Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Der. Science and Eng. J. of Fırat Univ. 17 (3), 573-580, 2005 17 (3), 573-580, 2005 Simenit Gölü (Terme-Samsun) nde Yaşayan Turna Balığı (Esox lucius L., 1758) nın Sindirim Sistemi İçeriği Mahmut YILMAZ ve Nazmi POLAT Gazi Üniv., Kırşehir Fen-Edb. Fak., Biyoloji Bölümü, KIRŞEHİR O.M.Ü., Fen-Edb. Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kurupelit- SAMSUN mahmutyilmaz@gazi.edu.tr (Geliş/Received:13.05.2005; Kabul/Accepted:28.06.2005) Özet: Bu çalışmada, Haziran 2000- Mayıs 2001 tarihleri arasında Simenit Gölü nden çeşitli ağlar ve oltalar yardımıyla 41 adet turna balığı örneği yakalanmıştır. Bu örneklerin sindirim sistemi içeriği analizleri sonucunda tespit edilen organizmalar; Geometrik Önem İndeksi (GII) metodu kullanılarak incelenmiştir. Sonuçta; turnanın sindirim sisteminde 17 si bitkisel, 7 si de hayvansal olmak üzere toplam 24 besin çeşidi tespit edilmiştir. GII metodu sonucuna göre turnanın esas besin kaynağını balıklar teşkil etmektedir. Anahtar Kelimeler: Simenit Gölü (Terme-Samsun), Sindirim Sistemi İçeriği, Turna (Esox lucius L., 1758), Geometrik Önem İndeksi (GII). Digestive System Contents of the Pike (Esox lucius L., 1758) Inhabiting Simenit Lake (Terme-Samsun) Abstract: In this study, 41 digestive system contents of pike were examined and they have been caught during period of June, 2000- May, 2001 from Simenit Lake via a number of alternative nets and tackles. Organisms, obtained after analysing the digestive system contents of the pike patterns, were examined using method of Geometric Index of Importances (GII). Consequently, 24 food items (17 organisms were plants and 7 were animals) were found in the digestive system contents of the pike. As a result of Geometric Index of Importance, fishes are essential food source of the pike. Key Words: Simenit Lake (Terme-Samsun), Digestive System Contents, Pike (Esox lucius L., 1758), Geometric Index of Importance (GII). 1. Giriş Su ürünleri yetiştiriciliği, hayvansal üretim çalışmaları içinde önemini kabul ettirmiş, hızla gelişen bir üretim dalıdır [1]. İnsan nüfusunun hızla artması, bilinçli beslenmenin yaygınlaşması ve kara hayvanları üretimini artırmanın sınırlı olması nedeniyle, besin değeri yüksek, kolay hazmedilen ve yüksek değerde protein içeren su ürünlerinin tüketilmesi ihtiyacı duyulmuştur. Bu nedenle, su ürünleri üretimini yeni teknik ve metotlar geliştirerek arttırma yoluna gidilmiştir [2]. İnsanlar tarafından tüketilen balık miktarlarının gün geçtikçe artış göstermesi, balıkçılığın daha da gelişmesini sağlamıştır. Ancak bu gelişme henüz ülkemizde yeterli değildir. Balık üretiminin artırılması, yetiştirilecek balığın beslenme şeklinin bilinmesi ile sağlanabilir. Bunun için de balığın sindirim sistemi içeriğinin incelenmesi gerekmektedir. Elde edilen verilerden yola çıkarak (yetiştirilecek olan balığın hangi besinleri tercih ettiği tespit edilerek) ortamda o besin çeşitlerinden yeterince bulunması sağlanmalıdır. Bu şekilde ekonomik
