ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KİRAZ YETİŞTİRİCİLİĞİNDE İYİ TARIM UYGULAMALARININ BENİMSENMESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ANALİZİ Mehmet HASDEMİR TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2011 Her hakkı saklıdır

ÖZET Doktora Tezi KİRAZ YETİŞTİRİCİLİĞİNDE İYİ TARIM UYGULAMALARININ BENİMSENMESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ANALİZİ Mehmet HASDEMİR Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Cemal TALUĞ Yürütülen bu araştırma ile Afyonkarahisar ilindeki kiraz üreticilerinin bireysel ve işletme özellikleri incelenerek, iyi tarım uygulamalarını (İTU) benimsemede etkili olan faktörler belirlenmeye çalışılmıştır. Bunun yanında, GLOBALGAP (EUREPGAP) sistemini uygulamak suretiyle İTU ya başlayan üreticilerin yaptığı yeni uygulamalar ve uyumda zorlandıkları kriterler ile İTU ya başlama nedenleri ekonomik, çevre ve insan sağlığı açısından ele alınmıştır. İTU yu benimsemede etkili olan faktörlerin tespiti için Afyonkarahisar ilinde kiraz üretimi yapan üreticiler arasından, tabakalı örnekleme yöntemi ile belirlenen 136 üreticiye anket çalışması yapılmak suretiyle elde edilen veriler analiz edilmiştir. Bu analizlerde, İTU yapan ve yapmayan gruplar için belirlenen sürekli ancak normal dağılım göstermeyen veriler (yaş, işletme büyüklüğü, verim vb.) Mann- Whitney testine tabi tutularak, kesikli veriler (cinsiyet, eğitim, sulama tipi, makine varlığı vb.) ise Kikare testine tabi tutularak gruplar arasında farklılık olup olmadığı incelenmiştir. Mann-Whitney ve Kikare testleri sonucunda İTU yapan ve yapmayan gruplar arasında farklılığı anlamlı bulunan bağımsız değişkenler, lojistik regresyon analizine dahil edilmiş ve İTU yapma kararına olan etkileri oransal olarak belirlenmiştir. Lojistik regresyon çözümlemeleri sonuçlarına göre açıklayıcılığı en yüksek olan lojistik regresyon modeli oluşturulmaya çalışılmıştır. Lojistik regresyon analizi sonucunda oluşturulan 5 değişkenli modele göre; toplam geliri içerisinde kiraz gelirinin payı %50 den fazla olanların İTU yapma olasılığı %50 den daha az kiraz gelirine sahip olanlara göre 5,21 kat, işletme binası olanların İTU yapma olasılığı olmayanlara göre 6,06 kat, ihracatçılar aracılığıyla haberdar olanların İTU yapma olasılığı olmayanlara göre 5,71 kat, gübreleme bilgi kaynağı olarak formal bilgi kaynağını seçenlerin ise informal bilgi kaynağını seçenlere göre İTU yapma olasılığı 2,09 kat daha fazladır. Ayrıca çiftçilerin tarımsal amaçlı katıldıkları her kurs, İTU yapma olasılığını 2,91 kat artırmaktadır. Ankete katılan üreticilerin İTU yu baştan reddetme nedenleri ise değişkenlik arz etmektedir. Ancak en yaygın neden (%54,41) işletmelerin küçük ölçekli olmasıdır. Bunun yanında üreticilerin %47,06 sı bilmediklerinden, %44,12 si sertifika maliyetlerinin yüksekliğinden İTU ya başlayamadıklarını ifade etmişlerdir. İTU ya başladıktan sonra da uyumda zorluk çekilen kriterler bulunmakta olup, üreticilerin %47,06 sı gübre, ilaç deposu ve tuvalet gibi sabit tesisler başlığı altındaki kritelere uyumda zorlandıklarını belirtmişlerdir. Uyumdaki bu zorluklara paralel olarak ankete katılan üreticilerin %90 dan fazlasının İTU ya başladıktan sonra tuvalet ve uyarı levhaları yaptıkları, kayıt tutmaya başladıkları, topraklarını ve ürünlerini analiz ettirdikleri görülmüştür. Bunun yanında %60 dan fazlasının ilaç deposu, gübre deposu ve işçiler için sosyal tesisler gibi fiziki yatırımlar yaptığı belirlenmiştir. Ayrıca %57,35 inin tarımsal danışmanlık hizmeti almaya başladığı tespit edilmiştir. Mart 2011, 210 sayfa Anahtar Kelimeler: Kiraz, iyi tarım uygulamaları, GLOBALGAP, benimseme, lojistik regresyon. i

ABSTRACT Ph. D. Thesis THE ANALYSIS OF THE FACTORS THAT AFFECT THE ADOPTION OF THE CHERRY GROWING IN GOOD AGRICULTURAL PRACTICES Mehmet HASDEMİR Ankara University Graduate Scholl of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Cemal TALUĞ With this study conducted, it has been tried to determine the factors that are effective in adopting good agricultural practices (GAP) by examining individual and business characteristics of cherry producers in the province of Afyonkarahisar. Besides, new practices that are carried out by producers who has just started GAP, criteria with which they experience difficulty in adaptation and reasons for starting GAP have been dealt with in terms of economic, environmental and human health factors, by means of performing GLOBALGAP (EUREPGAP) system. The data collected by means of carrying out a survey study on 136 subjects who were chosen with stratified sampling method from between cherry producers in Afyonkarahisar Province in order to determine the factors that are effective in adopting the GAP were analyzed. In these analyses, whether there is a difference between the groups was investigated by subjecting the data which are constant but which do not represent normal distribution (age, business size, yield etc.) to Mann-Whitney test, and categorical data (gender, education, irrigation type etc.) to Chi Square test. As the result of Mann- Whitney and Chi Square tests, independent variables whose difference was found significant between the groups who perform or do not perform GAP were subjected to logistic regression analysis and their effects over adopting the decision of GAP performance were determined proportionally. Afterwards, logistic regression model which has the highest explanatory was tried to be formed. According to model with 5 variables created as a result of the logistic regression analysis, probability of performing GAP for the ones whose share of cherry production is higher than %50 of their total income is 5,21 fold more than the ones whose share is less than %50; for the ones who have business building is 6,06 fold more than the ones who do not have; for the ones who are informed by means of exporters is 5,71 fold more than who are not informed; for the ones who choose formal information source as a fertilization information source is 2,09 fold more than the ones who do not choose. The reasons why subjects who participated in the questionnaire refuse GAP from the beginning show variations. However, the most common reason is that the businesses are small scaled. In addition, %46,06 of the subjects asserted that they could not start GAP due to not having information about it, and %44,12 due to high certificate costs. There exist criteria with which difficulties are experienced in adaptation even after starting the GAP, and %47,06 of the subjects asserted that they experienced difficulty in adaptation with the criteria found under the topics of permanent plants such as fertilization and pesticide store rooms and toilets. In parallel with these difficulties in adaptations, it was observed that more than %90 of the subjects participated in the questionnaire erected toilet and warning signs, started keeping records and had their soil and products analyzed. Besides, it was detected that more than %60 of them made physical investments such as pesticide storages, fertilizer store rooms and social facilities for workers. Moreover, it was detected that %57,35 of them started to take agricultural advisory service. March 2011, 210 pages Key Words: Cherry, good agricultural practices, GLOBALGAP, adoption, logistic regression. ii

