VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI Halk n tüketen devletlerin kendileri de tükenir. EFLATUN
110
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 1. KONU Vergilemenin pasif süjesi olarak mükelleflerin, aktif vergi süjesi olan Devlet karfl s ndaki haklar, en az yükümlülükleri (ödevleri) kadar kutsal ve önemlidir. Ça dafl hukuk ölçütlerini benimsemifl bir hukuk devletinde mükelleflerin (vergi veren kutsallar n) haklar na ve hukukuna çok büyük özen gösterilmesi gerekir. Özen de yeterli de ildir, bu haklar n ça n gereklerine koflut biçimde gelifltirilmesi gerekir. Mükellef haklar n n gelifltirilmesinden amaç; mükellefin vergi alan organlar karfl - s nda tüm haklar na özen gösterilmesi ve bu haklar n uygulamada çi nenmemesidir. Bu haklara özen göstermeyen, mükellefin herhangi bir biçimde hukukunu s n rlayan veya s n rlama çabas na giriflen, mükellefin hukuki küçük dünyas na hukuk normlar d fl nda el atmaya çal flan veya buna kalk flan, mükellefleri hukuk d fl biçimde herhangi bir yolla tehdit ve icbar edenler hakk nda çok a r hukuki yapt r mlar n getirilmesi ve bunlar n da etkin flekilde uygulanmas gerekir. Mükellef haklar ve hukuku esas olarak 1215 Magna Carta ile bafllar. nsanlar n Magna Carta ya ulaflma süreçleri kolay olmam flt r. Anglosakson co rafyas nda yaflayan insanlar, canlar n ve kanlar n vererek Magna Carta ile sa lanan haklar elde etmifllerdir. Bir anlamda, bu haklar söke söke alm fllard r. Onun için, hakt r ve kutsald r. Çünkü bedeli canla ve kanla ödenmifltir. flte, vergi mükellefi olan yurttafl n hak ve hukukunun bafllang c bu nedenle Magna Carta d r. Türkiye Cumhuriyeti Anayasalar vergi konusunu özel bir madde ile düzenlemifltir. Bu madde, hem Devletin vergi alma hukukunun dayana n, hem de yurttafl n Devlete vergi vermesi hukukunun dayana - 111
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI n oluflturmaktad r. Madde, mükellefler bak m ndan hem yükümlülükleri (ödevleri), hem de haklar (vergi verme karfl l elde edeceklerini) hükme ba lamaktad r. Ayr ca, vergi salarken ve al rken Devletin uymas gereken ilkeleri (verginin yasall ilkesi) düzenlemektedir. Çal flmam z n bu bölümünde vergi incelemesi karfl s nda mükelleflerin haklar n n ne oldu u irdelenecektir. 2. KONUNUN ANAL Z 1. Defter ve belgelerin usulüne uygun olarak istenmesini isteme hakk 213 say l Vergi Usul Kanunu nun (VUK) yasal ve yönetsel süreleri düzenleyen 14 üncü maddesi uyar nca inceleme elemanlar n n vergi incelemesi çerçevesinde isteyecekleri her türlü bilgi ve belgeyi yaz l olarak istemeleri ve bunun için de mükellefe en az 15 gün süre tan malar gerekir. Gerek defter ve belge isteminde ve gerekse bilgi isteminde bu süre 15 günden afla olamaz. Mükellefler, gerekçelerini aç k olarak ortaya koymak suretiyle ek süre isteminde bulunabilirler 48. Mücbir sebep (zorunlu durumlar) halinde mücbir sebep ortana kalkana kadar 49 ; ölüm halinde ise mirasç lara geçen ödevlerin yerine getirilmesi için süreler 3 ay uzar 50. Mükelleflerin defter ve belgelerinin yaz l istenmesi hukuki haklar - n n tespiti anlam nda yaflamsal önemdedir. Bu anlamda, telefonla veya sözlü olarak defter, belge ve bilgi isteme eylemine öncelikle vergi inceleme elemanlar n n baflvurmamas gerekir. Böyle bir yola baflvuruldu u takdirde, mükelleflerin nezaketli biçimde inceleme eleman ndan bu istemlerini yaz l yapmalar n n istenmesi hukuken önemlidir. 48 Vergi Usul Kanunu nun 17 nci maddesi. 49 Vergi Usul Kanunu nun 13 ve 15 inci maddeleri. 50 Vergi usul Kanunu nun 12 ve 16 nc maddeleri. 112
