KOCAELİ İLİ NDE TRAFİK KAYNAKLI HAVA KİRLETİCİLERİNİN EMİSYON ENVANTERİ

KOCAELİ İLİ NDE TRAFİK KAYNAKLI HAVA KİRLETİCİLERİNİN EMİSYON ENVANTERİ Şenay ÇETİN*, Aykan KARADEMİR, Beyhan PEKEY, Savaş AYBERK Kocaeli Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü, 41040 Kocaeli *İletişim kurulacak yazar senayc@kou.edu.tr, Tel: 02623351148, Fax: 02623355559 ABSTRACT This study aims to prepare an emission inventory for the air pollutants including PM, NOx, CO and VOC caused by the motor vehicles in Kocaeli. CORINAIR emission factors were used for the determination of the emission rates of the pollutants from the vehicles in the study. The total emission rate of the pollutants for the main roads in Kocaeli in the years of 2003, 2004 and 2005 were calculated as 199, 155 and 150 tons for PM, 3860, 4036 and 4029 tons for NOx, 3086, 3763 and 3769 tons for CO, and 786, 818 and 811 tons for VOC, respectively. Additionally, the emission rates in the highway for the year 2003 were found as 167 tons for PM, 6127 tons for NOx, 4042 tons for CO,and 908 tons for VOC. Results showed that the most significant routes with respect to the contribution to air pollution are ranked as Ankara-İstanbul highway, Gebze-Körfez, İzmit-Gölcük and İstanbul-Gebze, while the roads with the least contribution were Kandıra-Sakarya, Kefken- Kandıra and Ağva-Kandıra. Keywords: Emission, emission inventory, motor vehicles, Kocaeli. ÖZET Bu çalışma, Kocaeli İli nde trafik kaynaklı hava kirleticilerinin (PM, NO X, CO, VOC) envanterlenmesi amacı ile yapılmıştır. Çalışmada taşıt araçlarından kaynaklanan kirleticilerin belirlenmesinde CORINAIR emisyon faktörleri kullanılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda, Kocaeli İli ndeki ana yollarda 2003-2004-2005 yıllarında sırasıyla, PM emisyonu 199 ton-155 ton-150 ton, NO x emisyonu 3860 ton-4036 ton-4029 ton, CO emisyonu 3086 ton-3763 ton-3769 ton, VOC emisyonu 786 ton-818 ton-811 ton olarak hesaplanmıştır. Ayrıca 2004 yılı için otoyolda (E-80) PM emisyonunun 167 ton, NO x emisyonunun 6127 ton, CO emisyonunun 4042 ton, VOC emisyonunun 908 ton olduğu bulunmuştur. İncelenen kirleticilerin emisyon miktarları çalışma kapsamındaki yollara göre karşılaştırıldığında, en yüksek kirletici yükünün otoyolda, daha sonra sırasıyla Gebze-Körfez, İzmit-Gölcük ve İstanbul il hududu-gebze yollarında, en düşük kirletici yükünün ise Kandıra-Sakarya il hududu, Kefken-Kandıra ve Ağva-Kandıra yollarında olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Emisyon, emisyon envanteri, taşıt araçları, Kocaeli. 1. GIRIŞ Geçmişte hava kalitesinin bozulması için ana sebepler; endüstriyel aktiviteler ve evsel ısınma iken, günümüzde özellikle mobilitenin hızla artmasının bir sonucu olarak trafik ana kaynak haline gelmiştir (1). 2000 yılı itibariyle Türkiye de her 15 kişiye 1 otomobil, her 8 kişiye bir motorlu taşıt düşmektedir (2). Ülkemizin gelişmişlik düzeyi arttıkça, motorlu taşıt sayısında daha da artış olacağı göz önüne alındığında, özellikle nüfus yoğunluğu fazla olan şehirlerde trafikten kaynaklanan hava kirliliği önemli bir tehtid unsuru olabilmektedir. Nüfus yoğunluğu bakımından 81 il içinde 2. sırada yer alan Kocaeli İli, özellikle körfez çevresi, sahip olduğu çok elverişli ekolojik özellikler, ulaşım olanakları ve coğrafi konumu nedeni ile sürekli olarak ilgi odağı olmuştur. Yoğun sanayileşme sonucu hızla gelişen Kocaeli İli ekonomik açıdan Türkiye nin en ileri illerinden biridir. Sanayileşmeye bağlı 166