TEŞEKKÜR İdari görevlerden kaynaklanan iş yoğunluğuna rağmen, doktora çalışmam süresince beni destekleyen, bilgi ve önerilerini esirgemeyen, bunun yanında engin tecrübesi ile araştırma sonuçlarını tüm boyutlarıyla değerlendirmede şahsıma farklı bir bakış açısı kazandıran, akademik çalışmalarının yanında beşeri ilişkilerindeki tutum ve davranışları ile bilim insanı olarak örnek aldığım danışman hocam Prof. Dr. Cemal TALUĞ a (Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü) teşekkür ederim. Bunun yanında tez çalışmamın her aşamasında beni yönlendiren, sabırla vakit ayırıp bilgi ve tecrübesini esirgemeyen, önerileri ile bana ışık tutan Doç. Dr. İ. Coşkun CEYLAN a (Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü), gerek Bakanlıkta yaptığım iyi tarım uygulamaları çalışmalarında, gerekse doktora çalışmalarımda beni destekleyen, yol gösterici olan, bilgi ve tecrübesi ile önemli katkılar sağlayan Prof. Oktay GÜRKAN a (Ankara Üniversitesi Bitki Koruma Bölümü), istatistikî analizlerde bilgi tecrübesi ile bana yol gösteren Doç.Dr. Muhip ÖZKAN a (Ankara Üniversitesi Zootekni Bölümü), tez çalışmalarımda beni her zaman destekleyen, yönlendiren ve tecrübelerini benimle paylaşan Dr. Özdal KÖKSAL a (Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü), Dr. Hasan ARISOY a (Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü), Daire Başkanlarım Dr. Müfit ENGİZ ile Doç. Dr. Ahmet BAYANER e, mesai arkadaşlarıma ve başta Şube Müdürü Murat AYDOGDU ile ziraat mühendisleri Nurgül KARANLIK ve Ali ALAKA olmak üzerde Afyonkarahisar il/ilçe tarım müdürlüklerinde görev yapan meslektaşlarıma teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca bizzat emeğiyle üretmenin yanında, tarımsal ürünlerin ticariyle ömrünü geçiren, zarar etme pahasına çiftçinin hakkını teslim eden, çocukluğumdan itibaren bana doğa sevgisinin yanında yaşamın her alanında adaleti ve hakkaniyeti öğreten rahmetli dedem Hacı Ahmet HASDEMİR e, akademik çalışmalarımın tüm aşamasında sabırla beni destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen sevgili eşim Mine ve çocuklarım Ömer Deniz ile Yiğit e sonsuz teşekkürler. Mehmet HASDEMİR Ankara, Mart 2011 iii

KISALTMALAR DİZİNİ AB (EU) Avrupa Birliği (European Union) AET Avrupa Ekonomik Topluluğu BRC British Retail Consortium (İngiliz Perakendeci Konsorsiyumu) ÇATAK Çevre Amaçlı Tarım Arazilerinin Korunması ÇKS Çiftçi Kayıt Sistemi da Yüzey ölçü birimi dekar DTM Dış Ticaret Müsteşarlığı DTÖ (WTO) Dünya Ticeret Örgütü EA European co-operation for Accreditation (Avrupa Akreditasyon Birliği) EUREP Euro Retailer Produce Working Group EZY (IPM) Entegre Zararlı Yönetimi FAO Food and Agriculture Organization (Gıda ve Tarım Örgütü) FMI Food Marketing Institute (Gıda Pazarlama Enstitüsü) GAP Good Agriculture Practices (İyi Tarım Uygulamaları) GFSI Global Gıda Güvenliği Girişimi (Global Food Safety Initiative) GMP Good Manufacture Practices (İyi Üretim Uygulamaları) ha Yüzey ölçü birimi hektar HACCP Hazard Analysis of Critical Control Points (Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları) IACS Integrated Administration and Control System (Entegre İdare Kontrol Sistemi) IAF Internatıonal Accredıtatıon Forum (Uluslararası Akreditasyon Forumu) ISO International Standardization Organization (Uluslararası Standart Organizasyonu) İTU İyi Tarım Uygulamaları KSK Kontrol ve Sertifikasyon Kuruluşu OTP Ortak Piyasa Düzenleri TEAE Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TL Türk Lirası TS Türk Standardı TSE Türk Standarları Enstitüsü TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu $ Amerikan Doları iv

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii KISALTMALAR DİZİNİ... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... ix ÇİZELGELER DİZİNİ... x 1. GİRİŞ... 1 1.1 Konunun Önemi... 1 1.2 Araştırmanın Amacı... 4 1.3. Araştırmanın Kapsamı... 4 2. KAYNAK ÖZETLERİ... 6 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 23 3.1 Materyal... 23 3.2 Yöntem... 23 3.2.1 Popülâsyon dağılımı ve örnekleme yöntemi... 23 3.2.2 Verilerin analizinde kullanılan yöntem... 27 4. KONUYLA İLGİLİ KURAMSAL BİLGİLER... 34 4.1 İyi Tarım Uygulamaları Kavramına Genel Yaklaşım... 34 4.2 FAO Açısından İyi Tarım Uygulamaları... 36 4.2.1 İyi tarım uygulamalarına yaklaşım... 36 4.2.2 İyi tarım uygulamalarında temel ilkeler... 37 4.2.3 İyi tarım uygulamalarının bileşenleri... 38 4.2.4 Özel sektör uygulamalarına ilişkin FAO yaklaşımı... 38 4.3 Avrupa Birliği nde İyi Tarım Uygulamaları... 39 4.3.1 Ortak tarım politikasında yaşanan değişim... 39 4.3.2 Çapraz uyum... 44 4.3.3 Tarımsal danışmanlık... 47 4.3.4 Denetim sistemi... 48 4.3.5 Gıda güvenliği... 49 4.4 GLOBALGAP (EUREPGAP)... 52 v

4.4.1 GLOBALGAP (EUREPGAP) ın Gelişimi... 52 4.4.2 GLOBALGAP dokümanları... 57 4.4.3 Kontrol ve sertifikasyon sistemi... 62 4.5 Türkiye de İyi Tarım Uygulamaları... 65 4.5.1 Mevcut durum... 65 4.5.2 Yasal düzenlemeler... 70 4.5.3 Kontrol ve sertifikasyon sistemi... 75 4.5.4 İyi tarım uygulamaları kriterleri... 77 4.6 Dünya da ve Türkiye de Kiraz Sektörü... 79 4.6.1 Üretim... 79 4.6.2 Dış ticaret... 83 5. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER... 88 5.1 Coğrafi Konum... 88 5.2 Topoğrafik Yapı... 89 5.3 İklim... 90 5.4 Doğal Bitki Örtüsü... 91 5.5 Nüfus... 91 5.6 Tarımsal Yapı... 93 6. ARAŞTIRMA BULGULARI... 97 6.1 Üreticilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri... 99 6.1.1 Cinsiyet durumu... 99 6.1.2 Yaş durumu... 100 6.1.3 Eğitim durumu... 102 6.1.4 Aile ferdi sayısı... 103 6.1.5 Çocuk sayısı... 104 6.1.6 Tarımda çalışan nüfus... 105 6.1.7 Gelir Durumu... 106 6.1.8 Tarımsal gelir durumu... 108 6.1.9 Kirazdan elde edilen gelir... 109 6.1.10 Örgütlenme... 110 6.2 Üreticilerin İşletme Özellikleri... 112 6.2.1 İşletme büyüklüğü... 112 vi

6.2.2 Mülkiyet durumu... 114 6.2.3 Ürün deseni... 115 6.2.4 Hayvan varlıkları... 116 6.2.5 Alet makine varlığı... 117 6.2.6 İşletme binası varlığı... 119 6.3 Üreticilerin Kiraz Üretim ve Pazarlama Sistemi... 121 6.3.1 Kiraz üretim alanları... 121 6.3.2 Kiraz verimleri... 123 6.3.3 Hedef pazar... 123 6.3.4 Satış fiyatı... 125 6.4 Tarımsal alt yapı ve fiziki tesisler... 126 6.4.1 Temiz su imkânı... 127 6.4.2 Tuvalet varlığı... 128 6.4.3 Banyo-duş imkânı... 128 6.4.4 Gübre deposu varlığı... 128 6.4.5 İlaç deposu varlığı... 129 6.4.6 İlaç hazırlama alanı varlığı... 129 6.4.7 İşçi dinlenme alanı varlığı... 129 6.4.8 Paketleme alanı varlığı... 130 6.5 Üreticilerin Çiftçi Kayıt Sistemine Kayıt Durumu... 130 6.6 Üreticilerin Tarım Sigortası Yaptırma Durumu... 131 6.7 Üreticilerin Girdi Kullanım Durumları... 132 6.7.1 İşçi çalıştırma... 132 6.7.2 Sulama sistemi... 133 6.7.3 Bitki koruma ürünlerinin kullanımı... 134 6.7.4 Zirai ilaç ambalaj ve kutularını imha şekilleri... 136 6.7.5 Gübre kullanımı... 137 6.8 Üreticilerin Yaptırdığı Analizler... 139 6.9 Üreticilerin İnsan Sağlığına Olan Duyarlılıkları... 140 6.10 Üreticilerin Çevreye Olan Duyarlılıkları... 141 6.11 Üreticilerin Tarımsal Konulara İlişkin Bilgi İhtiyaçları... 143 6.11.1 Hastalık ve zararlılar konusunda bilgi ihtiyaçları... 146 vii