M. Yılmaz ve N. Polat önemi olan balıkların kısa sürede daha yüksek verimli olma olasılığı ortaya çıkacaktır. Bu da ülke ekonomisine ve de üreticilere maddi katkı getirebilecek bir olgudur. Akarsu ve göllerdeki balık potansiyeli, ortam koşulları ile yakından ilişkilidir. Bu koşullar arasında hiç şüphesiz, ortamın besleyicilik gücü en önemli olanıdır. Ekonomik önemi olan ve tüketilmeleri kolay olan balıkların, protein ve vitamin değerlerini koruyabilmeleri için düzenli bir beslenme dönemine sahip olmaları gerekir. Balıkların bulundukları ortamdan aldıkları besinin niteliği ve niceliği, balık ile ortam arasındaki ilişkinin bir sonucu olmakta ve bu sonucun anlaşılabilmesi için de mide içeriği analizinin yapılması gerekmektedir [3]. Akarsu ve göllerdeki balık potansiyeli, ortam şartları ile yakından ilişkilidir. Bu şartlar arasında hiç şüphesiz, ortamın besleyicilik kapasitesi en önemli olanlarındandır [3]. Su ürünleri ve özellikle balık üretiminin artırılması, yetiştirilecek balığın beslenme şeklinin iyi bilinmesi ile sağlanabilir. Bunun için de balığın gıda ihtiyacını belirleyebilmek için sindirim sistemi içeriğinin incelenmesi gerekmektedir. Elde edilen verilerden yola çıkarak, balığın tükettiği doğal besinler tespit edilmeli ve ortamda yeterince olmaları sağlanmalıdır. Bu şekilde, ekonomik önemi olan balıklar kısa sürede daha fazla büyüme imkânı bulabilecektir. Bu da hem ülke ekonomisine, hem de üreticilere parasal kazançlar sağlayacaktır. Ülkemizde son zamanlarda gelişmeye başlamış olan balık yetiştiriciliği çalışmalarında önemli bir konu olan balıkların beslendiği organizmalar hakkında yapılan araştırmalar yeterli değildir. Bu konudaki eksikliği gidermek, ekonomik öneminden dolayı yetiştiriciliği yapılan turna balığının beslendiği organizmalar hakkında yeterli bilgileri elde etmek ve bu balığın besin tercihinin olup olmadığını tespit etmek amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Balıkların beslenme biyolojisi veya sindirim sistemi içeriği ile ilgili çok sayıda araştırma yapılmıştır [3-11]. 2. Materyal ve Metot Simenit Gölü; Samsun-Terme sınırları içersinde 41 ve 16 N, 36 47 E enlem daireleri arasında yer alır (Şekil 1). Simenit Gölü nün Terme ye uzaklığı 25 km olup, alanı 80 hektar, maksimum derinliği 0,5-1,5 m civarında ise de derinlik kış aylarında 2 m. yi bulmaktadır [12]. Gölde has kefal (Mugil cephalus L., 1758), ilarya balığı (Mugil saliens Risso, 1810), turna (Esox lucius L., 1758), havuz balığı (Carassius auratus gibelio Bloch, 1782), kadife balığı (Tinca tinca L., 1758) ve çapak balığı (Abramis brama L., 1758) bulunmaktadır [13]. Simenit Gölü nden Haziran 2000-Mayıs 2001 tarihleri arasında aylık peryotlar halinde arazi çalışmaları yapılmıştır. Turna balığına ait 41 örnek, çeşitli göz aralıklarına sahip ağlar ve oltalarla yakalanmıştır. Akşam serilen ağlar, ertesi gün sabah çekilerek örnekler alınmıştır. Yakalanan örnekler, gerekli ölçümler yapıldıktan sonra sindirim sistemleri (yemek borusundan anüse kadar olan kısım) çıkartılarak uygun büyüklükteki