olarak artan göçler yörede yoğun bir nüfus artışı yaratmıştır. 1990 genel sayımlara göre 920.255 olan Kocaeli nüfusu yıllık %27,04 lük bir artışla 2000 yılında 1.206.085 e ulaşmıştır. Bu yoğunluk, kirliliği yüksek düzeylere çıkarmıştır (2-4). Bu nedenle kirlilik kaynaklarından biri olan taşıt araçlarına bağlı hava kirliliğinin incelenmesi ve gerekli tedbirlerin alınması büyük önem taşımaktadır. Motorlu taşıtların diğer kirletici kaynaklardan çok daha önemli olmasının nedeni, ekzos gazlarının kirletici nitelikleri yanında ani ve doğrudan etkili toksik niteliklerinin de bulunmasıdır. Bilindiği gibi bir insanın günlük temiz hava ihtiyacı ortalama olarak 15 m 3 tür. Emisyon kontrol sistemleri içermeyen bir araç, bu havayı 10 dakikalık bir süre içinde, solunması sakıncalı hava haline getirmektedir (5). Kirliliği belirleme ve önlemeye yönelik çalışmaların ilk adımı hava kirliliğine yol açan kaynaklardan atmosfere salınan kirletici maddelerin ve miktarlarının belirlenmesidir. Bu çalışma emisyon envanteri olarak bilinir. Emisyonların envanterlenmesi, bugünün değerlendirilmesi yanında, geleceğe yönelik olarak yapılacak planlama çalışmalarına da katkı sağlayabilmektedir (6,7). Bu çalışmada, Kocaeli İli nde, taşıt araçlarından kaynaklanan hava kirleticilerinin (partikül madde-pm, azot oksit-no X, karbon monoksit-co ve uçucu organik bileşikler-voc) envanterlenmesi amaçlanmıştır. Envanter çalışmasında Şekil 1 de görülen il sınırları içinde yer alan ana yollar dikkate alınmıştır. Ara yollar için herhangi bir değerlendirme yapılmamıştır. 020-09 020-10 605-01 E-80 100-07 100-08 130-01 KOCAELİ İL HARİTASI Şekil 1. Çalışma alanı. 167

1.1. Araç Emisyonlarının Özellikleri ve Etkileri PM: Atmosferde birkaç nanometreden 100 mikrometreye kadar değişik büyüklükte olan ve normal şartlar altında katı veya sıvı faz halinde bulunan tanecikler partikül madde olarak (PM) tanımlanmaktadır. Boyutları, konsantrasyonları ve kimyasal yapılarına göre zararları değişse de özellikle insanlarda solunum sistemine bağlı hastalıklarda artışlara ve hatta ölümlere neden olabilmektedir (8). NO x : Hava kirleticisi olarak en önemli ikisi NO ve NO 2 dir. NO; renksiz, kokusuz ve suda çözünürlüğü düşük olan bir gazdır. NO 2 ise kırmızımsı-kahve renkli, keskin kokulu bir gazdır. Solunumla ilgili hastalıklara neden olmaktadırlar. NO sinir sistemine etki ederek solunum felcine neden olurken, NO 2 akciğerlerdeki alveollerde irritasyona yol açar. NO ve NO 2 konsantrasyonlarının atmosferde anahtar kimyasallar haline gelmesindeki en önemli neden, onların fotokimyasal smog (sis) oluşumundaki önemli rolleridir. Ayrıca asit yağmurlarına yol açarak bitkiler ve bazı materyaller üzerinde zararlı etkileri olmaktadır. Atmosferde kalış süreleri, yüksekliklere bağlı olarak değişir. Aşağı stratosferde birkaç ay gibi oldukça uzundur, troposferde ise birkaç gündür (9-11). CO: renksiz, kokusuz ve tatsız bir bileşiktir. Kaynaklandığı nokta etrafında iyi dağılmayan ve varlığı kolay fark edilemeyen zehirleyici bir gazdır. Atmosferde kolay kolay yok olmaz, ömrü yaklaşık 2,5 ay kadardır. İnsan sağlığı bakımından etkisi, hemoglobine affinitesi oksijenden yaklaşık 240 