6.11.2 Gübreleme konusunda bilgi ihtiyaçları... 146 6.11.3 Bahçe tesisi ve çeşit seçimi konularında bilgi ihtiyaçları... 147 6.11.4 Tarımsal destekler konusunda bilgi ihtiyaçları... 147 6.11.5 Pazarlama konusunda bilgi ihtiyaçları... 148 6.11.6 Ürün paketleme, muhafaza ve depolama konularında bilgi ihtiyaçları... 148 6.11.7 Kayıt tutma konusunda bilgi ihtiyaçları... 149 6.12 Üreticilerin karar verme süreçlerinde etkili olan bilgi kaynakları... 150 6.12.1 Çeşit seçimi... 150 6.12.2 Hastalık ve zarlıların tespiti... 151 6.12.3 Bitki koruma ürünlerinin seçimi... 152 6.12.4 İlaçlama tarihinin tespiti... 153 6.12.5 Gübreleme... 154 6.12.6 Tarımsal desteklerden yararlanma... 155 6.13 Üreticilerin Katıldıkları Tarımsal Amaçlı Eğitim Programları... 157 6.14 Üreticilerin İyi Tarım Uygulamalarını Benimseme Süreci... 158 6.14.1 Üreticilerin iyi tarım uygulamalarından haberdar olduğu kaynaklar... 158 6.14.2 İyi tarım uygulamalarının ilk duyulduğundan itibaren geçen süre... 160 6.14.3 Üreticilerin iyi tarım uygulamalarına başlama nedenleri... 161 6.14.4 İyi tarım uygulamalarının baştan reddedilme nedenleri... 162 6.14.5 İyi tarım uygulamaları yapan üreticilerin uyumda zorlandığı kriterler... 164 6.14.6 İyi tarım uygulamalarına başlayan üreticilerin yeni faaliyetleri... 165 6.15 Araştırma Bulgularının Lojistik Regresyon Çözümlemesi... 166 6.15.1 Sosyo-ekonomik özelliklerin lojistik regresyon çözümlemesi... 167 6.15.2 İşletme özelliklerinin lojistik regresyon çözümlemesi... 168 6.15.3 Kiraz üretim sisteminin lojistik regresyon çözümlemesi... 169 6.15.4 Girdi kullanımına ilişkin lojistik regresyon çözümlemesi... 170 6.15.5 Bilgi kaynaklarının lojistik regresyon çözümlemesi... 171 6.15.6 Haberdar olma sürecine ilişkin lojistik regresyon çözümlemesi... 173 6.15.6 Çok değişkenli lojistik regresyon modeli... 174 7. SONUÇ... 179 KAYNAKLAR... 187 EK-1 Anket Formu... 201 ÖZGEÇMİŞ... 209 viii

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 Yıllar itibariyle GLOBALGAP (EUREPGAP) sertifikalı üretici sayıları... 55 Şekil 4.2 Yıllar itibariyle oluşturulan GLOBALGAP kapsamları... 59 Şekil 4.3 GLOBALGAP entegre çiftlik güvencesi altındaki kapsamlar... 60 Şekil 4.4 GLOBALGAP kontrol noktalarının dağılımı... 62 Şekil 4.5 Türkiye de iyi tarım uygulamalarına yönelik faaliyetler ve paydaşlar arası ilişki ağı... 69 Şekil 4.6 Ülkeler itibariye kiraz ihracatının üretimdeki payı... 85 Şekil 5.1 Afyonkarahisar ili haritası... 89 ix

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Popülâsyona ait istatistiki değerler... 24 Çizelge 3.2 Tabakalar itibariyle kiraz üretim alanlarının dağılımı ve anket sayıları... 26 Çizelge 3.3 İlçeler itibariyle belirlenen anket sayıları... 27 Çizelge 3.4 Üreticilerin insan sağlığına olan duyarlılıklarına ilişkisine ifadeler... 32 Çizelge 3.5 Üreticilerin çevre tutumlarına ilişkin ifadeler... 33 Çizelge 4.1 Ülkeler itibariyle GLOBALGAP sertifikalı üretici sayısı... 56 Çizelge 4.2 Kıtalar itibariyle GLOBALGAP sertifikalı üretici sayısı... 57 Çizelge 4.3 Kiraz için kontrol noktalarının sayısı... 63 Çizelge 4.4 Türkiye de iyi tarım uygulamalarına ait üretim verileri... 68 Çizelge 4.5 Dünya kiraz üretimi... 80 Çizelge 4.6 Ülkeler itibariye kiraz üretim miktarları... 81 Çizelge 4.7 Türkiye kiraz üretimi... 82 Çizelge 4.8 Türkiye 2009 yılı kiraz üretiminde itibariyle önemli iller... 82 Çizelge 4.9 Dünya kiraz ihracatı... 83 Çizelge 4.10 Ülkeler itibariye kiraz ihracatı... 84 Çizelge 4.11 Ülkeler itibariye kiraz ithalatı... 86 Çizelge 4.12 Türkiye kiraz dış ticareti... 87 Çizelge 5.1 Yıllar itibariyle Afyonkarahisar nüfusu... 92 Çizelge 5.2 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre Afyonkarahisar nüfusu... 92 Çizelge 5.3 Afyonkarahisar ili 2009 yılı arazi kullanım durumu... 93 Çizelge 5.4 Afyonkarahisar ili kültüre elverişli arazilerin kullanım durumu... 94 Çizelge 5.5 Afyonkarahisar ili kültüre elverişli arazilerin ilçeler itibariyle kullanım durumu... 94 Çizelge 5.6 Afyonkarahisar ili kiraz üretim durumu... 95 Çizelge 5.7 Afyonkarahisar ın ilçeler itibariyle 2009 yılı kiraz üretim durumu... 96 Çizelge 6.1 Üreticilerin cinsiyetlerine göre dağılımları... 100 Çizelge 6.2 Üreticilerin yaş durumu... 101 Çizelge 6.3.Gruplar itibariyle üreticilerin yaş dağılımı... 101 Çizelge 6.4 Üreticilerin eğitim durumuna ilişkin dağılım... 102 Çizelge 6.5 Üreticilerin aile ferdi sayıları... 104 x

Çizelge 6.6 Üreticilerin çocuk sayıları... 105 Çizelge 6.7 Üreticilerin tarımsal nüfus sayıları... 106 Çizelge 6.8 Üreticilerin gelir durumuna göre dağılımları... 107 Çizelge 6.9 Üreticilerin toplam gelirleri içerisinde tarımsal gelirin payı... 108 Çizelge 6.10 Üreticilerin toplam gelirleri içerisinde kiraz gelirinin payı... 109 Çizelge 6.11 Üreticilerin üretici organizasyonlarına üyelik durumu... 110 Çizelge 6.12 Üreticilerin işletme büyüklükleri... 112 Çizelge 6.13 Üreticilerin işletme büyüklüklerinin gruplar itibariyle dağılımı... 113 Çizelge 6.14 İşletme arazilerinin ortalama mülkiyet durumu... 114 Çizelge 6.15 Üreticilere ait işletmelerde ortalama ürün deseni... 115 Çizelge 6.16 Üreticilerin hayvancılık durumu... 116 Çizelge 6.17 Üreticilerin alet makine varlığı... 118 Çizelge 6.18 Üreticilerin işletme binası varlığı... 120 Çizelge 6.19 Tabakalar itibariyle üreticilerin kiraz alanları... 121 Çizelge 6.20 Üreticilere ait işletmelerin ortalama kiraz alanları... 122 Çizelge 6.21 Üreticilere ait kiraz işletmelerinin parsel sayıları... 122 Çizelge 6.22 Üreticilere ait kiraz işletmelerinin ağaç başına ortalama verimleri... 123 Çizelge 6.23 Üreticilerin hedef pazarları... 124 Çizelge 6.24 Üreticilerin kiraz satış fiyatları... 125 Çizelge 6.25 Üreticilerin sahip olduğu tarımsal alt yapı ve fiziki tesisler... 127 Çizelge 6.26 Üreticilerin ÇKS ye kayıt durumlarına göre dağılımı... 131 Çizelge 6.28 Üreticilerin tarım işletmelerindeki işçi çalıştırma durumu... 133 Çizelge 6.29 İşçi çalıştıran üreticilerin işçi çalıştırma süreleri... 133 Çizelge 6.30 Üreticilerin tarımsal sulama sistemlerinin dağılımı... 134 Çizelge 6.31 Üreticilerin bitki koruma ürünü kullanım durumları... 135 Çizelge 6.32 Üreticilerin zirai ilaç ambalaj ve kutularını imha şekilleri... 137 Çizelge 6.33 Üreticilerin gübre kullanım durumu... 138 Çizelge 6.34 Üreticilerin yaptırdığı analizler... 140 Çizelge 6.35 İnsan sağlığı duyarlılık ölçeği güvenilirlik testi sonuçları... 141 Çizelge 6.36 Denklerin insan sağlığına olan duyarlılıklarına ait sonuçlar... 141 Çizelge 6.37 Çevre duyarlılığı ölçeği güvenilirlik testi sonuçları... 142 Çizelge 6.38 Üreticilerin çevre tutumlarına ait sonuçlar... 142 xi

