37 kg, 2. grup işletmeler 375.23 kg, 3. Grup işletmelerde 335.30 kg, 4. Grup işletmelerde 332.05 kg, ortalamada 392.06 kg olarak belirlenmiştir. İncelenen işletmelerde ortalama zeytin satış fiyatı 5.80 /kg olarak belirlenmiştir. Üreticiler, hasat sonrası topladıkları zeytini, kooperatifler ve toptancılar aracılığıyla pazarlamaktadır. Satışların geneli hemen hasat sonrasında yapılmakta ve ürün işletmede teslim edilmektedir. Bu nedenle üreticinin üstlendiği bir ilave pazarlama masrafı söz konusu olmamaktadır. Bu çalışmada sadece zeytin üretim faaliyeti ele alındığından, gelirin hesaplanmasında, zeytinin işlenmesi ve yağ olarak satışı kapsama alınmamıştır. Dolayısıyla, zeytinyağına işlenen zeytinlerin deişletmede zeytin olarak satıldığı varsayılarak analiz edilmiştir. İncelenen işletmelerde gayri safi üretim değeri ağaç başına 1. grup işletmelerde 75.65 TL, 2. grup işletmeler 76.68TL, 3. Grup işletmelerde 70.65 TL, 4. Grup işletmelerde 69.77 TL, ortalamada 75.12 TL olarak belirlenmiştir..

BULGULAR İncelenen işletmelerde gayri safi üretim değeri 1. grup işletmelerde 2324.87 /da, 2. grup işletmeler 2150.54 /da, 3. Grup işletmelerde 2051.79 /da, 4. Grup işletmelerde 2010.49 /da, ortalamada 2230.18 /da olarak belirlenmiştir. 4.2.4. İşletmelerde zeytin karlılık göstergeleri Çizelge 4.11.Karlılık Bilgileri (kg) Zeytin Genişlik Grupları (da) Satış Fiyatı (kg) Maliyet (Kg) Net Kar (kg) 1 (0,01-25.99) 5,77 6,04-0,28 2 (26.00-60.99) 5,77 4,96 0,81 3 (61.00-100.99) 6,15 4,90 1,25 4 (101.00-350.00) 5,90 4,77 1,13 Ortalama 5,80 5,55 0,26 Çizelge 4.11'de görüldüğü gibi incelenen işletmelerde birim ürün maliyeti kg/da; 1. grup işletmelerde 6.04 TL, 2. grup işletmeler 4.96 TL, 3. Grup işletmelerde 4.90 TL, 4. Grup işletmelerde 4.77 TL, ortalamada 5.55 TL olarak belirlenmiştir. Ortalama satış fiyatı 5.80TL'dir. 1 grupta net kar -0,28TL, 2 grupta net kar 0,81TL, 3 grupta net kar 1,25TL, 4 grupta net kar 1,13TL olarak belirlenmiştir. Ortalama net kar 0,26TL dir. Çizelge.4.12.Karlılık Bilgileri ( /da) Zeytin Genişlik Grupları (da) GSÜD Değişen Masraflar Sabit Masraflar Brut Kar Net Kar 1 (0,01-25.99) 2236,21 603,03 1668,75 1633,17-35,58 2 (26.00-60.99) 2150,54 512,41 1171,20 1638,13 466,93 3 (61.00-100.99) 2051,80 521,83 1042,01 1529,97 487,97 4 (101.00-350.00) 2010,49 582,43 937,44 1428,06 490,63 Ortalama 2180,38 569,71 1422,58 1610,67 188,09 Brüt kar (BK); işletmenin zeytin gayrisafi üretim değerinden toplam değişen masrafların çıkarılmasıyla elde edilmiştir. Üretim dalının başarı derecesini gösteren önemli bir kriterdir. BK, işletmede mevcut kıt üretim araçlarının kullanımı bakımından, üretim faaliyetlerinin rekabet güçlerinin belirlenmesinde önemli bir başarı ölçütüdür. Net kar GSÜD den üretim masrafları çıkarılarak bulunmuştur. Net kar çiftçinin üretimden aldığı payı ifade etmektedir (Kahraman ve Yılmaz, 2016).