kat daha fazla olduğundan kandaki hemoglobin ile birleşerek COHb i oluşturması ve böylece hücrelere oksijen taşınımını engellemesidir. Maruz kalınan süre ve konsantrasyona bağlı olarak etkileri değişmektedir. Karbon monoksitle zehirlenmenin ilk belirtisi, gribe benzer. Baş ağrısı, uyuklama, yorgunluk, nefes kesilmesi, bulantı ve baş dönmesi şeklinde de etkisini gösterebilir. Karbon monoksitten zehirlenen çoğu kişi grip olduğunu zannederek yanılır. Takip eden etkisi bilinçsizlik, solunum hastalığı ve ölümdür (12). VOC: Hafif organik bileşiklerin buhar ve gaz formda olanlarının toplamı diyebileceğimiz uçucu organik karbon bileşikleri, birçok hidrokarbon buharının ve gazının toplu adıdır (benzen, toluen, ksilen vs). Kendi toksik ve kanser yapıcı etkilerinin yanı sıra havada çok az miktarda bulunduklarında bile NO 2 etkisi ile fotokimyasal reaksiyonlara girerek, ozon oluşumu ile sonlanan ve çeşitli zehirli gazların oluşumuna da yol açan fotokimyasal mekanizmaları başlatabilmektedir (13). 2. YÖNTEM Taşıt araçlarından kaynaklanan PM, NO X, CO ve VOC olmak üzere dört ana kirletici emisyonu, emisyon faktörleri kullanılarak hesaplanmıştır. Emisyon faktörleri, yanan yakıtın kütlesi başına (mass-based) ya da yapılan faaliyet başına (task-based) oluşan kirletici miktarı olarak tanımlanır. Yakıt kütlesine bağlı emisyon faktörü birimi kg/ton ya da kg/m 3 tür. Yapılan faaliyete bağlı emisyon faktörü birimi ise işin tanımına bağlıdır. Örneğin, bir güç tesisi tarafından enerji üretimi söz konusu ise, emisyon faktörü birimi g/mj dur. Ya da bir araç tarafından mesafe almak söz konusu ise bu durumda emisyon faktörü birimi g/km dir (14-17). 168

Bu çalışmada, Tablo 1 de farklı araç tipleri için birim mesafeye göre verilen CORINAIR emisyon faktörleri kullanılmıştır (18). Tablo 1. Farklı araç tipleri için emisyon hesaplamalarında kullanılan emisyon faktörleri (18). Araç Tipi Birim PM NO X CO VOC Benzinli Otomobil (1)* g/km - 3,25 4,27 0,73 (2)** g/km - 4,11 5,00 0,75 Dizel Otomobil (1)* g/km 0,20 1,02 0,51 0,09 (2)** g/km 0,38 1,58 0,76 0,10 Dizel Kamyon (1)* g/km 0,44 4,13 1,95 0,96 7,5t<Weight<16t (2)** g/km 0,34 4,37 1,52 0,71 Dizel Tır (1)* g/km 0,57 12,41 1,95 0,96 Weight>32t (2)** g/km 0,45 10,17 1,52 0,71 Dizel Otobüs (1)* g/km 0,41 7,95 1,80 1,02 (2)** g/km 0,27 9,41 1,15 0,63 *Saatte 90 km hız için hesaplanan emisyon faktörleri. **Saatte 120 km hız için hesaplanan emisyon faktörleri. Çalışmada sadece motorlu kara taşıtları değerlendirilmiştir. Emisyonlar hesaplanırken kullanılan araç sayıları karayollarından temin edilen bilgiler (19) ile gün içerisinde yapılan sayımların değerlendirilmesi sonucunda elde edilmiştir. Araçlardan kaynaklanabilecek emisyon miktarları Denklem (1) kullanılarak hesaplanmıştır (20). E i = Σ (Veh j x D j ) x E i,j, km (Denklem 1) E i Veh j D j E i,j,km : emisyon miktarı (i) : araç tipine bağlı araç sayısı (j) : aracın katettiği mesafe (j) : araç tipi (j) ve hıza (km) bağlı emisyon faktörü (i) Karayollarından temin edilen yıllara bağlı olarak yollarda belirlenen toplam araç sayıları Tablo 2-4 de görüldüğü gibidir. 2003 yılından öncesine ait sayım sonuçları elde edilemediğinden sadece bu yıldan sonrası değerlendirilebilmiştir. Bu yıllarda her mevsim, 7 gün 24 saat sayımlar, elektronik sayım cihazları ile yapıldığından sonuçların %5 hata payıyla doğru olduğu kabul edilmiştir. 169