Çizelge 6.39 Üreticilerin tarımsal konulara ilişkin bilgi ihtiyaç düzeyleri... 144 Çizelge 6.40 Üreticilerin çeşit seçiminde etkili olan bilgi kaynaklarının dağılımı... 151 Çizelge 6.41 Üreticilerin hastalık ve zarlıları tespitte etkili olan kaynakların dağılımı 152 Çizelge 6.42 Üreticilerin bitki koruma ürünlerinin seçiminde etkili olan bilgi kaynakların dağılımı... 153 Çizelge 6.43 Üreticilerin ilaçlama tarihi tespitinde etkili olan kaynakların dağılımı... 154 Çizelge 6.44 Üreticilerin gübrelemede etkili olan bilgi kaynaklarının dağılımı... 155 Çizelge 6.45 Üreticilerin tarımsal desteklerden yararlanmada etkili olan bilgi kaynaklarının dağılımı... 156 Çizelge 6.46 Üreticilerin katıldıkları tarımsal amaçlı eğitim programlarının sayısı... 157 Çizelge 6.47 Üreticilerin İTU dan haberdar oldukları kaynakların dağılımları... 159 Çizelge 6.48 Üreticilerin İTU yu ilk duyduklarından itibaren geçen süre... 160 Çizelge 6.49 İTU ya başlama kararında etkili olan faktörlerin dağılımı... 161 Çizelge 6.50 Üreticilerin İTU yu baştan reddetme nedenlerinin dağılımı... 163 Çizelge 6.51 İTU yapan üreticilerin uyumda güçlük çektikleri kriterlerin dağılımı... 164 Çizelge 6.52 İTU dan sonra yapılmaya başlanılan yeni uygulamaların dağılımı... 165 Çizelge 6.53 Sosyo-ekonomik özelliklerine ait değişkenlerin lojistik regresyon çözümlemesi sonuçları... 167 Çizelge 6.54 İşletme özelliklerine ait değişkenlerin lojistik regresyon çözümlemesi sonuçları... 169 Çizelge 6.55 Kiraz üretim sistemlerine ait değişkenlerin lojistik regresyon çözümlemesi sonuçları... 170 Çizelge 6.56 Girdi kullanımına ait değişkenlerin lojistik regresyon çözümlemesi sonuçları... 171 Çizelge 6.57 Bilgi kaynaklarına ait değişkenlerin lojistik regresyon çözümlemesi sonuçları... 172 Çizelge 6.58 Üreticilerin İTU dan haberdar olma sürecine ilişkin değişkenlerin lojistik regresyon çözümlemesi sonuçları... 174 Çizelge 6.59 Çok değişkenli lojistik regresyon modeli sonuçları... 176 Çizelge 6.60 En uygun çok değişkenli lojistik regresyon modelinde bağımlı değişkene ait sınıflandırma sonuçları... 177 Çizelge 6.61 Örnek senaryo... 177 xii

1. GİRİŞ 1.1 Konunun Önemi Geçtiğimiz yüzyılda insanlık, yeşil devrim olarak algılanan süreçte modern olarak tanımladığı metotları kullanmak suretiyle, kendi ihtiyaçlarını karşılamada önemli bir başarı kazanmıştır. Bu başarı ile verimliliklerini ve üretimlerini artıran bazı toplumlar, beslenme ihtiyaçlarını gidermiştir. Mevcut ihtiyaçların giderilmesi adına doğaya meydan okuyarak elde edildiği zannedilen kazanımlar, ilerleyen yıllarda bir yanılgı olarak görülmüş ve bu durum doğanın yok olması tehlikesiyle karşı karşıya kalan insanlık için bir paradoks oluşturmuştur. Bir yandan büyük insan kitlelerini beslemek için doğadan alabileceğinin en fazlasını alma ve bu sebeple her türlü modern teknikleri kullanma, diğer yandan bu tekniklere karşı direnemeyen doğanın yok olması sonucu insanlığın kendini besleyecek tek kaynağını kaybetme tehlikesinin olduğunu fark etme, bu paradoksu ortaya çıkarmıştır. Bunun yanında, kırdan kente göç ve yüksek gelir gruplarının tüketim alışkanlıklarının değişmesi, insanlığın gıda ediniminden saklamaya, beklentiden tüketime kadar pek çok aşamada gıda alışkanlıklarını değiştirmiştir. Binlerce yıllık gıda temin ve tüketim alışkanlıklarının hızla değişiyor olması, gıdanın riskli bir konuma gelmesine neden olmuştur. Kırsalda yaşarken tükettiği gıdanın bizzat üreticisi olan veya üreticisini tanıyan insan, şehirleşme ile birlikte modern olarak tanımlanan usullerde kendisine sunulan binlerce çeşit ürüne mevsim farkı gözetmeksizin ulaşmaya başlamıştır. Bu durum, gıdanın sistematik biçimde güvenilirliğinin sağlanması ve bunun sürekli izleme ve denetimlerle sürdürülmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Talebe bağlı arz sisteminde, gıda güvenliğinden gıda güvenilirliğine, enerjiden sanayi girdisine, gen çeşitliliğinin korunmasından sürdürülebilirliğe kadar uzanan çizgi, tarımsal girdiden tüketime kadar olan süreçte her noktanın yönetilmesini zorunlu kılmaktadır. Tarımın Yeni Paradigması" olarak adlandırılan bu durum; gıda güvenliğinden gıda güvenilirliğine uzanan çizgide gıda sektörünü tarımla bütünleştirmiştir (Anonim 2010a). Bu gelişmelere paralel olarak, tarımsal ürünleri talep eden tüketiciler, kendilerine sunulan gıdanın güvenilir olması yanında çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar 1