tülbentlere sarılmış ve %4 lük formol içersinde saklanmıştır [14-15]. Sindirim sistemi Lund ve diğ. [16] ne göre incelenmeye hazır hale getirilmiştir. Organizmaların teşhisleri çeşitli araştırıcıların verdikleri teşhis özellikleri ile bunların belirledikleri diyognastik karakterlerden yararlanılarak yapılmıştır [17-24]. Sindirim sistemi içeriğini oluşturan organizmaların sayımı sırasında tür seviyesine inilemediğinden, değerlendirmeler cins düzeyinde Lagler [25] in belirttiği formüller yardımıyla yapılmıştır. Besin çeşitlerinin önemlerini elde etmek için Assis [26] in formülü kullanılmıştır. n Vi i= l j GIIj = n GII j = Geometrik Önem İndeksi V i = Besin çeşidinin sayısal yüzdesi V j = Besin çeşidinin bulunuş frekansı yüzdesi n= Kullanılan özellik sayısı Bu formül vasıtasıyla balıkların besin çeşitlerini önem sırasına göre hesaplamak mümkündür. 574
Simenit Gölü (Terme-Samsun) nde Yaşayan Turna Balığı (Esox lucius L., 1758) nın Sindirim Sistemi İçeriği 3. Bulgular Şekil 1. Simenit Gölü (Terme-Samsun) Haritası İncelenen 41 örneğin 5 tanesinin (%13,89) sindirim sisteminde besin çeşidine rastlanamamıştır. Mayıs ve Eylül aylarında örnek temin edilememiştir. Ocak ve Temmuz ayları dışında diğer aylarda yakalanan örneklerin tümünde besin çeşidi bulunmuştur (Tablo 1). 3. 1. Besin Çeşitlerinin GII ye Göre Mevsimlik Değerleri Besin çeşitlerinin mevsimsel GII değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2 de de görüldüğü gibi turna balığının esas besin kaynağını balıklar oluşturmaktadır. Bunu böcekler, kabuklular ve bazı kistler takip etmektedir (Tablo 2). Tablo 1. Simenit Gölü nde yaşayan turna balıklarının aylara göre beslenme durumları Aylar Dolu Sindirim Sistemi Boş Sindirim Sistemi Dolu Sindirim Sistemi Yüzdesi (%) 1 7 1 87,5 2 1-100 3 3-100 4 2-100 5 - - - 6 5-100 7 6 4 60 8 3-100 9 - - - 10 2-100 11 3-100 12 4-100 Toplam 36 5 87,81 575
M. Yılmaz ve N. Polat 3. 2. Besin Çeşitlerinin Yıllık GII Değerleri Besin çeşitlerinin yıllık GII değerleri Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2 de görüldüğü gibi yıl itibarıyla hayvansal organizmaların daha fazla tercih edildiği göze çarpmaktadır. Turna balığının primer besin çeşidini balıklar; sekonder besin çeşitlerini ise Diyatome türleri (Synedra, Navicula, Cymbella ve Nitzschia) oluşturmaktadır (Şekil 2). 3. 3. Turna Balığının Daimi Besin Çeşitleri İncelenen turna balığının daimi besin çeşidinin balık örneklerinden oluştuğu gözlenmektedir. Bunu değişik mevsimlerde tüketilen böcekler, kabuklular ve kistler takip etmektedir (Tablo 2). Tablo 2. Turna balığının mevsimlere göre besin çeşitlerinin GII değerleri Besin Çeşitleri İlkbahar Yaz Sonbahar Kış Amphora 26,94 Cladophora 28,85 Cocconeis 26,71 Cyclotella 26,90 78,44 Cymbella 37,46 Euglena 25,75 Fragillaria 30,71 Gomphonema 33,85 Melosira 25,64 Navicula 29,52 38,11 Nitzschia 34,55 Nostoc 30,02 Oedogonium 29,18 Phacus 25,92 Rhoicosphenia 30,19 Scenedesmus 25,75 Synedra 29,68 38,35 Gammarus 25,64 68,46 Insecta 25,64 53,77 28,18 Keratella 25,70 Kist 93,73 26,04 Nematoda 22,81 Pisces 63,49 57,72 53,77 59,38 Vorticella 26,31 576