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI Maliye Bakanl n n özellikle defter, belge ve bilgi isteme ifllemlerindeki mükelleflerin yüz yüze kald klar sorunlar ortadan kald rmak için bu konuya yönelik vergi inceleme elemanlar na kat düzenlemeler getirmesinde hukuk ve hak aç s ndan büyük yarar bulunmaktad r. 2. Vergi incelenmesine al nman n hukuki dayana n n istenmesi hakk Vergi mükelleflerinin, kendilerinden defter, belge ve bilgi isteyen vergi inceleme elemanlar n n bu konuya iliflkin kendilerine yazd klar resmi yaz dan hangi nedenle defter ve belgelerin inceleme amaçl istendi inin yer al p almad n araflt rmalar gerekir. Ayr ca, vergi inceleme eleman n n kendilerinden vergi incelemesi yapmakla görevlendirildi ine iliflkin Bakanl k veya Baflkanl k yaz s n n ilgi tutulup, tutulmad na dikkate etmeleri gerekir. nceleme elemanlar n n da, mükelleflere bilgi, belge ve defter istem yaz lar nda bu hususlara özen göstermeleri gerekir. Bu konulardaki eksikliklerde mükelleflerin bunu istemeleri durumunda da, vergi inceleme elemanlar n n al nganl k göstermemeleri mükellef hukuku aç s ndan önemlidir. Mükellefin hangi nedenle incelemeye al nd n bilmek en do al hakk d r. Bu hak ancak bir koflulla eksik yerine getirilebilir. O da, aramal vergi incelemesi halinde bir muhbir söz konusu ise, incelemenin hukuki dayana nda muhbirin ad na yer verilmez. Ancak, inceleme tamamland nda muhbirin iddia etti i hususlar gerçek ç kmad takdirde, hesaplar incelenen mükellefin muhbirin ad n isteme hakk vard r 51. 51 Vergi Usul Kanunu nun 142 nci maddesinin son f kras. 113
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI 3. Kimlik gösterilmesini isteme hakk Mükellefler, kendileri nezdinde yoklama ya da vergi incelemesi yapmak isteyen yetkili elemanlardan resmi kimliklerinin gösterilmesini isteme hakk na sahiptirler. Bu hak VUK un 129 ve 136 nc maddelerinden kaynaklanmaktad r. Vergi incelemesi yapanlar, yanlar nda memuriyet s fatlar n ve inceleme yetkisini gösteren foto rafl resmi bir vesika bulundurlar ve gittikleri yerde ifle bafllamadan önce bu vesikay ilgililere gösterirler. Vergi inceleme elemanlar n n ve yoklama memurlar n n kendilerinden kimlik gösterilmesini isteyen mükellefe karfl sayg l ve özenli davranmalar gerekir. Hiç unutmamal d rlar ki, kimlik gösterilmesini isteme yasal hüküm gere idir. Bu tür konularda kiflisel kaprislere ve al nganl klara gerek bulunmamaktad r. 4. ncelemenin kendi iflyerinde yap lmas n isteme hakk Vergi mükellefleri, VUK un 139 uncu maddesi uyar nca, vergi incelemesinin kendi iflyerinde yap lmas n isteme hakk na sahiptir. flyerinin uygun olmas kofluluyla vergi inceleme eleman n n buna karfl ç kma hak ve yetkisi söz konusu de ildir. Zaten hukuken vergi incelemesi, esas olarak mükellefin iflyerinde yap l r. flyerinin uygun olmamas, ölüm, ifli terk gibi zorunlu nedenlerin varl durumunda vergi incelemesi vergi inceleme eleman n n dairesinde yap l r. flyerinin uygun olmamas ölçütünü büyük ölçüde de erlendirme hakk n n mükellefte oldu- unu düflünmek gerekir. Vergi incelemesi iflyerinde yap lacak ise, bu durumda mükellefe defter ve belgelerini teslim için yaz yazmaya ve süre vermeye gerek bulunmamaktad r. Ancak, incelemenin iflyerinde yap lmamas durumu ortaya ç kt takdirde mükellefe resmi yaz yaz larak defter ve belgelerin istenmesi ve süre verilmesi gerekir. 114