Tablo 2. Çalışma alanındaki, değerlendirilen yollar ve 2003 yılına ait araç sayıları ile ilgili veriler (19). KK No Yolların Tanımı Otomobil* Otobüs Kamyon Tır** Toplam Araç Sayısı Yol Uzunluğu (gün) (gün) (gün) (gün) (gün) (km) 020-09 Ağva-Kandıra 1.012 15 118 10 1.155 32 020-10 Kandıra-Sakarya il hud. 797 10 233 10 1.050 11 100-07 İstanbul il hud.-gebze 38.895 1.387 12.104 989 53.375 8 100-07 Gebze-Körfez 5.123 438 6.552 727 12.840 38 100-07 Körfez-İzmit 23.131 3.563 6.954 640 34.288 9 100-07 İzmit-Gölcük ayr. 33.824 3.801 17.256 1.217 56.098 4 100-08 Gölcük ayr.-sapanca ayr. 29.552 234 8.452 1.112 39.350 7 100-08 Sapanca ayr.-sakarya il hud. 5.386 1.059 3.799 199 10.443 18 130-01 İzmit-Gölcük 20.273 1.668 6.856 1.089 29.886 16 130-01 Gölcük-Karamürsel 7.059 1.246 4.071 979 13.355 19 130-01 Karamürsel-Yalova İl hud. 6.580 708 5.380 1.093 13.761 5 605-01 Kefken-Kandıra 1.136 19 138 0 1.293 20 605-01 Kandıra-İzmit 2.162 144 459 3 2.768 46 TOPLAM 269.662 *Hesaplamalarda otomobilin %80 i benzinli, %20 si dizel olarak kabul edilmiştir. **Hesaplamalarda dolu tırın ağırlığının 16 tondan büyük, boş tırın ağırlığının ise 16 tondan küçük olduğu varsayılarak, gün içerisindeki tır sayısı ikiye bölünmüş ve dolu tır için tıra ait emisyon faktörü, boş tır için ise kamyona ait emisyon faktörü kullanılmıştır. Tablo 3. Çalışma alanındaki, değerlendirilen yollar ve 2004 yılına ait araç sayıları ile ilgili veriler (19). KK No Yolların Tanımı Otomobil* Otobüs Kamyon Tır** Toplam Araç Sayısı Yol Uzunluğu (gün) (gün) (gün) (gün) (gün) (km) 020-09 Ağva-Kandıra 1.164 10 79 2 1.255 32 020-10 Kandıra-Sakarya il hud. 1.032 5 67 5 1.109 11 100-07 İstanbul il hud.-gebze 48.246 1.099 7.051 2.126 58.522 8 100-07 Gebze-Körfez 9.062 145 2.715 1.483 13.405 38 100-07 Körfez-İzmit 41.526 713 6.106 1.732 50.077 9 100-07 İzmit-Gölcük ayr. 41.526 713 6.106 1.732 50.077 4 100-08 Gölcük ayr.-sapanca ayr. 36.027 364 4.981 1.836 43.208 7 100-08 Sapanca ayr.-sakarya il hud. 8.779 74 3.371 860 13.084 18 130-01 İzmit-Gölcük 23.111 680 6.376 1.253 31.420 16 130-01 Gölcük-Karamürsel 9.511 512 2.767 1.348 14.138 19 130-01 Karamürsel-Yalova İl hud. 9.511 512 2.767 1.348 14.138 5 605-01 Kefken-Kandıra 1.822 3 163 11 1.999 20 605-01 Kandıra-İzmit 3.589 84 291 28 3.992 46 TOPLAM 296.423 E-80 Otoyol*** 16.010 1.375 6.360 2.200 25.945 148 GENEL TOPLAM 322.368 *Hesaplamalarda otomobilin %80 i benzinli, %20 si dizel olarak kabul edilmiştir. **Hesaplamalarda dolu tırın ağırlığının 16 tondan büyük, boş tırın ağırlığının ise 16 tondan küçük olduğu varsayılarak, gün içerisindeki tır sayısı ikiye bölünmüş ve dolu tır için tıra ait emisyon faktörü, boş tır için ise kamyona ait emisyon faktörü kullanılmıştır. ***E-80 yolundaki araç sayıları, tarafımızdan gün içerisinde yapılan sayımların değerlendirilmesi sonucu elde edilmiştir. 170