BULGULAR Çizelge 4.12'de görüldüğü gibi İncelenen işletmelerde; 1 grupta brüt kar 1633.17 /da, 2 grupta brüt kar 1638.13 /da, 3 grupta brüt kar 1529.97 /da, 4 grupta brüt kar 1428.06 /da olarak belirlenmiştir. Ortalama brüt kar 1610.67 /da'dır. İncelenen işletmelerde; 1 grupta net kar -35.58 /da, 2 grupta net kar 466.93 /da, 3 grupta net kar 487.97 /da, 4 gruptanet kar 490.63 /da olarak belirlenmiştir. Ortalamada 188.09 /da'dır. Brüt ve Net karda gruplar arasındaki bu farklılık, sabit masraflardaki ve büyük ölçüde verim değerlerindeki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Bu çalışmada hesaplanan brüt ve net kar miktarlarının tarımdaki diğer faaliyet dallarıyla karşılaştırıldığında tatminkâr olduğunu söylemek mümkün görülmektedir

TARTIŞMA 5. TARTIŞMA Sofralık zeytin, yüksek oranda yağ içerdiğinden kalori değeri fazla, bunun yanı sıra biyolojik değeri de oldukça yüksek bir gıda maddesidir. Beslenmemizde olduğu kadar, ekonomimizdeki yeri de son derece önemli olan zeytinciliğimiz, büyük oranda yağa işlenerek değerlendirilmektedir. Bursa da, daha geniş olarak Marmara Bölgesinde yetiştirilen zeytinlerin tamamına yakını salamuraya işlenmekte, yalnızca salamuralık değeri olmayan, dip ve elek altı zeytinleri yağa işlenerek değerlendirilmektedir. Geleneksel olarak uygulanan yöntem Gemlik Yöntemi olarak anılmaktadır. Zeytinler, önceden hazırlanmış salamura içerisine konularak fermentasyona bırakılır ve sonuçta tüketicilerin yeme olgunluğuna ulaştığında ambalajlanır ve satışa sunulur. Ülkemizde sofralık siyah zeytin üretiminde her çeşit zeytin kullanılabilmektedir. Ancak çekirdeği küçük ve meyve eti oranı yüksek zeytinler daha çok sofralık olarak değerlendirilmektedir(korukluoğlu, 2006). Suptropik iklim meyvesi olan zeytin ağacı 15-40 enlem dereceleri arasındaki bölgelerde yetişir. Daha çok denize yakın sahil kesimlerini tercih etmekle birlikte nadir olarak denizden 200-250 km içerilerde de yetiştirilebilmektedir. Bursa bölgesi ve çevresinde 600 m den yüksek yerlerde iyi ürün verdiği nadirdir, özellikle soğuk bölgelerde zeytin bu yüksekliğe ulaşamaz, don ve kar tehlikesi olan yükseklikler uygun değildir. Minimum -7 C ve maximum 40-42 C lere kadar dayanabilmektedir. Sıcaklık +7 C nin altına düş- tüğü zaman dinlenmeye geçmektedir. Yıllık yağış isteği 700-800 mm olmakla birlikte 200 mm yağış alan yerlerde dahi ürün verebilmektedir. Genellikle kalkerli-kumlu, derin, nemli ve besin maddelerince zengin toprakları tercih etmekle birlikte, çok verimsiz, kıraç, taşlı ve meyilli arazilerde de rahatlıkla yetişebilmektedir. Zeytinlik alanların çok büyük bir bölümünde sulama imkânı yoktur, deniz ve büyük su kütlelerinden gelen nemli hava zeytin için yararlıdır, döllenme yalnızca rüzgârlar vasıtası ile olur, Mayıs ila Haziran baş- larında esen hafif rüzgârlar döllenmeye yardımcı olur, çiçek zamanı oluşan fazla nem ve yağış döllenmeyi kısıtlar ve dane tutumunu azaltır yine çiçeklenme dönemindeki aşırı sıcaklar ve aşırı yağışlar meyve bağlamayı engeller. Yapılan çalışma neticesinde Gemlik zeytin çesidinde agaçlar için 3x6m dikim aralıkları önerilebilir. Dhoob un (5) belirttigi gibi zeytin agacının uzun ömürlü oldugu dikkate alındığında 3x6m aralıklarla dikilen agaçlardan, agaçların taç kısmı birbirinin beslenmesini engelleyinceye kadar verim alındıktan sonra aradaki agaçları keserek 6x6m olan klasik sisteme dönme imkanı da olabilecektir (Kaleci, Yalçınkaya 2002). Hasat, zeytin tanelerinin kabuk renginin siyaha, et renginin menekşe-mor renk aldığı zaman gerçekleştirilmektedir. Hasat zamanına karar vermede çekirdeğe kadar yaklaşan koyu renk yardımcı olur. Hasat, bu durum dikkate alınarak kademeli olarak yapılması gereken bir işlemdir. İşleme ünitesinde nakliye, tonaj dikkate alınarak ve kasalarda bekletilmeden yapılmalıdır (Korukluoğlu, 2006). Bursa iline bağlı Orhangazi, Gemlik, Mudanya ve İznik İlçelerinde 12 13 Eylül 2014 tarihlerinde yapılan incelemeler sonucunda, Bölge genelinde özellikle çiçeklenme döneminde gerçekleşen yağışların döllenmeyi olumsuz etkilemesi nedeniyle verim düşüklüğü gözlemiştir. Bu kapsamda üreticilerin tabi afet kapsamında kredi