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 5. Vergi incelemesinin konusunun bildirilmesini isteme hakk Hesap ve ifllemleri vergi incelemesine al nm fl olan mükellef incelemenin konusunun kendisine bildirilmesini isteme hakk na sahiptir. ncelemenin konusunun mükellefe incelemeye bafllamadan önce aç k olarak izah edilmesi gerekir 52. Bu hem VUK un hükmü gere idir, hem de Bilgi Edinme Kanunu nun do al bir uzant s d r. Felsefi olarak da, demokratik hukuk devleti olman n do as gere idir. ncelemenin konusunu bildirmenin kapsam na flu konular girer: - ncelemenin dayana ( nceleme ile ilgili görev yaz s n yazan makam, yaz n n tarihi ve say s ) - ncelemenin neden yap ld (Ola ana vergi incelemesi, ihbara dayal vergi incelemesi, karfl t inceleme vb) - nceleme kapsam na giren vergiler (GV, KV, KDV, Damga Vergisi, ÖTV, Gider Vergileri vb) - ncelemenin yap laca y llar (01.01.2007-31.12.2009 aras dönem gibi) 6. Resmi çal flma saatleri d fl nda vergi incelemesi yap lmamas n isteme hakk VUK un 140/2 nci maddesi uyar nca, nezdinde inceleme yap lan n oluru olmad kça resmi çal flma saatleri d fl nda inceleme yap lamaz. Mükelleflerin inceleme eleman n buna uygun davranmas n isteme hakk vard r. Ancak, özellikle aramal vergi incelemesi gibi çok özel durumlarda araman n kesilememesi, tutanak düzenleme ifllemlerinin sürüyor olmas ve inceleme ile ilgili güvenlik önlemlerinin al nmas gibi durumlar- 52 Vergi Usul Kanunu nun 140/1 inci maddesi. 115
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI da resmi çal flma saatleri d fl na ç k labilir. Bu durumlarda, mükellefin srarl olmas iyi niyet karinesi ile aç klanamaz. 7. Vergi incelemesinin iflyeri etkinliklerini aksatmamas n isteme hakk Vergi incelemesinin iflyerinde yap lmas karar verildi i takdirde, inceleme faaliyetlerinin iflyerinin etkinli ini, kurumsal ve kiflisel kredibilite ve güveni olumsuz etkilememesi için elden gelen tüm çaba ve özenin inceleme elemanlar nca gösterilmesi VUK un 140/2 nci maddesi hükmü gere idir. 8. Vergi inceleme tutanaklar na kendi görüfllerinin yaz lmas n isteme hakk VUK un 141 inci maddesi uyar nca, incelemenin aflamalar tutanaklarla tespit edilebilir. Tutanak, bir taraf n resmi memur, di er taraf n özel kifli (gerçek veya tüzel) oldu u durumlarda kullan lan bir kavramd r. Tutanaklar n yorum ve görüfl içermemesi esast r. Tutanak, sadece ve sadece tespit edilmesi gerek hususlar n yans z, tart flmas z, yal n, aç k, yorumsuz foto raf n n çekilmesinden ibarettir. Tutanaklarda tespiti yap - lan hususlara yönelik olarak mükelleflerin karfl görüfl ve savlar oldu u takdirde bunlar da oldu u gibi tutana a konulur. Bu konuda uygulamada inceleme elemanlar genel anlamda mükelleflere s k nt ç karmaktad r. Oysa, tutanak iki tarafl bir ifllemdir. Her iki taraf n da tespitlerinin ya da tespit karfl s nda mükellefin görüfllerinin tutanakta yer almas hukukun gere idir 53. 53 Vergi Usul Kanunu nun 141 inci maddesi. 116