vermeden üretilmesini ve bununda kendilerine sunulacak delillerle ispat edilmesini istemektedirler (Lang vd. 2002, Walley vd. 2000, Van der Meer and Ignacio 2006). Tüketicilerin bu talebi de satın alma gücü ile paralel olarak, organik tarım, fonksiyonel tarım, iyi tarım uygulamaları veya doğa dostu tarım sistemleri adı altında yeni üretim sistemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Uygun teknolojileri kullanarak çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen bir tarımsal üretimin yapılmasının yanında doğal kaynakların korunması, tarımda izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik ile gıda güvenliğinin sağlanmasını amaçlayan iyi tarım uygulamaları, günümüzde ortaya çıkan paradokslara çözüm üretecek bir modeli tarım sektörüne sunmaktadır. Tarım sektöründe yaşanan bu gelişmelere paralel olarak kiraz sektöründe, iyi tarım uygulamalarının önemi gittikçe artmaktadır. Özellikle Türkiye nin ihracatta bulunduğu Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletlerindeki perakendeciler, GLOBALGAP (EUREPGAP), BRC, SQF vb. adlarda tanımlanan iyi tarım uygulamalarına konu sertifikaları talep etmeye başlamıştır. Bu talep sadece bu ülkeler ile sınırlı kalmamakta, her hangi bir sertifika adı ile anılmasa da özellikle Rusya gibi ülkelere yapılan ihracatta da benzer sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bununla birlikte iç piyasada da gıda güvenilirliğine ilişkin artan tüketici hassasiyeti, yaş meyve-sebze ürünlerinde iyi tarım uygulamaları sertifikalarını aranır hale getirmektedir. Dünya genelinde tarım ürünleri ticaretinde talep edilen en yaygın sertifika ise GLOBALGAP (EUREPGAP) dir (Campbell vd. 2006). Ayrıca DTÖ kurallarının dünya ülkelerinin tarım politikalarında yaptığı önemli değişimlerin sonucunda, kırmızı kutu içerisinde yer alan; dünya fiyatlarını düşüren ve ticareti bozan, üretimle doğrudan bağlantılı yapılan iç desteklere kısıtlamalar getirilmektedir. Bu kısıtlar çerçevesinde, Türkiye tarım sektörü için uluslar arası alanda rekabeti artıracak kamusal tedbirlerin daraldığı görülmektedir. Ancak aynı DTÖ kararları içerisinde, tüketiciden yapılan transferleri içermeyen, kamu destekli programlar çerçevesinde gerçekleştirilen çevreyi koruyucu tedbirler ve desteklemeler 2

yeşil kutu içerisinde gösterilerek sınırsız iç desteklerin yapılmasına imkân tanınmaktadır. DTÖ nün bu düzenlemeleri, iyi tarım uygulamalarının tarım politikalarının bir aracı olarak dünya ülkeleri tarafından kullanılmasında önemli bir etken olmaktadır. Yıllar itibariyle Türkiye kiraz üretim ve ihracatında önemli artışlar yaşanmıştır. 2000 yılı itibariyle 230 bin ton olan kiraz üretimi, %81,61 oranında yükselerek 2009 yılında 417 bin tona ulaşmıştır. Aynı yıllarda ihracat değeri ise % 210,2 oranında artışla 49 milyon $ dan 132 milyon $ a ulaşmıştır (Anonim 2010b). Bu gelişmelerle Türkiye, dünya kiraz üretiminde birinci, ihracatında ise ABD ve Şili ile birlikte ilk üç sırada yer almaktadır. Ancak Türkiye, 2007 yılı itibariyle ortalama 1.871 $/ton kiraz ihraç fiyatı ile 5.003 $/ton ihraç fiyatı olan ABD ye göre oldukça düşük fiyatlarla ihracat yapmaktadır (Anonim 2010c). Türkiye kiraz ihracatında en önemli pazar AB ülkeleridir. Bu ülkelere ihracatta, DTÖ antlaşmasının alt anlaşması olan Hayvan ve Bitki Sağlığı Önlemleri Anlaşmasının (SPS) gereği olan bitki sağlığına ilişkin belgelerin yanında, gümrük kapısı sonrası satış noktalarında büyük süpermarketler tarafından iyi tarım uygulamalarına konu bir takım sertifikalar talep edilmektedir. Bir nevi tarife dışı engel olarak görülebilecek bu sertifikalar, hedef ülkelerin pazarlarına girişte en önemli unsur halini almıştır (Sayın vd. 2004, Mencet 2005, Delice 2006, Özdemir 2008). Bu nedenle, dünya kiraz ihracatında önemli paya sahip ABD, Avusturya ve İspanya gibi ülkeler karşısında Türkiye nin hedef pazarını kaybetmeden kiraz ihracatını sürdürmesinin yanında, kaliteyi artırarak rakiplerine göre oldukça düşük seviyede olan ihraç birim fiyatlarını yükseltmesinde iyi tarım uygulamaları kapsamında üretim yapılarak ürünleri sertifikalandırmak büyük önem arz etmektedir. Ancak Türkiye deki kiraz işletmelerinin iyi tarım uygulamalarını benimseme ve uygulama süreçlerinde bir takım sorunlar yaşanmakta olup, ihraç edilen tüm ürünlerde iyi tarım uygulamaları sertifikasyonu tamamlanamamıştır. 3

1.2 Araştırmanın Amacı Yürütülen bu araştırma ile Afyonkarahisar ilindeki kiraz üreticilerinin bireysel ve işletme özellikleri incelenerek, iyi tarım uygulamalarını benimsemede etkili olan faktörler belirlenmeye çalışılmıştır. Bunun yanında, iyi tarım uygulamalarına başlayan üreticilerin yaptığı yeni uygulamalar ve uyumda zorlandıkları kriterler ile iyi tarım uygulamalarına başlama nedenleri ekonomik, çevre ve insan sağlığı açısından ele alınmıştır. Henüz ülkesel iyi tarım uygulamaları kriterleri olmayan, daha çok dış piyasaların belirlediği kritere göre yürütülen Türkiye deki iyi tarım uygulamaları çalışmaları, kiraz örneğinden hareketle analiz edilmiştir. Bu analiz sonuçları, iyi tarım uygulamalarının ülke geneline yaygınlaştırılması için ilgili taraflarca geliştirilecek strateji ve politikaların belirlenmesinde, ayrıca diğer bitkisel ürünlerde iyi tarım uygulamalarına yönelik planlanacak eğitim ve yayım yöntemlerinin tespitinde önemli katkılar sağlayacaktır. 1.3 Araştırmanın Kapsamı Bu araştırma yedi ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünü giriş bölümü oluşturmaktadır. Bu bölümde, dünya gıda üretim ve ticaretinde yaşanan değişimin ışığı altında iyi tarım uygulamalarının artan önemi, Türk tarım sektörüne ve bu sektör içerisinde önemli bir yere sahip kiraz üretimine olabilecek etkileri açıklanarak araştırmanın önemi, amacı ve kapsamı hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, kaynak özetleri yer almaktadır. Bu bölümde, araştırma konusu çerçevesinde iyi tarım uygulamalarının kapsamı içerisinde yer alan sürdürülebilir tarım uygulamaları, girdi kullanımı ve tarımda kalite yönetim sistemleri gibi süreçler ile lojistik regresyon yöntemi kullanılarak yapılan yerli ve yabancı araştırma sonuçları incelenerek özetlenmiştir. 4

Üçüncü bölümde, araştırma bölgesi olarak seçilen Afyon ilinde, kiraz yetiştiriciliğinde iyi tarım uygulamalarının benimsenmesini etkileyen faktörleri analiz etmek üzere kullanılan materyal ile araştırma yöntemi açıklanmıştır. Dördüncü bölümde, araştırma konusuyla ilgili kuramsal bilgilere yer verilmiştir. Bu bölümde, iyi tarım uygulamaları kavramı genel olarak açıklandıktan sonra, FAO, AB, GLOBALGAP (EUREPGAP) ve Türkiye açısından iyi tarım uygulamaları kavramına olan genel yaklaşım, mevcut durum ve bu alanda yürütülen çalışmalar belirtilmiş, ayrıca dünya da ve Türkiye de kiraz sektörünün mevcut durumu ele alınmıştır. Beşinci bölümde araştırma bölgesinin tanıtımı amacıyla, bölgenin ekonomik, sosyal ve coğrafi yapısı hakkında bilgilere yer verilmiştir. Altıncı bölümde ise araştırma bulguları yer almaktadır. Bu bölümde, araştırma sonuçlarına göre üreticilerin bireysel ve işletme özelikleri incelenerek, iyi tarım uygulamalarında etkili olan faktörler belirlenmiş ve bu faktörlerin İTU yapma kararına olan etkileri lojistik regresyon analizi yardımıyla oransal olarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Yedinci bölümde ise sonuçlar yer almaktadır. Bu bölümde, araştırma bulguları özetlenmek suretiyle, kiraz başta olmak üzere, iyi tarım uygulamalarının ülke geneline yaygınlaştırılması için öngörülen politika ve stratejilere yer verilmiş, ayrıca bu araştırmanın kısıtları ile bundan sonra yürütülecek araştırmalara ilişkin öneriler açıklanmıştır. 5