Tablo 4. Çalışma alanındaki, değerlendirilen yollar ve 2005 yılına ait araç sayıları ile ilgili veriler (19). KK No Yolların Tanımı Otomobil* Otobüs Kamyon Tır** Toplam Araç Sayısı Yol Uzunluğu (gün) (gün) (gün) (gün) (gün) (km) 020-09 Ağva-Kandıra 1.457 12 92 2 1.563 32 020-10 Kandıra-Sakarya il hud. 1.060 5 69 5 1.139 11 100-07 İstanbul il hud.-gebze 51.013 1.110 7.474 2.317 61.914 8 100-07 Gebze-Körfez 9.051 205 2.942 1.418 13.616 38 100-07 Körfez-İzmit 31.549 518 4.382 1.637 38.086 9 100-07 İzmit-Gölcük ayr. 43.881 720 6.472 1.889 52.962 4 100-08 Gölcük ayr.-sapanca ayr. 38.071 368 5.280 2.001 45.720 7 100-08 Sapanca ayr.-sakarya il hud. 7.392 115 2.906 932 11.345 18 130-01 İzmit-Gölcük 27.189 662 3.517 1.815 33.183 16 130-01 Gölcük-Karamürsel 10.094 546 2.727 1.499 14.866 19 130-01 Karamürsel-Yalova İl hud. 10.094 546 2.727 1.499 14.866 5 605-01 Kefken-Kandıra 1.866 3 163 10 2.041 20 605-01 Kandıra-İzmit 3.663 53 409 28 4.153 46 TOPLAM 295.454 *Hesaplamalarda otomobilin %80 i benzinli, %20 si dizel olarak kabul edilmiştir. **Hesaplamalarda dolu tırın ağırlığının 16 tondan büyük, boş tırın ağırlığının ise 16 tondan küçük olduğu varsayılarak, gün içerisindeki tır sayısı ikiye bölünmüş ve dolu tır için tıra ait emisyon faktörü, boş tır için ise kamyona ait emisyon faktörü kullanılmıştır. 3. BULGULAR Karayollarından temin edilen 2003-2004-2005 yıllarına ait ortalama günlük araç sayımları incelendiğinde, 2003 yılındaki 269.662 olan toplam araç sayısının 2004 yılında 296.423 e yükseldiği, 2005 yılında da 295.454 e düştüğü görülmüştür. Dolayısıyla 2003 den 2005 e Şekil 1 de de görüldüğü gibi yaklaşık %9,5 gibi bir artış olmuştur. Bu yıllardaki araç sayıları baz alınarak kirleticiler hesaplandığında Tablo 5-7 de görüldüğü gibi, 2003 den 2005 e yıllık 199 ton olan PM emisyonunun yaklaşık %20 lik bir düşüşle 150 tona, buna karşılık 3860 ton olan NO X emisyonunun yaklaşık %4 lük bir artış ile 4029 tona, 3086 ton olan CO emisyonunun %22 lik artışla 3760 tona, 786 ton olan VOC emisyonunun %3 lük bir artışla 811 tona yükseldiği gözlenmiştir. Kirletici miktarlarında yıllara bağlı değişimler Şekil 2 de de verilmiştir. Toplam Araç Sayısı 400.000 300.000 200.000 100.000 0 2003 2004 2005 Yıllar Şekil 1. Kocaeli İli ndeki ana yollardan geçen araç sayıları. 171

Tablo 5. 2003 yılı için hesaplanan kirletici miktarları (ton/yıl). KK No Yolların Tanımı PM NO X CO VOC 020-09 Ağva-Kandıra 1 41 45 9 020-10 Kandıra-Sakarya il hud. 0,6 13 13 3 100-07 İstanbul il hud.-gebze 22 516 479 109 100-07 Gebze-Körfez 50 703 456 146 100-07 Körfez-İzmit 18 415 335 81 100-07 İzmit-Gölcük ayr. 16 299 235 61 100-08 Gölcük ayr.-sapanca ayr. 14 326 313 69 100-08 Sapanca ayr.-sakarya il hud. 16 267 188 53 130-01 İzmit-Gölcük 29 623 522 125 130-01 Gölcük-Karamürsel 21 377 255 72 130-01 Karamürsel-Yalova İl hud. 6 101 67 20 605-01 Kefken-Kandıra 1 28 31 6 605-01 Kandıra-İzmit 6 152 146 32 Toplam 199 3860 3086 786 Tablo 6. 2004 yılı için hesaplanan kirletici miktarları (ton/yıl). KK No Yolların Tanımı PM NO X CO VOC 020-09 Ağva-Kandıra 1 42 50 9 020-10 Kandıra-Sakarya il hud. 0,3 13 15 3 100-07 İstanbul il hud.-gebze 18 551 551 113 100-07 Gebze-Körfez 32 689 557 133 100-07 Körfez-İzmit 17 525 532 109 100-07 İzmit-Gölcük ayr. 8 234 236 48 100-08 Gölcük ayr.-sapanca ayr. 11 353 358 73 100-08 Sapanca ayr.-sakarya il hud. 15 301 257 62 130-01 İzmit-Gölcük 26 619 566 128 130-01 Gölcük-Karamürsel 17 367 293 70 130-01 Karamürsel-Yalova İl hud. 4 97 77 19 605-01 Kefken-Kandıra 1 43 49 9 605-01 Kandıra-İzmit 5 202 224 43 Toplam 155 4036 3763 818 E-80 Otoyol 167 6.127 4.042 908 Toplam 322 10162 7805 1726 172