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 9. Tutanaklar n bir örne ini isteme hakk mzalad vergi inceleme tutana n n bir örne i mükellefe veya vekiline verilir. Bu VUK un 141 inci maddesi gere i zorunludur. Mükellef alt na imza koydu u belgenin ne oldu unu her zaman kan tlayabilir durumda olmal d r. Bu da, ancak elinde o belgenin bulunmas ile olanakl d r. nceleme eleman, VUK un bu hükmüne uygun davranmad takdirde mükellef kendisine tutana n bir örne inin verilmesini sözlü olarak ister. Buna ra men tutanak örne i verilmedi i takdirde, mükellef bunu yaz l olarak ister. Buna da olumlu yan t verilmedi i veya suskun kal nd takdirde, inceleme eleman hakk nda görevi savsama ve hatta görevi kötüye kullanmaktan Cumhuriyet Savc l na suç duyurusunda bulunulabilir. Bu durum asl nda tüm mükellef haklar ihlalinde kullan labilecek bir hukuk yoludur. En son ve zorunlu kal nd nda baflvurulmas gereken bir yoldur. Ancak, gerekti inde de, haklar n Magna Carta ruhuna uygun olarak yaflat lmas için bu yollardan da kaç nmamak gerekir. Çünkü hukuk, herkes içindir. 10. Tutanaklar imzalad ktan sonra el konulan defter ve belgeleri isteme hakk lgililer tutanaklar imzalamaktan çekindikleri takdirde tutanakta söz konusu edilen olaylar ve hesap durumlar n kapsayana defter ve belgeler, nezdinde inceleme yap landan r zas na bak lmaks z n al n r ve inceleme sonucunda tarh edilen vergiler ve kesilen cezalar kesinleflinceye kadar geri verilmez. lgililer her zaman bu tutanaklar imzalayarak defter ve belgelerini geri alabilirler. Tutanaklar imzalad ktan sonra, vergi inceleme eleman defter ve belgeleri elinde tutma konusunda srarl davranamaz. Ancak, VUK un 359 uncu maddesi kapsam nda bir suç söz ko- 117
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI nusu oldu u takdirde suç delili olan defter ve belgeler hiçbir koflulda teslim edilmez. Konusu suç oluflturan defter ve belgelerin Vergi Suçu Raporu ile birlikte Cumhuriyet Savc l na gönderilmesi gerekir. 11. nceleme nedeniyle al nan defter ve belgelerden yararlanma hakk nceleme nedeniyle al nan veya iflyerinde inceleme eleman n n kullan m nda olan yasal defter ve belgelerden gerek duyulmas halinde mükellefler taraf ndan inceleme eleman n n gözetim ve denetimi alt nda yararlan labilir. nceleme eleman, mükellefin ifllerini, ticari yaflam n, ticari itibar n ve onurunu korumaya yönelik olarak her türlü kolaylaflt r c yaklafl mlara hukuk içinde aç k olmal d r. Bu kapsamda, mükellefin iflini kesintiye u ratmadan yürütmesinin do al bir sonucu olarak incelemedeki defter ve belgelerinden yararlanmas gerekir. 12. Tutanak tutulmas s ras nda yasal haklar n n an msat lmas n isteme hakk Nezdinde inceleme yap lan mükellefe son tutanak al nmas s ras nda Tarhiyat Önce Uzlaflma kurumundan yararlan p, yararlanmayaca hususunun sorulmas gerekir. Bu VUK un uzlaflmaya yönelik maddelerinin zorunlu bir sonucudur. Bu çerçevede mükellefe Uzlaflma ve Tarhiyat Öncesi Uzlaflma kurumlar n n anlat lmas gerekir. Bu anlat m s ras nda mükellefin olumlu ya da olumsuz etki alt nda kalmamas için yans zl özen gösterilmesi ve olabildi ince yorum ve güdülemeden kaç - n lmas gerekir. 118
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 13. Vergi ncelemesinin bitti ine iliflkin resmi bir yaz y isteme hakk Vergi incelemesi bitti inde, bunun yap ld n gösteren bir resmi yaz mükellefe verilir 54. 14. Vergi inceleme raporlar n n hukuka uygun yolla tebli ini isteme hakk Mükellefler, vergi incelemesi sonucu düzenlenen vergi inceleme raporlar n n kendilerine VUK hükümlerine uygun flekilde tebli edilmesini isteme hakk na sahiptirler. Vergi idaresinin vergi inceleme raporlar - n VUK hükümlerine uygun biçimde ve meratip içinde vergi mükellefine tebli i esast r. Bu süreçte mükellefe raporun tebellü ünden itibaren izlemesi gereken hukuki süreçlerin resmi yaz yla tebli i edilmesi ve bu konularda mükellefin bilgilendirilmesi gerekir. Bu hukuk devleti