2. KAYNAK ÖZETLERİ Taluğ (1975), Tarımda Teknolojik Yeniliklerin Yayılması ve Benimsenmesi adlı araştırmasında, Ankara ili Polatlı ilçesinde buğday üreticilerinin kimyasal ilaçlar ve yabancı ot mücadelesini benimsemede yararlandıkları bilgi kaynaklarını ve benimseme davranışlarını etkileyen etmeleri incelemiştir. Araştırma kapsamında yapılan anket çalışması sonuçlarına göre, ele alınan tarımsal yeniliğin belirlenmesinde en etkili bilgi kaynakları; köy içinden diğer üreticiler ve yayım servisleridir. Benimseme davranışını olumlu yönde etkileyen faktörler ise işletme büyüklüğü, yıllık tarımsal gelir, eğitim düzeyi ve ailede eğitim görenlerin bulunması gibi sosyo- ekonomik faktörle ile Ankara ya gidiş sıklığı, gazete okuma sıklığı ve yayımcılarla Polatlı da görüşme sıklığı gibi haberleşme davranışları olarak belirlenmiştir. Ceylan (1988), Çubuk İlçesinde Televizyonun Tarımsal Programların İzlenmesi ve Etkileri Üzerine Bir araştırma adlı çalışmasında, yeni tarım tekniklerinin çiftçiler tarafından benimsenmesinde tarımsal programların etkilerini incelemiştir. Araştırma sahasındaki 7 köyden toplam 84 üretici üzerinde yapılan anket çalışmaları sonucunda televizyondaki tarımsal programdan yeni bir tarım tekniğini öğrenen çiftçiler; daha yüksek eğitim ve gelir seviyesi ile işletme büyüklüğüne sahip olup, kendi üretim faaliyetine ilişkin kayıt tutmakta ve diğer çiftçilere göre daha sık yayım teşkilatını ziyaret etmektedir. Yücel vd. (1989), üretimin yoğun olduğu illerde kiraz değerlendirilmesi ile pazarlama sorunları üzerine yaptıkları bir araştırmada; kiraz üretiminin yoğun olduğu Kocaeli, Manisa, İzmir, Konya, Afyon, Amasya, Tokat, Sakarya, Malatya ve Kütahya illerinden seçilen 83 işletmeden elde edilen verilerden yararlanılarak üreticilerin sosyo-ekonomik yapıları ve kiraz üretim tekniklerini analiz etmişlerdir. Araştırma sonucunda, ortalama 8 da büyüklüğe sahip işletmelerin %85 inin 1 ile 4 arasında değişen sayıda ilaçlama yaptığı, %15 inin ise hiç ilaçlama yapmadığı ortaya konulmuştur. 6

Wadsworth (1990), Developing Efficient Extension Strategies: Results of an Experiment İnvolving Costa Rican Livestock Producers adlı araştırmasında Costa Rica da 100 den fazla çiftçi üzerinde yaptığı yakın gözlemler sonucunda; yeniliklerin benimsenmesinde sadece çiftçi karakterlerinin etkili olmadığını, aynı zamanda yayım modelleri oluşturulurken ve yayım stratejisi planlanırken dikkate alınması gereken karşılıklı etkileşimin de eşit derecede önemli olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, yeni teknolojilerin uygulanması ile çiftçilerin bilgi seviyeleri ve yönetim kapasitelerinde meydana gelen değişme ve tarımsal yayımın toplam maliyet/verimlilik etkisi arasında yakın bir ilişki olduğu sunucuna ulaşmıştır. Karakaya ve Poyraz (1992), Gıda Kirlenmesinde Pestisitler ve Korunma Yolları adlı çalışmalarında; üreticilerin hastalık ve zararlılara karşı yapacakları mücadelenin sadece kimyasal mücadeleden ibaret olduğunu düşünmelerinin yanlış olacağını, bunun yanında yeterli bilgiye sahip olunması gerektiğini belirtmektedirler. Ayrıca, kimyasal mücadeleden önce herhangi bir masrafı gerektirmeyen kültürel ve fiziki önlemler ile hastalık ve zararlılarla etkili mücadele yapılabileceğini, bu gün ve bundan sonrada modern mücadele metodunun konusunun Integrated Pest Management (IPM) - Entegre (Birleşik) savaş yöntemi olması gerektiğini vurgulamaktadırlar. Özçatalbaş (1992), Aşağı Seyhan Sulama Proje Alanındaki Mısır Üreticilerinin Bilgi Edinme Kaynakları konulu çalışmasında; mısır üreticilerinin, üretim tekniği ve ekonomik konulardaki bilgi edinme kaynakları ve bu kaynaklardan çiftçilerin etkilenme durumlarını saptamaya çalışmıştır. D souza vd. (1993), Factors affecting the adoption of sustainable agricultural practices adlı çalışmalarında, logit model kullanmak suretiyle Batı Virginia üreticilerinin sürdürülebilir tarım yöntemlerini benimsemelerinde etki eden faktörleri incelemişlerdir. Araştırma sonuçları, geleneksel tarım tekniklerinden farklılıkları ortaya koymaktadır. Bu araştırmada, sürdürülebilir tarım tekniklerinin benimsenmesinde kurumsal ve yapısal özellikler önemsiz, insan kaynaklarının niteliğine ilişkin özellikler 7

ise önemli bulunmuştur. Üreticinin yaşı, eğitim durumu ve çiftlikte çalıştığı süre önemli bulunan insan kaynaklarının niteliğine ilişkin değişkenlerdir. Fernandez vd. (1994), The Adoptıon of IPM Technıques by Vegetable Growers in Florıda, Mıchıgan And Texas adlı çalışmalarında, sebze üretiminde IPM tekniklerinin benimsenmesini araştırmışlardır. Üreticilerle yapılan anket sonuçları logit analiz yöntemiyle analiz edilmiş olup, analiz sonucunda IPM tekniklerini benimseyenlerin, benimsemeyenlere göre çiftlik yönetimine ayırdıkları zamanın fazla olduğunu, daha geniş işletme ve sulanabilir alan ile daha fazla aile işgücüne sahip olduklarını, ayrıca lokal faktörlerin ve ürün tipinin IPM in benimsenmesinde önemli etkenler olduğunu tespit edilmişlerdir. Olhan (1997), Türkiye de bitkisel üretimde girdi kullanımın yarattığı çevre sorunları ve organik tarım uygulaması-manisa örneği adlı doktora tez çalışmasında, organik tarım yapan üreticilerin konvansiyonel tarım yapan işletmelere göre daha yaşlı, gelir düzeyi daha yüksek ve tarımsal işletme genişlikleri daha büyük olduğu sonucuna varmıştır. Demiryürek (2000), tarafından yapılan The Analysis of Information Systems for Organic and Conventional Hazelnut Producers ın Three Villages of the Black Sea Region, Turkey konulu araştırmada; organik ve geleneksel fındık üretiminde bulunan üreticilerin bilgi sistemleri kullanımı konusu incelenerek karşılaştırılmıştır. Özçatalbaş (2000), Şanlıurfa İlinde Çiftçilerin Tarımsal Bilgi ve Yayım Konusunda Tutum ve Davranışlarının Analizi adlı araştırmasında, Şanlıurfa ilinde bulunan yayımcılarının, görev alanındaki çiftçilerin tarımsal bilgi ve yayım konusunda tutum ve davranışlarına ilişkin değerlendirmelerinin analizini yapmıştır. Çalışmada üreticilerin yayımcılara yönelik tutum ve davranışlarını etkileyen faktörlerin istatistiki olarak anlamlı olup olmadığı Ki-kare bağımsızlık testi ile araştırılmıştır. Aratırma sonuçlarına göre; üreticilerin yalnızca %21,7 si yayımcılara yüksek düzeyde ilgili ve güven duymaktadırlar. Tarımsal üretim tekniği bilgisi yetersiz olan çiftçilerin oranı %56,2 dir. 8