Simenit Gölü (Terme-Samsun) nde Yaşayan Turna Balığı (Esox lucius L., 1758) nın Sindirim Sistemi İçeriği Nematoda Melosira Oedogonium Keratella Scenedesmus Rhoicosphenia Nostoc Euglena Phacus Vorticella Besin Çeşitleri Cocconeis Amphora Gammarus Cladophora Cyclotella Fragillaria Insecta Gomphonema Kist Nitzschia Cymbella Synedra Navicula Pisces 0 10 20 30 40 50 60 Yıllık Ortalama GII Şekil 2. Turna balığının besin çeşitlerinin yıllık GII değerleri 3. 4. Turna Balığı Sindirim Sisteminin Mevsimlere Göre Doluluk Oranları Turna Balığı nın sindirim sistemi içeriğinin mevsimlere göre doluluk oranları Şekil 3 te verilmiştir. Şekil 3 incelendiğinde, turna balığının sindirim sistemi doluluk oranının; yaz mevsiminde maksimum değere ulaştığı görülmektedir. Bunu sonbahar, kış ve ilkbahar mevsimleri izlemektedir (Şekil 3). 577
M. Yılmaz ve N. Polat Sindirim Sistemi İçeriği Doluluk Oranları (%) 50 40 30 20 10 0 İlkbahar Yaz Sonbahar Kış Mevsimler 4. Tartışma ve Sonuç Şekil 3. Turna balığının mevsimlere göre sindirim sistemi doluluk değişimleri Araştırma süresince, hemen hemen bütün turna balığı örneklerinin sindirim sisteminde teşhis edilemeyen hayvansal organizmaların ekstremitelerine ve diğer vücut parçalarına rastlanmıştır. Böyle bir durumun ve aynı zamanda bazı örneklerin sindirim sistemi içeriklerinde besin çeşidi bulunmamasının nedeni olarak, balıkların ağa takıldıktan sonra uzun süre canlı kalmaları ve sindirim sistemlerindeki besinleri sindirmeye devam etmeleri söylenebilir. Sindirim sistemi içeriğinde rastladığımız ve kısmen sindirilmiş ve teşhis edilemeyen hayvansal besin çeşitlerine bazı araştırıcıların çalışmalarında da rastlanmıştır [8-10, 27-31]. Tablo 2 de görüldüğü gibi turna balığı tüm mevsimlerde balık örneklerini besin çeşidi olarak tüketmiştir. Bunu yaz, sonbahar ve kış mevsimlerinde böcekler takip etmektedir. Turna balığının bazı besin çeşitlerini ise belli mevsimlerde tercih ettiği görülmektedir (Tablo 2). İncelenen balıkların sindirim sistemlerinde, çeşitlilik bakımından besin çeşitlerinin en fazla yaz mevsiminde, en az da sonbahar mevsiminde olduğu gözlenmiştir (Tablo 2). Bu da balığın yazın su sıcaklığından dolayı daha fazla besin çeşidi aldığını, böylece gelişimini ve üremesi için gerekli enerjiyi yazın daha çok sağladığını göstermektedir. Diana [32], Alberta Gölü nde yaptığı çalışmada, turna balığı bireylerinin ana besinini balıkların oluşturduğunu, beslenme oranlarının yaz aylarında maksimum seviyeye ulaştığını belirtmiştir. Aksun ve Kuru [33] nun yaptıkları çalışma sonucunda turna balığının temel besini olarak tespit edilen balık örnekleri, çalışmamızda da esas besin olarak bulunmuştur. Altındağ ve diğ. [34] nin yaptıkları çalışma sonuçları ile, yaptığımız bu çalışma sonuçları da paralellik göstermektedir. Araştırıcılar; yaptıkları çalışmada sindirim sistemi içeriğinde Gammarus örneklerini, kabuklu örneklerini, böcek örneklerini ve balık türlerini tespit etmişler. Benzer sonuçları da biz çalışmalarımızda