olman n gere idir. Mükellefler, vergi incelemesi soncunda ne gibi haklara sahip olduklar n bilmeyebilirler. Bu noktada Devletin Kanunu bilmemek mazeret say lmaz. Ceza hukuk ilkesine s nmamas gerekir. Unutulmamal d r ki, Devlet yurttafllar n n verdi i vergilerle ayakta kalmaktad r. Dolay s yla, bu iliflki de Devletin ve Devlet organlar n n yurttafllara haklar n, hukuklar n an msatmalar konusunda kat c l davranmamalar ; tam tersine mükelleflerin her konuda haklar n kullanmalar na vergi idaresinin yard mc olmas gerekir. 54 Vergi Usul Kanunu nun 140/3 üncü maddesi. 119
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI 15. Arama karar n n bir örne ini isteme hakk Aramal vergi incelemesi, Sulha Ceza Mahkemesi yarg çl ndan arama karar al nmas n zorunlu k lmaktad r. Arama karar olmad kça mükellefin veya mükellefle ilgili bulunan kifli, kurum ve kurulufllarda, mükellefin evinde ve üzerinde arama yap lamaz. Aramaya bafllamadan önce, arama karar n n arama yap lacak adreslere ulafl ld nda mükellefe veya vekillerine bir örne inin verilmesi gerekir. Aramaya bafllama tutana nda da bu hususa yer verilmesi gerekir. Arama karar n n bir örne- inin mükellefe verilmesi, mükellefin söz konusu arama karar na karfl hukuk yollar na bafl vurmas için gereklidir. 16. Aramada el konulan defter, belgelerin ayr nt l tespitini ve bilgisayar n hard disklerinin yedeklemesinin kurallara uygun yap lmas n isteme hakk Arama çok özel ve hukuken çok a r bir durumdur. Kiflinin küçük dünyas na devletin el atma hareketidir. Bu yönüyle birey özgürlüklerini zedeleyici bir yan vard r. Bu bak mdan aramada el konulan her türlü defter ve belgenin ayr nt l olarak tutanaklara geçirilmesine dikkat etmek gerekir. Bilgisayarlar n veri depolar n n (hard disklerinin) teknolojik ve hukuk kurallar na uygun biçimde ve mutlaka mükellefin teknik ekibinin de bulundu u bir ortamda yedeklenmesi ve bu yedeklerin delil niteli inin mahkeme aflamas nda kabul için güvenlik alt na al nmas gerekir. Mükellefin tüm bu süreçlerde hukukun tüm unsurlar na uygun davran lmas n isteme hakk vard r. nceleme elemanlar n n da, mükellefin bu hakk na sayg göstermesi beklenir. 120
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 17. Arama yoluyla el konulan defter ve belgelerin ayr flt rmas n n kendi gözetimi ve kat l m alt nda yap lmas n isteme hakk Arama yoluyla el konulan defter ve belgelerin konuldu u mühürlü torbalar n aç lmas ve ayr flt r lmas s ras nda mutlaka mükellefin veya vekilinin haz r bulunmas gerekir. Torba mühürlerinin bozulmas n n (fekkinin) mükellefin veya vekilinin kontrollünden sonra yap lmas önemlidir. Tüm bu ifllemlerin de tutana a kaydedilmesi gerekir. El konulan bilgisayar veya yedeklenmifl veri depolar n n (hard disklerini) aç lmas, flifrelerinin k r lmas ve hard disklerdeki verilerin ka t ortam na aktar lmas s ras nda mükellef veya vekili haz r bulunur. Yaz - c dan ç kan tüm belgelerin her bir sayfas mükellef veya vekili taraf ndan imzalan r ve kaflelenir. Böylelikle, somutlanan bilgilere mükellefin d fl nda hiç kimsenin bir bilgi eklemesinde bulunmad hukuken saptanm fl olur 55. El konulan defter, belge ve bilgisayar ortamlar n n aç lmas, ayr flt r lmas ve ka t ortam na bas lmas s ras nda mükellefin veya vekilinin ve teknik adamlar n n da haz r bulundurulmas ; tüm yap lan ifllemlerin tutanaklara yaz lmas ileride ortaya ç kmas olas bofl ve gereksiz hukuki tart flmalar en bafl ndan ortadan kald r r. Ayr ca, mükellefin hukukunu korur. 18. Arama el konulan belgelerden vergi ile ilgili olmayanlar n isteme hakk ncelenmek üzere arama yoluyla el konulan belgelerden vergi ile ilgili olmayan kiflisel ve özel mektup ve di er belgeler tutanak karfl l nda ayr flt rma s ras nda mükellefe veya vekiline iade edilir 56. 55 Vergi Usul Kanunu nun 143 üncü maddesi. 56 Vergi Usul Kanunu nun 144 üncü maddesi. 121