Ayrıca çiftçilerin yeniliklere açık olma, yenilikleri benimseme, dış dünya ile ilişki ve işbirliği eğilimleri düşüktür. Randela vd. (2000), Demand for livestock tick control service in Venda Region adlı araştırmalarında; küçük ölçekli sığır yetiştiriciliği yapılan 125 işletmede sığır yetiştiriciliği için sunulan veterinerlik hizmetlerinin talebini belirleyen faktörleri lojistik regresyon yöntemi kullanarak belirlemişlerdir. Lojistik regresyon sonuçlarına göre, tarım deneyimi ve sığır ırkı %90 önem seviyesine göre anlamlı bulunmuştur. Göreceli olarak daha fazla tarım deneyimine sahip olan üreticilerin beklenildiği gibi veteriner hizmetlerine daha fazla ücret ödemeye gönüllü olmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca, yerli sığır ırklarına sahip işletmeler, veterinerlik hizmetleri için ödemiş oldukları ücretten daha fazlasını ödemeye gönüllü değildirler. Deliktaş (2003), Kumluca İlçesinde Seralarda Üreticilerin Kullandıkları Bilgi Kaynakları adlı çalışmasında, tabakalı örnekleme yöntemiyle belirlenen 150 üreticiye anket yapmak suretiyle bilgi kaynaklarını incelemiştir. Anket çalışması sonuçlarına göre; üreticilerin %48 i tarım ilaçları kullanımı konusunda kendi teknik elemanına başvurmaktadır. Özçatalbaş ve Kutlar (2003), Antalya İli Elmalı ve Korkuteli İlçelerinde Tarıma Girdi Sağlayan Kuruluşların Faaliyetleri ve Yayım Açısından Değerlendirilmesi adlı çalışmalarında; bayilerin genel özelliklerini tarımsal yayım bakımından değerlendirilmişlerdir. Araştırma alanında fiilen faaliyet gösteren girdi bayileri ile tam sayım yöntemi kullanılarak yapılan anket çalışmasında, öncelikle ilaç, tohum, gübre ve alet-ekipman işletme sahipleri ve çalışan personel yaş, eğitim düzeyi, mesleki deneyim bakımından incelenmiştir. Daha sonra bayilerin çiftçilerle olan ilişkileri ortaya konularak, yapılan faaliyetlerin yayımla ilişkisi tartışılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; girdi bayileri esas olarak ticari amaçla faaliyette bulunmakla birlikte, %27,8 i yayımın felsefesine yakın anlamda çiftçiye yardımcı olmayı ön planda tutmaktadırlar. Çiftçilerin büyük bölümü girdi satın alsınlar ya da almasınlar bayilere bilgi almak için başvurmaktadırlar. 9

Özkan vd. (2003), Antalya İlinde Turunçgil Üretiminde Tarımsal İlaç Kullanımına Yönelik Üretici Tutum ve Davranışları adlı araştırmalarında 125 üretici ile yaptıkları anket çalışması sonucunda; üreticilerin %74,2 i hastalık ve zararlılar görüldüğü zaman ilaçlama yapmaktadırlar. İlaç seçiminde ise üreticilerin %49,7 si kendi bilgi ve deneyimlerine göre, %42,8 i ilaç bayilerinin önerilerine göre hareket etmektedirler. Bunun yanında üreticilerin %70,4 ü tarımsal ilaçların ürünlerde kalıntı bıraktığına inanmaktadır. Ayrıca üreticilerin %96,8 i aşırı ilaç kullanımının çevreyi olumsuz etkilediğini düşünürken %20,2 si de ilaç seçiminde sorunları olduğunu belirtmişlerdir. Tavernier (2003), An Empirical Analysis of Producer Percepitons of Traceability in Organic Agriculture adlı araştırmasında; organik tarımda izlenebilirliğin üreticiler tarafından algılanış biçimleri incelemiştir. Lojistik regresyon yönteminin kullanıldığı araştırma sonucunda, gelir seviyesi 50 bin Amerikan dolarından yüksek olan üreticiler ile eğitim seviyesi üniversite düzeyinde olan üreticilerin, izlenebilirliğin gerekli olmadığı görüşünde oldukları tespit edilmiştir. Ayrıca izlenebilirlik ve organik tarım arasında olumsuz bir ilişki, izlenebilirlik ile atık ve biyoteknoloji arasında olumlu bir ilişki olduğu saptanmıştır. Boz vd. (2004), Kahramanmaraş ta üreticilerin tarımsal faaliyetlerde kullandıkları bilgi kaynaklarını, yöredeki tarımsal kuruluşların yayım faaliyetlerini ve birbiriyle olan bilgi alışverişlerini belirlemeye çalışmıştır. Tabakalı örnekleme yöntemiyle seçilen 99 üreticiyle yapılan anket çalışmasında, üreticilerin çeşitli tarımsal uygulamalar için modern bilgi kaynaklarını kullanma oranının oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir. Demircan ve Aktaş (2004 ), Isparta İli Kiraz Üretiminde Tarımsal İlaç Kullanım Düzeyi ve Üretici Eğilimlerinin Belirlenmesi konulu çalışmalarında; kiraz üreticilerinin tarımsal ilaç kullanım eğilimlerini, çevreye olan duyarlılıklarını ve ilaç kullanım düzeylerini miktar ve değer olarak ortaya koymuşlardır. Isparta ilindeki 92 kiraz üretici ile yaptıkları anket çalışması sonucunda, tarım ilaçları kullanımına karar verme aşamasında üreticilerin; %41,3 ü tarım il/ilçe müdürlüğü önerilerine göre, %34,8 i hem tarım il/ilçe müdürlüğü önerileri hem de bahçelerinde hastalık ve zararlıların fiilen gözlemlenmesine göre, %14,1 i bahçelerinde hastalık ve zararlıların 10

fiilen gözlemlenmesine göre, %4,4 ü komşu üreticilerin bahçelerinde hastalık ve zararlıların fiilen gözlemlenmesine göre karar verdiklerini belirlemişlerdir. Taluğ vd. (2004), Sürdürülebilir tarımsal kalkınma içerisinde sürdürülebilir yayımın rolünü incelediği çalışmasında; sürdürülebilir tarım için yayımın, üretim odaklı geleneksel yayımdan farklı olduğunu, katılımcılığın yayımın her seviyesinde sağlanması gerektiğini, yayım elamanlarının bu yeni yayım için gerekli bilgi ve becerilerle donanımına sahip kılınmasını önermektedir. Anderson vd. (2005), Determinants of Farmer Adoption of Organic Production Methods in The Fresh-Market Produce Seetor in California: A logistic regression analysis adlı çalışmalarında; konvansiyonel ve organik meyve- sebze üretimi yapan işletmeler arasındaki farklılıkları inceleyerek, organik üretim yöntemlerinin üreticiler tarafından benimsenmesine ilişkin belirleyici faktörleri lojistik regresyon yöntemi kullanarak saptamışlardır. Model sonucunda, cinsiyet, işletme genişliği, çevresel duyarlılık, sivil toplum kuruluşlarına üyelik ve organik tarım yapan diğer üreticiler ile iletişim durumu organik tarımı benimsemede etkili faktörler olarak belirlenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, işletmelerin arazi genişliklerinin artması, organik yöntemleri benimseme ihtimalini artırmaktadır. Benzer şekilde işletmelerde karar vericilerin kadınlar olması, işletme sahiplerinin çevresel duyarlılık sahibi olmaları ile çevresel konularda çeşitli sivil toplum örgütlerinde yer almaları ve diğer organik tarım yapan işletmelerle bilgi alış-verişinde bulunmaları organik tarımı benimseme olasılığını artırmaktadır. Boz vd. (2005), Measuring Livestock Farmers Effect On Sustainable Agricultural and Rural Development adlı çalışmalarında; Kahramanmaraş da tabakalı örnekleme yöntemi ile belirledikleri 208 işletmede lojistik regresyon yöntemi kullanılarak, çiftçilerin kırsal çevre için sürdürülebilir hayvancılık yapma olasılıkları belirlenmişlerdir. Çalışmada, 18 bağımsız değişken kullanılmış, bu değişkenlerden 6 tanesi istatistiksel açıdan önemli bulunmuştur. Baklagil yetiştiren, hayvan gübresi kullanan, hayvan sürülerinin otlatılması için kullanılan alanlarda gereken önlemleri 11