Tablo 7. 2005 yılı için hesaplanan kirletici miktarları (ton/yıl). KK No Yolların Tanımı PM NO X CO VOC 020-09 Ağva-Kandıra 1 53 62 11 020-10 Kandıra-Sakarya il hud. 0,3 13 16 3 100-07 İstanbul il hud.-gebze 19 583 583 120 100-07 Gebze-Körfez 33 701 562 136 100-07 Körfez-İzmit 13 404 404 83 100-07 İzmit-Gölcük ayr. 8 247 250 51 100-08 Gölcük ayr.-sapanca ayr. 12 374 378 77 100-08 Sapanca ayr.-sakarya il hud. 13 270 220 54 130-01 İzmit-Gölcük 21 642 623 129 130-01 Gölcük-Karamürsel 17 388 309 74 130-01 Karamürsel-Yalova İl hud. 5 102 81 19 605-01 Kefken-Kandıra 1 43 50 9 605-01 Kandıra-İzmit 6 209 231 45 Toplam 150 4029 3769 811 5000 Kirletici Miktarları (ton/yıl) 4000 3000 2000 1000 0 2003 2004 2005 PM NOx CO VOC Yıllar Şekil 2. Yıllara bağlı olarak hesaplanan kirletici miktarlarındaki değişim. Hesaplanan emisyon dağılımlarına bakıldığında Şekil 3-6 da görüldüğü gibi en fazla emisyon miktarının otoyolda (E-80) olduğu gözlenmektedir. Bunun nedeni araçlardaki hıza bağlı olarak oluşan emisyon miktarının artmasıdır. Otoyoldan sonra emisyonun fazla olduğu yollar; Gebze-Körfez, İzmit-Gölcük ve İstanbul il hududu-gebze yollarıdır. En az emisyon miktarlarının ise, Kandıra-Sakarya il hududu, Kefken-Kandıra ve Ağva-Kandıra yollarında olduğu bulunmuştur. 173

PM Kandıra-Sakarya il hud. Kefken-Kandıra Ağva-Kandıra Kandıra-İzmit Karamürsel-Yalova İl Gölcük ayr.-sapanca ayr. Sapanca ayr.-sakarya il İzmit-Gölcük ayr. Körfez-İzmit Gölcük-Karamürsel İstanbul il hud.-gebze İzmit-Gölcük Gebze-Körfez E-80 (Otoyol) 0 20 40 60 160 80 200 100 2005 2004 2003 Şekil 3. Kocaeli İli ndeki ana yollar ve otoyolda hesaplanan PM emisyon miktarlarının dağılımı. NOx Kandıra-Sakarya il hud. Kefken-Kandıra Ağva-Kandıra Karamürsel-Yalova İl hud. Kandıra-İzmit Sapanca ayr.-sakarya il hud. İzmit-Gölcük ayr. Gölcük ayr.-sapanca ayr. Gölcük-Karamürsel Körfez-İzmit İstanbul il hud.-gebze İzmit-Gölcük Gebze-Körfez E-80 (Otoyol) 0 500 1000 1500 6000 2000 6500 2500 2005 2004 2003 Şekil 4. Kocaeli İli ndeki ana yollar ve otoyolda hesaplanan NO X emisyon miktarlarının dağılımı. Kandıra-Sakarya il hud. Kefken-Kandıra Ağva-Kandıra Karamürsel-Yalova İl hud. Kandıra-İzmit Sapanca ayr.-sakarya il hud. İzmit-Gölcük ayr. Gölcük-Karamürsel Gölcük ayr.-sapanca ayr. Körfez-İzmit Gebze-Körfez İstanbul il hud.-gebze İzmit-Gölcük E-80 (Otoyol) CO 0 500 1000 1500 4000 2000 4500 2500 2005 2004 2003 Şekil 5. Kocaeli İli ndeki ana yollar ve otoyolda hesaplanan CO emisyon miktarlarının dağılımı. 174

VOC Kandıra-Sakarya il hud. Kefken-Kandıra Ağva-Kandıra Karamürsel-Yalova İl hud. Kandıra-İzmit Sapanca ayr.-sakarya il hud. İzmit-Gölcük ayr. Gölcük ayr.-sapanca ayr. Gölcük-Karamürsel Körfez-İzmit İstanbul il hud.-gebze İzmit-Gölcük Gebze-Körfez E-80 (Otoyol) 0 100 200 2005 2004 2003 300 400 900 1000 500 Şekil 6. Kocaeli İli ndeki ana yollar ve otoyolda hesaplanan VOC emisyon miktarlarının dağılımı. 2003 yılından 2005 yılına gelindiğinde ana yollardan geçen araç sayısındaki artış, ilde trafiğe kayıtlı taşıt araçları sayısında da gözlenmektedir (Şekil 7). 1995 den 2005 e kadar yaklaşık %85 lik artış gözlenirken, 2003 den 2005 e kadar yaklaşık %9 luk bir artış gözlenmiştir. Bu çalışma kapsamında yalnızca ana yollarda araçlardan kaynaklanan emisyon miktarları hesaplanmakla birlikte taşıt araçlarındaki artış gözönüne alındığında Kocaeli de tüm karayollarında trafik kaynaklı emisyonların arttığı söylenilebilir. Toplam Araç Sayısı 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yıllar Şekil 7. Kocaeli İli nde trafiğe kayıtlı araç sayıları (2). 