tespit ettik. Karnivor bir balık olan turna balığının sindirim sistemi içeriğinde fitoplankton örneklerinin de bulunması; solunum suyuyla birlikte bu örneklerin alınmış olabileceği, dolayısıyla çok az olsa bile herbivor organizmaların da turna balığı tarafından tüketilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Sonuç olarak, turna balıklarının yaşadıkları habitattaki besin durumuna göre yedikleri gıdaları az çok değiştirebildikleri, esas olarak balık türlerini tercih etmelerine rağmen, beslenmek için zorunlu olarak yaşadıkları ortamdaki diğer besin çeşitlerine de yönelebilecekleri gözlenmiştir. 5. Kaynaklar 1.A. Alpbaz ve H. Hoşsucu, İç Su Balıkları Yetiştiriciliği, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No: 12, Ders Kitapları Dizin No: 3, 222 s, İzmir, 1996. 2. M.S. Aras, R. Bircan ve N. M. Aras, Genel Su Ürünleri ve Balık Üretimi Esasları, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Yayınları No:173, 286 s., Erzurum,1995. 578
Simenit Gölü (Terme-Samsun) nde Yaşayan Turna Balığı (Esox lucius L., 1758) nın Sindirim Sistemi İçeriği 3. G. Ekingen, Munzur Çayı Alabalığı (Salma trutta labrax Pall.) nın Doğal Beslenme Olanakları (Doçentlik Tezi), 1978. 4. A. Martyniak, Feeding of Carp Cyprinus carpio in the Artificially aerated Lake Muted, Folia Zoologica, 39 (3): 297-284, 1990. 5. J. Tanyolaç ve M. Karabatak, Mogan Gölü nün Biyolojik ve Hidrobiyolojik Özelliklerinin Tespiti. TÜBİTAK Proje No:VHAG-91, 136 s., Ankara, 1974. 6. G. Ekingen, Munzur Çayı Alabalığı nın Doğal Beslenme Olanakları, E.Ü. Faculty of Science Journal Series B, C.1, 120-129, 1983. 7. D. Şen, N. Polat ve Y. Ayvaz, Keban Baraj Gölü nde Yaşayan Capoeta trutta nın Sindirim Sistemi Muhteviyatı, Elazığ Yöresi Veteriner Hekimler Dergisi, 2 (2-3): 53-58, 1987. 8. N. Polat ve İ. Kır, Suat Uğurlu Baraj Gölü nde Yaşayan Tatlısu Levreği (Perca fluviatilis) nin Besin Organizmaları Üzerine Bir Araştırma, Süleyman Demirel Üniversitesi, Eğridir Su Ürünleri Fakültesi Dergisi, Sayı:5, 67-81, Isparta, 1996. 9. N. Polat ve M. Yılmaz, Suat Uğurlu Baraj Gölü nde Yaşayan Noktalı İnci Balığı (Alburnoides bipunctatus Bloch, 1782) Populasyonunun Beslendiği Organizmalar Üzerine Bir Araştırma. XIII. Ulusal Biyoloji Kongresi, 17-20 Eylül 1996, 201-212, İstanbul, 1996. 10. N. Polat ve M. Yılmaz, Suat Uğurlu Baraj Gölü nde Yaşayan Chondrostoma regium Heckel,1843, (Pisces:Cyprinidae) Populasyonunun Beslendiği Organizmalar Üzerine Bir Araştırma. Tr. J. of Zoology, 23 (Ek Sayı) 2, 679-693, 1999. 11. D. Şen, Elazığ Hazar Gölü ndeki Capoeta capoeta umbla (Heckel,1843) nın (Pisces: Cyprinidae) Sindirim Sistemi Aygıtı Muhteviyatı, Fırat Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 50 s., Elazığ, 1982. 12. Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Proje ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Karadeniz ve Marmara Kıyılarında Deniz Ürünleri Yetiştiriciliğine Uygun Olabilecek Alanlar, 44 s, 1995. 13. Türkiye Çevre Sorunları Vakfı, Türkiye nin Sulak Alanları, 220 s., Ankara, 1989. 