TARTIŞMA borçları ertelenmiştir. Bursa ilinden gelip Gemlik ilçesinden geçirilmekte olan otoyol inşaatı ilçenin en önemli zeytin bölgelerinin istimlak edilerek rekolteyi ciddi şekilde etkileyecek miktarda zeytin ağacı kesimine yol açtığı ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından belirtilmiştir (UZZK, 2014).

SONUÇ 6. SONUÇ Ağaç başına verimliliğin AB seviyesine yükseltilmesi için kamu destekli bir program ile bölgelere ve zeytin çeşitlerine göre uygun budama tiplerinin belirlenerek toplu ve tek tip budama uygulamaları yapılaması, yaşlı ağaçların kademeli olarak gençleştirmesi ve mekanik hasada uygun hale getirilmesi çalışmalarının desteklenmesi gerekmektedir.(uzzk, 2014) Sonuç olarak, makina ile hasat yönteminin maliyet ve kapasite açısından, elle hasat yöntemine göre yaklaşık 6,5 kat daha üstün değerler ortaya koyduğu görülmüştür. Bu nedenle son yıllarda önemle üzerinde durulan ağaç başına verimin artırılarak maliyetlerin düşürülmesi, ancak makinalı hasat uygulamalarıyla mümkün olacaktır (Işık, Ünal,2003). Bursa ili Gemlik ilçesi bir körfez kenarı yerleşimi olup zeytin ihracatı da yapan Türkiye nin sofralık zeytin üretim ve pazarlama bölgesidir. Yapılan bu çalışmada İlçede mono kültür tarım yetişen sofralık zeytinlerin değerlendirilmesi yapılmıştır. Sonuçta zeytin üretiminde brüt kar ortalamasının 1610.67 TL, net karın 1.grup küçük işletmelerde zararda, diğer işletmelerde 465.00TL nin üzerinde olduğu görülmektedir. İlçe genelinde 2013 yılında kuraklık, 2014 yılında çiçeklenmede aşırı yağış, 2015 yılında aşırı kar yağışı ve don sebebiyle %30 ve üzerinde zarar gören çiftçilere başvuru yapmış ise borç ertelemesi yapılmıştır. (Anonim,2016) Zeytin üretiminde tabiat şartları, arazi sermayesi faiz karşılıkları, işçilikler, alet makine amortisman bedelleri ve yakıt masrafları üreticilere çok karlı bir üretim gerçekleştirmelerini sağlamamaktadır. Zeytin üreticilerine yapılan destekler artırılmalı ve birim alandan daha fazla üretim sağlanmasına yönelik tarımsal çalışmalar yapılmalıdır. Zeytin üretiminde gübreleme ve hasat, alet makineler ile yapılmalıdır. Ürünün perakende satışlarında KDV düşürülmelidir. Verimi artırmak için sulamaya önem verilmelidir. Zeytin. Arazi sermayesi faiz karşılıklarının yüksek olmasının sebeplerini bulmak için zeytin bahçesi satışları ve zeytin bahçelerinin konut arsasına dönüştürülmesi hususunda bir çalışma yapılması önerilir. Zeytincilik sektöründe ürün ve üretim maliyetinin düşürülmesinde mutlak gerekli görülen ve zeytincilikte kullanılan girdilerden başta akaryakıt ve enerjinin ucuzlatılması, Ar-Ge çalışmalarının desteklenmesi, Ağaç başına verimliliğin AB seviyesine yükseltilmesi için kamu destekli bir program ile bölgelere ve zeytin çeşitlerine göre uygun budama tiplerinin belirlenerek toplu ve tek tip budama uygulamaları yapılaması, yaşlı ağaçların kademeli olarak gençleştirmesi ve mekanik hasada uygun hale getirilmesi çalışmalarının desteklenmesi, Firesiz ve hızlı zeytin toplama için mekanik hasadın özendirilmesi ve yardımcı malzemelerin temini ve üretimini kolaylaştıracak önlemlerin alınması, zeytin hasat makineleri küçük ve orta üreticilerin alımını kolaylaştırmak üzere fiyatlarının kontrolden geçirilmesi, ayrıca gövde sarsıcı gibi büyük makinaların da teşvik kapsamına alınması gerekmektedir. Zeytin yetiştiriciliği ve teknik bakım konusundaki eksiklikler, Bölgesel kurslar düzenlenerek karşılanmalıdır (UZZK, 2014).