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI 19. Arama ile el konulan defter, belge ve bilgisayarlar n iyi korunmas n isteme hakk Arama sonucu el konulan defter ve belgeler ile bilgisayarlar n iyi saklanmas gerekir. Bunlar n iyi saklanmamas ndan dolay mükellefin u rayaca zararlar n vergi idaresi taraf ndan karfl lanmas gerekir 57. 20. Vergi incelemesinin öncelikle bitirilmesini isteme hakk Aramal yap lan vergi incelemesi, çabukça ve her iflten öncelikle bitirilir. Mükellef aramal yap lan vergi incelemesinin bir an önce bitirilmesini inceleme eleman ndan isteyebilir. Çünkü aramal vergi incelemesi gerçekten çok a r ve özel bir hukuki eylemdir. Bu eylemin a rl n n bir an önce ortadan kalkmas n istemek mükellef aç s ndan son derece do ald r. Aramal vergi incelemesi mükellefi her bak mdan olumsuz etkiler. Bu etkilerden kurtulmak mükellef bak m ndan önemli bir hakt r. 21. Mükellefin el konulan defter, belge ve kay tlardan yararlan m hakk Mükellef, ilgili memurun huzuruyla, el konulan defter ve belgeler üzerinde incelmeler yapmaya ve bunlardan suret ve kay tlar ç karmaya yetkilidir. Defter ve belgelerin muhafaza alt na al nm fl olmas, süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevini kald rmaz. Mükellef beyannamesini düzenlemek için gerekli bilgileri defter ve belgelerden yukar daki f kra hükmü dairesinde ç kar labilir. Mükellefin bu husustaki yaz l iste i yetkililerce derhal yerine getirilir 58. 57 Vergi Usul Kanunu nun 143 üncü maddesi. 58 Vergi Usul Kanunu nun 144 üncü maddesi. 122
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 22. Kay tlar n ifllenmesi için ek süre isteme hakk Arama neticesinde bulunan defter ve vesikalar n muhafaza alt na al nmas sebebiyle 219 uncu Madde gere ince yap lamayan kay tlar defterlerin geri verilmesinden sonra idare ile mükellef aras nda kararlaflt r - lan münasip bir süre içinde ikmal edilir. Bu süre bir aydan az olamaz. Mükellef dilerse defterlerinin muhafaza alt na al nd nda ifllemlerini yeniden tasdik ettirece i defterlere kay t ve iadesi halinde iade edilen defterlere intikal ettirebilir 59. 23. hbar n do ru ç kmamas sonucunda muhbirin ad n isteme hakk hbar üzerine yap lan aramada ihbar sabit olmazsa nezdinde arama yap lan kimse muhbirin ad n n bildirilmesini isteyebilir, bu takdirde, vergi dairesi muhbirin ismini bildirmeye mecburdur 60. 24. Vergisinin do ru hesaplanmas n isteme hakk VUK un gerek 3 üncü maddesi uyar nca ve gerekse 134 üncü maddesi uyar nca vergisinin vergiyi do uran olaydan bafllayarak do ru hesaplanmas n istemek hakk na sahiptir. VUK un 134 üncü maddesi uyar nca, vergi incelemesinden amaç; ödenmesi gereken vergilerin do rulu unu araflt rmak, tespit etmek ve sa lamakt r. 59 Vergi usul kanunu nun 146 nc maddesi. 58 Vergi Usul Kanunu nun 142 nci maddesi. 123