4. SONUÇ Emisyon faktörleri kullanılarak kirleticilerin kirlilik yüklerinin belirlenmesi, sadece genel bir bilgi vermektedir. Hareketli kaynaklardan oluşabilecek kirlilik yükünün belirlenmesi için ülkemizde herhangi bir çalışma olmadığından farklı ülkelerdeki emisyon faktörleri kullanılmaktadır. Bu çalışmada da CORINAIR emisyon faktörleri kullanılmıştır. Ancak Türkiye deki şartlara uygun emisyon faktörlerinin olması gereklidir. Hatta, bu faktörün oluşmasında aracın katettiği yolun özellikleri de önemli olduğundan bölgeler bazında farklı emisyon faktörleri oluşturulmalıdır. En önemlisi ise, bölgede aktif ya da pasif örneklemelerle gerçek kirlilik yükünün tespit edilmesi gerekmektedir. Özellikle kentin 175

yaya ve araç trafiğinin yoğun olduğu noktalarında burun seviyesinde ölçümler yapılmalıdır. Hergeçen yıl gerek gelir düzeylerine gerekse ihtiyaçlara ve yaşam koşullarına bağlı olarak araç sayısının arttığı dikkate alınırsa, trafikten kaynaklanan kirliliğin de artığı ve azaltılabilmesi için çeşitli önlemler almak gerektiği söylenebilir. Önleyici tedbirler olarak; Öncelikle kirleticilerin miktarında, trafikteki taşıt sayısı kadar aracın özellikleri (aracın cinsi, yaşı, motor ve kirlilik önleme teknolojisi gibi) ve sürüş koşullarının (kent içi-dışı, otoyol, yol durumu, hız gibi) da önemli olması sebebiyle çok kirletenden çok, az kirletenden az prensibinden hareketle gerekli düzenlemelerin yapılması, Araçların düzenli bakıma ve denetime tabi tutulması, Ekzos kirliliğinin yoğun olarak yaşandığı bölgelerde trafik sinyalizasyonlarının sürekli trafik akışını engelleyecek şekilde yanlış planlanması sebebiyle motorlu taşıtların trafikte çok beklemesi sonucu oluşan ekzos kirliliğinin azaltılması için trafik ışıklarının senkronize olarak yeniden düzenlenmesi, Kent içinde hız sınırlaması, Kış sezonunda konutların ısıtılması sebebiyle artan hava kirliliğine ekzos kirliliğini azaltıcı önlemlerin alınması (tek, çift plaka uygulaması gibi), Yolcu ulaşımının maksimum olduğu saatlerde yük trafiğinin kısıtlanması, Özel otomobil kullanım sürelerinin kısıtlanması ve doluluk oranlarının arttırılması, Toplu taşıma araçlarının yaygınlaştırılması, Yeşil alanların arttırılması, Alternatif enerji kullanan motorlu taşıtların geliştirilmesi ve özendirilmesi, Motorlu taşıtlardan kaynaklanan kirliliğin tespiti ve izlenmesi ile insan ve çevre sağlığına getirdiği zararların tespit edilerek, gerekli koruma ve kirliliği azaltıcı tedbirlerin biran önce alınmasının sağlanması, bunun için İl de Valilik Başkanlığı nda Sağlık İl Müdürlüğü, Çevre ve Orman İl Müdürlüğü, Trafik Müdürlüğü, Belediye, Üniversite ve Meslek Odaları ndan oluşan bir ekip oluşturulması, gibi bazı önlemlerin benimsenmesi ve uygulanması büyük önem taşımaktadır (21, 22). KAYNAKLAR 1. Borrego, C., Tchepel, O., Barros, N., Miranda, A.I. (2000), Impact of Traffic Emissions on Air Quality of the Lisbon Region, Atmospheric Environment, 34, 4683-4690. 2. DİE, Devlet İstatistik Enstitüsü, Genel Nüfus Sayımlarına Göre Nüfus, Yıllık Nüfus Artışı, Yüzölçümü ve Nüfus Yoğunluğu, Yıllara Göre Motorlu Kara Taşıtı Sayısı, [online], http://www.die.gov.tr, (Ziyaret tarihi: 26.04.2006). 3. DPT, Devlet Planlama Teşkilatı, Kocaeli İli Gelişmişlik Performansı [online], http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ipg/marmara/kocaeliper.pdf, (Ziyaret tarihi:26.04.2006). 4. Ayberk, S. (2002), Kocaeli Yarımadası Doğu Bölümünde Karasal Ekosistemlerin Ekolojik Özellikleri Üzerine İncelemeler, İzmit, Kocaeli Üniversitesi Yayın No:74, 4s. 5. Atımtay, A., (2003), Ankara da Önemli Kavşaklardaki Hidrokarbon Kirliliğinin İncelenmesi V. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, 1-4 Ekim 2003, Ankara. 176