KAYNAKLAR 7. KAYNAKLAR ANONİM, 2006. Zeytin Yetiştiriciliği, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 2006, İzmir YAVUZ,O.,GÜRBÜZ,İ.,B.,2000. Türkiye Zeytin ve Zeytinyağı Sektörünün Üretim ve Pazar Yapısı Sorunları ve Çözüm Önerileri, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa İNAN, İ.H. 1998. Tarım Ekonomisi ve İşletmeciliği (4. Baskı). T.C. Trakya Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 275s., Tekirdağ. Hehn, V.,. 2003. Zeytin Üzüm ve İncir- Kültür Tarihi ve Eskizleri. çev. Necati Aça Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. ÜNSAL, A., 2011 (8. Baskı). Ölmez Ağacın Peşinde-Türkiye de Zeytin ve Zeytinyağı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları YAMANE,T.,1967. Elementary Sampling Theory Prentice-Inc. Englewood Cliffs N. S., USA. ORKUN, V., 1947. Gemlik Tarih ve Coğrafyası, Aysan Matbaası, Bursa ÇİÇEK A,ve ERKAN O. 1996. Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme Yöntemleri. GaziosmanpaşaÜniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları No: 12, Ders Notları Serisi No: 6, Tokat. ÇAVUŞOĞLU, A., ve ÇAKIR M.,, 1988. Modern Zeytincilik. Bornova Zeytincilik Araştırma.. Enstitüsü, İzmir. Mesleki YayınlarNo.1. DHOBB, L., 1973. La CultureIntensive de I Olivier. Inf. Ole ic. Int. 61:101-104. KAYNAŞ,N., Yalçınkaya, E., Sütçü, A.R. ve Fidan, A.E., 1998. Gemlik Zeytininde Klonal Seleksiyon, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Bilimsel Araştırma ve İnceleme Yayınları, No: 111, Yalova. ANONİM, 2015c. I.Uluslararası Gemlik Zeytin Festivali, Gemlik Zeytini tanıtım kitapçığı, Kasım 2015, Gemlik KODAY, S., ve G. Baki, 2014. Gemlik Limanları, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:18 Sayı:3, Erzurum GÜNDEŞLİ,M.,A.,2005.İlkbaharda Yapraktan Bor Uygulamasının Gemlik Zeytin Çeşidinde Meyve Tutumu Üzerine Etkisi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ekim2005, K.Maraş. KAHRAMAN S., ÖZALP A, YILMAZ İ., 2016. Manisa ili Soma İlçesinde Yağlık Zeytin Üretiminin Ekonomik Analizi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2016, Antalya