alan, sulama suyunu gerektiği gibi kullanan, toprağı nadasa bırakan ve tarım makine ve ekipmanlarını doğru şekilde kullanabilen işletmelerin hayvansal üretim yapma olasılığının yüksek olduğu çalışmada belirlenmiştir. Mencet (2005), Avrupa Birliği nde EUREPGAP Uygulamalarının Yas Meyve-Sebze İhracatımıza Olası Etkileri konulu çalışmasında; AB'deki EUREPGAP uygulamaları ve bu gelişmenin yas meyve-sebze ihracatımıza olası etkileri incelenmiştir. Çalışma sonucunda konunun olumlu ve olumsuz yanları, riskleri ve fırsatları SWOT analizi yapılarak değerlendirilmiştir. Oğuzhan ve Özalp (2005), Trakya da Çeltik Üretiminin Verimine İlişkin Logit Model Denemesi adlı araştırmalarında; Edirne ilinde 271 çeltik üreticisiyle yaptıkları anket sonucunda elde ettikleri verileri lojistik regresyon yöntemiyle analiz etmişlerdir. Bağımlı değişken olarak ortalama çeltik verimi, dekara 500 kilogram üzeri ve altı olmak üzere iki seviyeli olarak belirlenmiştir. Bağımsız değişkenler ise kullanılan dekara toplam ilaç miktarı, gübre miktarı, tohumluk miktarı, çeki gücü maliyeti, işgücü çalışma süresi ve çekici güç çalışma süresidir. Model sonucunda, dekara kullanılan tohumluk miktarı, çeki gücü maliyeti ve işgücü çalışma süreci iktisadi teorilerle örtüşecek şekilde anlamlı çıkmıştır. Özçatalbaş (2005), tarafından yapılan The level of Information and Communication Technology Using and Information Sources of Growers Greenhouse Production in Antalya Province, Turkey konulu çalışmada; Antalya ilinde örtü altı tarımında bulunan üreticilerin bilgi kaynakları ve bilgi düzeyleri incelenmiştir. Araştırma bulgularına göre bölgede seracılık yapılan işletmelerin en önemli bilgi kaynağını %30,6 ile üreticilerin girdi satın aldıkları firmalar oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla %25,0 ile kamu yayım elamanlarından elde ettikleri bilgiler, %16,7 ile özel danışmanlar ve %27,7 ile diğer bilgi kaynakları izlemektedir. Yavuz vd. (2005), An Analysis of the Factors Affecting Attitudes of Farmers to Receive Extension Services in Northeastern Anatolia Region adlı çalışmalarında; 12

tarımsal yayımın, üreticilerin dünya piyasalarında rekabet edebilmelerine yardımcı olan en önemli yapısal politika aracı olduğunu belirterek, yayım faaliyetlerinin etkili bir şekilde yapılması için bu hizmetin talebine etki eden faktörlerin ve çiftçi davranışlarının neler olduğunun bilinmesinin oldukça önemli olduğunu ifade etmişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre; çiftçinin yaşı, eğitim seviyesi ve işletme büyüklüğü tarımsal yayım hizmetlerini talep etmede istatistiki açıdan önemli olup, genç, eğitim seviyesi yüksek ve büyük işletmeye sahip olan çiftçiler tarımsal yayım hizmetlerinden daha fazla talepte bulunmaktadır. Ayrıca, genç çiftçilerin çiftçilik konusunda kendilerini geliştirmeleri yönünde cesaretlendirilmesi, eğitim seviyesinin arttırılması, işletme büyüklüğünü arttırma konusunda teşvik edilmesi, sosyal güvenceye sahip olması ve bir kooperatife üye olması konusunda desteklenmesi ve köy dışındaki yerleri ziyaret etmesi konusunda fırsatlar verilmesi gerektiği belirtilmiştir. Y. Delice ve Delice (2005), Uyum Çalışmaları Çerçevesinde İyi Tarım Uygulamaları Standardının Değerlendirilmesi adlı çalışmalarında; AB ve Türkiye de İTU Standardıyla ilişkili olan politika ve uygulamalar ile gerçekleştirilen düzenlemeleri, ilgili mevzuatlar ve çeşitli çalışmalar ışığında ikincil verilerden yararlanılarak analiz etmiştir. Araştırmacılar yaptıkları bu çalışmada; İTU Standardının, çevre ve gıda kaynaklı hastalık sorunlarının arttığı AB de öncelikli hedef olduğunu, Türkiye de ise AB ye uyum çalışmaları çerçevesinde tarım politikaları içinde yer aldığını, ancak, ülkemizde cüce ve küçük tarım işletmelerinin çokluğu, arazilerin parçalılığı, polikültür üretimin yaygınlığı, işletme sermayesi yetersizliği ve etkin çiftçi örgütlerinin olmayışı gibi yapısal nedenlerle standardın yaygınlaşmasının çok uzun bir süreç alacağını belirtmişlerdir. Delice (2006), HACCP, TS 13001 ve EUREPGAP Uygulamalarının Türkiye Taze Meyve- Sebze Dış Ticaretine Olası Etkileri adlı makalesinde; taze meyve-sebze sektörünün gelişmiş ülke standartlarıyla uyumunun sağlaması durumunda, ürünlerimizin daha yüksek fiyatlardan pazarlanabileceğini ve sektörün ülke ekonomisine katkısının artacağını, bunun yanında ülke doğal kaynaklarının daha verimli kullanılarak çevrenin, ekolojik dengenin korunmasına yarar sağlanacağını belirtmektedir. Ayrıca çalışmada incelenen HACCP, TS 13001 ve EUREPGAP 13

standartlarının, bazı yazarlarca küreselleşme sonucu ortaya çıkan yeni ticari engeller olarak nitelenmesine karşın, ulusal gıda güvenliği ve sağlığının izlenebilmesi ve denetiminde süreklilik, düzenlilik ve kolaylık sağladığı ifade edilmiştir. Kleinwechter ve Grethe (2006), The adoption of the Eurepgap standard by mango exporters in Piura, Peru adlı araştırmalarında, Peru nun mongo ihraçatında yüksek öneme sahip San Lorenzo bölgesinde ki 28 Eurepgap sertifikalı, 33 sertifikasız mango üreticisi ile anket yapmak suretiyle Eurepgap standardının benimsenme sürecini incelemişlerdir. Araştırma sonucunda; benimseme sürecinde en önemli engelin standartla ilgili bilgiye erişim olduğu, ihracatçıların ise bu bilginin en önemli kaynağı durumunda bulunduğu, standardın uygulamasına ilişkin karar verme sürecinde de dikey entegrasyonun en önemli faktör olduğu, ayrıca standardın kapsamının bazı üretici gruplarını dışarıda bırakma riskini içerdiğini tespit edilmiştir. Shaban vd. (2006), Determinants of farmers acceptance of treated wastewater in irrigated agriculture in northen Gazastrip adlı araştırmalarında; Kuzey Gaza Bölgesinde 94 çiftliğin arıtılmış atık su kullanma üzerine verdikleri kararları etkileyen faktörleri lojistik regresyon yöntemi kullanarak belirlemişlerdir. İşletmeler; karışık ürün ekimi yapan işletmeler, çok yıllık ürün ekimi yapan düşük gelirli işletmeler ve çok yıllık ürün yetiştiren yüksek gelirli işletmeler şeklinde 3 sınıfa ayrılarak analiz çözümlemesi yapılmıştır. Lojistik regresyon analizi sonucunda, tarımda arıtılmış su kullanımına ilişkin üreticilerin kararlarını etkileme potansiyeline sahip bir dizi faktör tanımlanmıştır. Bu faktörler; hastalık ve kirlilik endişesi, kuyu kaynaklarına sahip olma, sulanmayan arazilerin bulunduğu bölge, farklı ürün grupları yetiştirme, değişken masraflarda yer alan sulama maliyetinin paylaşılması ve üreticinin eğitim düzeyidir. Araştırma sonuçlarına göre, hastalık ve kirlilik endişesi faktörü ile kuyu kaynaklarına sahip olma durumlarının katsayılarının önemi ve büyüklüğü, diğer faktörlere göre daha fazla etkilidir. Sulama yapılmayan alanlarda farklı ürün grubu yetiştiriciliği yapmak, arıtılmış atık su ile sulama uygulamasına karşı sergilenen tutum için temel bir belirleyicidir. Üreticilerin eğitim durumları ve su için ödedikleri maliyetlerin, arıtılmış atık su kullanımı üzerine karar vermelerine ilişkin ikincil öneme sahip değişkenler olduğu saptanmıştır. 14