6. Tünay, O. ve Alp, K. (1995), Endüstride Emisyon Envanterlerinin Uygulama Esasları, II. Hava Kirlenmesi, Modellemesi ve Kontrolu Sempozyumu 95, İstanbul Teknik Üniversitesi, Maslak-İstanbul. 7. Ariztegui, J., Casanova, J., Valdes, M. (2004), A Structured Methodology to Calculate Traffic Emissions Inventories for City Centres, Science of the Total Environment, 334-335, 101-109. 8. Turalıoğlu, F. S.,Bayraktar, H., (2003), Partikül Maddelerin Genel Değerlendirilmesi, Türkiye de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu IV, Gebze, 356-361. 9. Graham, J.A., Grant, L.D., Folinsbee, L.J., Kotchmar, D.J., Garner, J.H.B., (1997), Nitrogen Oxides (Second Edition), Environmental Health Criteria 188, WHO; Geneva, ISBN: 92 4 157 188 8. 10. Köhler, I., Sausen, R., Reinberger, R., (1997), Contribution of Aircraft Emissions to the Atmospheric NO x Content, Atmospheric Environment, vol:31, no:12, 1801-1818. 11. Vural, N., (1996), Toksikoloji, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, No:73, ISBN: 975-482-289-1, Ankara. 12. Öztürk, M., (2005), şehriçi Bölgelerde Hava Kirliliğinin Sağlık Üzerine Etkileri, Çevre ve Orman Bakanlığı, [online] http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler1/hk.doc, (Ziyaret tarihi: 20.04.2006). 13. Müezzinoğlu, A., (2003), Atmosfer Kimyası, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları No:305, İzmir. 14. Mitra, A.P., Morawska, L., Sharma, C., Zhang, J., (2002), Chapter Two: Methodologies for Characterisation of Combustion Sources and for Quantification of Their Emissions, Chemosphere, vol:49, 903-922. 15. Nurrahim, A., Sakugawa, H., (2004), A Fuel-Based Inventory of NO x and SO 2 Emissions from Manufacturing Industries in Hiroshima Prefecture, Japan, Applied Energy, vol:78, 355-369. 16. Romano, D., Bernetti, A., Lauretis, R. D., (2004), Different Methodologies to Quantify Uncertainties of Air Emissions, Environment International, vol:30, 1099-1107. 17. Zhang, J., Morawska, L., (2002), Combustion Sources of Particles: 2. Emission Factors and Measurement Methods, Chemosphere, vol:49, 1059-1074. 18. CITEPA, (2004), Corinair Inventory-Default Emission Factors Handbook, CEC- DGXI, Paris. 19. Karayolları, (2006), Yollar ve Araç Sayıları ile İlgili Veriler, Kişisel Görüşme. 20. Gurjar, B.R., van Aardenne, J.A., Lelieved, J., Mohan, M., (2004), Emission estimates and trends (1990-2000) for megacity Delhi and implications, Atmospheric Environment, vol:38, 5663-5681. 21. Erel, A., (1986), Alternatif Çözüm: İzli Araçların Hava Kirliliğini Önlemede Etkileri, İstanbul Karayolu Ulaşımında Hava Kirliliği Sempozyumu, TMMOB Makine Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, İstanbul. 22. Çevre ve Orman Bakanlığı, III. Hava-Atmosfer ve İklim, [online], http://www.cedgm.gov.tr/cevreatlasi/hava.pdf, (Ziyaret tarihi:20.04.2006). 177