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI 25. nceleme s ras nda meslek mensubunu (YMM, SMMM, SM) yan nda bulundurmay isteme hakk 3568 say l Yasa kapsam nda faaliyet gösteren YMM, SMMM ve SM mensuplar n n yap lan incelemenin mükellefin bulunmas gereken her aflamas nda mükellef istedi i takdirde bulunmalar olanakl d r. Bu mükellefin hukukunun korunmas bak m ndan önemlidir. Meslek mensuplar deneyim ve bilgi birikimleri ile mükellefin hukuki süreçlerini daha etkin, daha kaliteli yönetmesini sa larlar. nceleme elemanlar n n mükelleflerin bu istemlerine olumsuz yaklaflma hak ve yetkileri bulunmamaktad r. Uygulamada bu konuda al nganl k gösteren inceleme elemanlar olabilmektedir. Ancak, bu mükellefin yasal bir hakk d r. Hukuki bilgiden vergi incelemesi gibi a r bir süreçte yararlanmas ndan daha do al bir durum olamaz. 26. nceleme s ras nda ve sonras nda vergi mahremiyetini isteme hakk nceleme nedeniyle defter, belge ve her türlü bilgisayar ortam verilerine el konulan vergi mükellefinin ifline, kazanc na, hesaplar na, üretim yöntem ve tekniklerine, müflterilerine, fiyat bilgilerine, sat fllar na, pazarlama yöntemlerine, kendisine ve ailesine özel bilgilerin sonsuza kadar gizli tutulmas n isteme hakk vard r 61. 61 Vergi Usul Kanunu nun 5 inci maddesi. 58 Vergi Usul Kanunu nun 142 nci maddesi. 124
VERG NCELEMES SIRASINDA MÜKELLEF HAKLARI 27. Kendisine, kurumuna ve kurum çal flanlar na özenli davran lmas n isteme hakk Vergi incelemesi, VUK da hükme ba lanm fl ve s n rlar yasa hükümleri ile çizilmifl hukuki bir durumdur. Dolay s yla, ne mükellefin ne de inceleme eleman n bu süreci kiflisellefltirmesi ve özel al nganl k alanlar yaratmas söz konusudur. Yans z, nesnel ve hukuki bir incelemede her iki taraf nda bu süreci hukuki v etkin biçimde yönetmesi esast r. letiflim ve yönetiflim tek yanl bir ifllem de ildir. Ancak, incelenen mükellefin belirli biçimde huzursuz olmas, kayg l olmas ve bunlar n sonucu olarak gergin iliflki yaratmas ola and r. Ancak, bu süreçte ola an olmayan Devlet gücünü kullanarak inceleme yapan n gerginlik yaratmas d r. Bu süreçte güçlü olan incelemeyi yapand r ve dolay s yla süreci özenle, zarafet içinde yönetmesi gereken de odur. Mükellefin, inceleme eleman nda kendisine, kurumuna ve kurumunda görev yapanlara özenli ve nazik davran lmas n isteme hakk vard. Buna uygun davranmayan inceleme eleman hakk nda mükellef, ba l oldu u birime flikayet dilekçesi ile baflvuruda bulunabilir. 3. SONUÇ Mükellef haklar kolay elde edilmifl kazan mlar de ildir. Özellikle Anglosakson co rafyas nda yaflayan insanlara borçlu oldu umuz bu haklar, büyük bedeller ödenerek elde edilmifltir. 21 inci yüzy lda bu haklardan geriye düflmek bireyler için söz konusu olamaz. Ça dafl hukuk normlar n benimsemifl demokratik bir ülkede Devletin, vergi veren yurttafllar n n evrensel ve hukuki mükellef haklar na çok sayg l, özenli ve bu haklar daha da gelifltirici davranmas beklenir. Devlet böyle olmas na karfl n, bu haklar eylemli olarak uygulayan vergi idaresi yöneti- 125
VERG NCELEMES & MÜKELLEF HAKLARI ci ve çal flanlar ile inceleme elemanlar bunlara uygun davran fl ve eylem sergilemiyor olabilirler. flte burada da yine görev Devlete düflmektedir. Mükellef haklar na özenli ve sayg l davranmayan memurlar hakk nda titizlikle v etkin biçimde ifllem yap lmas beklenir. Esas olan, vergi incelemesi gibi tats z hukuki süreçlerin gerek mükellef ve gerekse (esas olara) inceleme elemanlar taraf ndan özenli, sayg l ve zarif biçimde yönetilmesidir. Hukuki bir süreçte gereksiz gerginlik ve sürtüflmenin kimseye bir yarar olmaz. Bu anlamda, vergi inceleme sürecinin hukuki özen içinde yönetilmesi en ideal olan d r. 126