KAYNAKLAR ALTIN, Ö. 2006.Tokat İli Merkez İlçede Vişne Yetiştiriciliği Yapan Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi, Üretim ve Pazarlama Sorunları, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006,Ankara ÖZGÜRSOY, S., 2006. Hatay İlinde Zeytin Ve Zeytinyağı Sektörünün Ekonomik Analizi, Çukurova Üniversitesi Fen bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. YALÇIN, M., KALECİK, N., YALÇINKAYA, E., ERGUN, M.E., ACICAN T., ÇETİN Ö., SÖĞÜT A., ŞARLAR, G., NOGAY, T., 2006 Marmara Bölgesi Zeytin Bahçelerinde Toprak İşleme Sistemlerinin Karşılaştırılması. Tarım Makinaları Bilimi Dergisi 2006, 2(2), 147-152 YILMAZ İ, AYDOĞMUŞ F., 2010. Antalya ilinde bodur, yarı bodur ve çöğür anaç kullanılarak yapılan elma üretiminin ekonomik analizi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 23: 127-135. KUMRAL N.A., KOVANCI B., Bursa İli Zeytin Ağaçlarında Bulunan Akar Türleri. Uludağ Üniv. Zir.Fak.Derg. 2004, 18(2):25-34 IŞIK E., ÜNAL H., 2003. Mekanik Titreşimli Zeytin Hasat Makinesinin Performans Değerlerinin Belirlenmesi, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 2003 17(2); 103-110 KALECİ N., YALÇINKAYA E., 2002. Gemlik Zeytin Çeşidinde Sık Dikimin Ağaç Gelişimi ve Verimi Üzerine Etkileri, Bahçe 35 (1-2): 39-45 SAVRAN K.M., DEMİRBAŞ N., 2011. Türkiye de Sofralık Zeytinde Kalite sorunu ve Öneriler, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2011, Cilt 25, Sayı2, 89-99 KORUKLUOĞLU, M., 2006.Hasattan Tüketime Sofralık Zeytin Teknolojisi ve Sorunları, Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi Web Sayfası. ÇINAR, Ş., 2014. Antik Çağdan Günümüze Zeytinin Öyküsü, Bursada Gıda Tarım Dergisi 27. Sayı, 36/72 GÖKÇE,O., 2003. Türkiye de Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Sektörünün Üretim Öncesi Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Türkiye I. Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Sempozyumu, 3-4 Ekim 2003 İzmir. ÖZTÜRK F., YALÇIN M., VAROL N., 2010 Ege bölgesinde Konvansiyonel ve Organik Zeytin Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi, Türkiye IV. Organik Tarım Sempozyumu, 28 Haziran-1 Temmuz 2010, Poster Bildiri, Erzurum. UZZK, 2014. Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi, Türkiye 2014-2015 Zeytin Rekolte Tahmin Raporu

KAYNAKLAR ANONİM, 2015. Zeytin ve Zeytinyağı Sektörel Kümelenme Stratejisi Raporu, http://www.tarim.gov.tr/bugem/kumelenme/belgeler/ ANONİM,2015.b. Brifing Notları, Gemlik İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, (yayınlanmamış) Gemlik. GÜNEŞ, T., KIRAL, T., ARIKAN, R., BÜLBÜL, M., ÇETİN, B., TATLIDİL, F.F.,ALBAYRAK, N., MEŞHUR, M., ve ÇELEN, H. 1988. Başlıca Tarım Ürünleri Maliyetleri Araştırma Projesi I. TMO Alkasan Atl. İşl. Mdl. Matbaası, 25-28s., Ankara. GÜNGÖR, Ö.F., 2010a. Sofralık Zeytinlerin Karakteristik Özellikleri. Zeytincilik Araştırma Enstitüsü, Sofralık Zeytin Şubesi, Basılmamış Kurs Notları. İzmir. GTHB, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Web Portalı http://www.tarim.gov.tr/ (Son erişim tarihi: 25.05.2016) GTHBb, Bursa İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Web Portalı http://bursa.tarim.gov.tr (Son erişim tarihi: 20.05.2016) TUİK, Türkiye İstatistik Kurumu Web Portalı, http://www.tuik.gov.tr (Son erişim tarihi: 23.05.2016) TTKK, Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Web Portalı, http://www.tarimkredi.org.tr (Son erişim tarihi: 10.02.2016) UZZK, Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Konseyi Web Portalı http://uzzk.org (Son erişim tarihi 10.06.2016)

ÖZGEÇMİŞ 1980 yılında Gemlik' de doğdu. ilk, orta öğrenimini Gemlik'te, lise öğrenimini Bursa Ziraat Meslek Lisesin' de tamamladı. 2000 yılında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Taşra Teşkilatında Ziraat Teknisyeni olarak göreve başladı. Uludağ Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu Gıda Teknoloji Bölümü'nden mezun oldu ve Gıda Teknikeri unvanı ile görevini sürdürdü. 2015 yılında Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesinden Ekonomist olarak mezun oldu. 2015-2016 yılları arasında, Akdeniz Üniversitesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı'nda Yüksek Lisans öğrenimini tamamladı. 2000 yılından beri Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığında çeşitli taşra teşkilatlarında, 2012 yılından sonra da Bursa ili Gemlik ilçesinde Tekniker/Tarım Ekonomisti olarak görev yapmaktadır.