14. P. Spataru and M. Gophen, Food Composition of Tristramella simonis simonis (Günther, 1864) (Cichlidae) in Lake Kinneret (Israel), J. Aqua. Trop., 1, 111-117, 1986. 15. P. Spataru and M. Gophen, Food Composition of Tristramella sacra (Günther, 1864) (Cichlidae) in Lake Kinneret (Israel), Israel Journal of Zoology, 34, 183-189, 1987. 16. J. W. Lund, C. D. Kipling and E Le Cren, The Inverted Microscope Method of Estimating Algal Numbers and Statistical Basis of Estimations by Coutung, Hydrobiol., 11: 143-170, 1958. 17. F. Husted, Bacillariophyta (Diatome) Heft. 10 in Pascher, Die Susswasser Flora Mitteleuropas, Gustov Fischer Pub. Jena, 476 p., Germany, 1930. 18. G. W. Prescott, Algae of the Western Qreat Lakes Area Otto Koeltz Science Publishers, 977 p., Germany, 1973. 19. W. T. Edmondson, (e.d), Freshwater Biology (2 nd ed.), New York, 1248 p., John Wiley and Sons. Inc., 1959 20. R. Patrick and C. W. Reimer, The Diatoms of the United States, Volum:I, 688 p., Acad. Sci. Phyladelphia, 1966. 21. R. Patrick and C. W. Reimer, The Diatoms of the United States, Volum:II, 213 p., Acad. Sci. Phyladelphia, 1975. 22. A. Cleve-Euler, Die Diatomen von Schweden und Finland, Verlag Von J. Cremer, 458 p., New York, 1968. 23. B. Fott, Studies In Phycology, E. Schweizerbart sche Verlagsbuch-handlung (Nagele U. Obermiller), Stuttgart, 304 p., 1969. 24.H. Germain, Flora Des Diatomees Diatomophycees. Societe Nouvelle Des Editions Boubee, 444 p., Paris, 1981. 25. K. F. Lagler, Freshwater Fishery Biology WM. C. Brown Compony Publishers Dubuque, 421 p., Iowa, 1956. 26. C. Assis, A Generalised Index for Stomach Contents Analysis in Fish, Scienta Marina, 60(2-3):385-389, 1996. 27. D. Avşar, Türkiye nin Karadeniz Kıyılarındaki Çaça Balığı (Sprattus sprattus phalericus RISSO) nın Mide İçeriği, Tr. J. of Zoology, 18, 69-76, 1994. 28. N. Barak and A. Mohamed, Food Habits of Cyprinid Fish, Barbus luteus (Heckel), Iraq. J. Mar. Sci., V. N:1, 59-66, 1982. 579
M. Yılmaz ve N. Polat 29.G. Lacho, Analysis of Arctic Cod Stomach Contents from the Beaufort Shelf, July and September 1984, Canadian Data Report of Fisheries and Aquatic Sciences No: 164, 10 p., November,1986. 30. K. F. Lagler, R. R. Miller and D. R. M. Passıno, Food and Feeding Habit of Barbus belayewi (Menon) From a Polluted River: J. Environ. Sci. Health A, 23(4): 311-320, 1988. 31. D. Mathur, Seasonal Food of Adult White Crappie, Pomoxis annularis Refineque, in Conowingo Reservoir, Am. Mid. Nat., (87), 1, 236-241, 1972. 32. J. S. Diana, The Feeding Pattern and Daily Ratio of a Top Carnivore, the Northern Pike (Esox lucius), Can., J. Zool., 57, 2121-2127, 1979. 33. F. Y. Aksun ve M. Kuru, Karamuk Gölü nde Yaşayan Turna Balıklarının (Esox luciıs L., 1758) Mide İçerikleri ve Beslenme Biçimi, Doğa TU Zooloji Der., 11. 2. 87-95, 1987. 34. A. Altındağ, S. Ahıska, S. Yiğit ve Ş. Özkurt, Kesikköprü Baraj Gölü ndeki Turna (Esox lucius L., 1758) Balığının Beslenme Biyolojisi, XIII. Ulusal Biyoloji Kongresi (17-19 Eylül 1996), İstanbul, 82-91, 1996. 580