TÜRKÇEOE BAGLAYıCı (YARDıMCı) SES KONUSU ÜZERiNE Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ" Bilindigi gibi Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Yani bu dildeki görev ögeleri dizim Csyntaxel içerisinde görevlerini belirleyecekleri anlam ögelerinden sonra getlrilirler. Böylece anlam ögelerine göre yerleri belirlenmiş olan görev ögeleri. dilin gelişme süreci içerisinde. dile önce bireşimu (synthetique), daha ileri durumlarda da anlam ögeleriyle görev ögeleri arasında gelişen -benzeşme. kaynaşma. düşme gibi- çeşitli ses olaylarıyla ortaya çıkan çokbireşimu(polysynihetique) bir görünüm kazandırırlar. O halde, günümüzde. Türkçe. d.izim bakımından, Türk.çey1 yakından tanımayanlar için çok bireşimli. yakından tanıyanlar için de -her anlam vy görevi ayn ayn işaretlerne egilimi gösteren- bireşimli bir dildir. Yukanda söz konusu ettiglmiz dizim anlayışı. Ti.i.rkçenin.. bilimsel (phonologique) davranışlarının da temelini oluşturur. Türkçenin gerek kendi öz kaynaklarından. gerek başka dillerden yapmış oldugu alıntılardan hareketle yapmış oldugumuz sayılamalar (statistiquel ve anlqılabilirlik (comprehensibilitel araştırmalan bize Türkçenin yükselen ( ÜDSÜZ + ünlü 1 hece türünü diger hece türlerine tercih ettigini göstermiştirı. Bu durumda. en azından kuramsal olarak Türkçeye ait bütün anlam ve görev ögeleri birer ünsüzle başlamaktave birer ünlüyle sona ermektediro Ancak. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma/arı Enstitüsü Müdürü 1 E. GEMALMAZ; Standart Türklye Türkçesi (Sm 'nin Formanlannın EnforrnatifDegerleri; Erzurum 1982. s. 28. 60.
yukanda da belirttlgimiz gibi. başlangıçta. bagımsız. hatta. başka bır anlam ögesinden hareketle yapılmış olan görev ögeleri zamanla ekleşmekte2 ve bu ekleşme sonucunda da iç ve bazan da dış sebeplerle ses ve şekil degişikllklertne ugramaktadırlar. Günümüze kadar yazılmış o~an. Türkçenin du bilgisiyle ilgili kaynaklar. degişik adlar altında baglayıeı ses konusuna deginmiş]er ve bunları bag1ayıcı ünlüler ve baglayıcıüdsüzler olmak üzere iki alt konuda ele almışlardır. Kanımca. Türkçede, baglayıcı ses ayınmı yapmak gereksizdir. çünkü. baglayıcı ünlü diye adlandırılan -genelde dar- ünlüler, gelişme süreci içerisinde başlama ünsüzlerini düşürmüş görev ögelerinin kalıntısıdır. Ömeklendirtrsek. el+ii+i.+nl. kol+ll+u+ııı. baş+ii+ı+';. ki. tab+1i +l+nl'lz gibi iyelik ekı (ekleşmiş iyeilk sıfatı) almış kuruluşlardaki dar ünlüler. nitelenen (tamlanan) eki i?i > _ > i +s II > _ > i +rij 1/ > _ > i +s II - i +rij II - i +rijei ekinden başka bir şey degildir. çünkü iyesi belli olan varlık vy varlıklann. dile getirilmese de, ne için ve nasıl oldugu da belli demektir. Bu da tamlayan işaretlenmese bile işaretlenen tamlananın nitelenen ekini almasını g~rek1i kılmaktadırj. 2 Örn.: S1nıd1k1 zaman eki: I-Oyo rı < 1-(y)I yorı-r/; şart eki: I-s AI < 1-(y)I sa-rı; ihtimal kuvvetlendirme eki: I +T i rı < lt u r-u rı; yokluk eki: 1+5 i zl < IS 1-ZI; olumsuz yeterlik lliu yapım eki: 1-(y)AmA-I < 1-(y)A u-ma-i ; şahıs ve iyelik ekler! : i +(y)i ml < Ib nı; i +ml < Ib ~ n nı; 1+5 i nı < Is nı; I+nl < ls n nt\!; 1+(y)IzI < Ibz/; ImIzl < Ibznii/; vbg. 3 Iki. tabınız çantanlzda mı?i ded1gimiz zaman. belk1 de. [_ sa rı _ kapaklı _ ki.mya -J ki.tab+ll+l+filz [_ si.yah _ deri. _ okul -J çanta+ll+il+fiız+da i i mı?) gibi bir ifadeyi dile getirmiş olabilirız. Bu ve benzeri kuruluşların çogunda kolayca görülecegi gibi. Iki.mya ki. tab+11+1 i ve /okul çanta+ll+s li gibi isim tamlaması kuruluşları gızli de olsa vardır. 2
Lehçeler ve agızlar karşılaştınldıgında. SIT'nde baglayıcı ünlü gibi görülen diger şekillerin de asli oldukları -yy asli şekihere örnekserne ile yapıldıkları- görülmektedir. Söz gelişi, SIT'ndeki geniş zaman sıfat-flil eki lehçe ve agızlann bazılannda I-yAr/yy /-ylr/ şeklindedir (örn.: oku-//-r - oko-ii-yar - okl.-// 'll. r: 01-/1-l. r - a1-1i-1yar - 01-1/-1'11 r - 01-/I-yar 01-1/-'11 r _ vbg.). Benzeri eklerin yarı ünlü nlteugindeki ünsüzlerle vy kolayca düşebllen akıcı ya da sızıcı ünsüzlerle başlaması bunların da daha önce ünsüzle başlamış olabileceklerinin izleridir. Baglayıcı ünsüzlere gelince. bunlar da. ya tatlhi süreç içerisinde çeşitli ses billmsel sebeplerle düşmüş ünsüzlertn yerını alan ve yan ünlü ıüteligi taşıyan ünsüzier (örn.: yönelme hall ekı /+KAI > _ > 1-HiA/ > _ > /...14/ - l+ya! (eb+//+ke > ev+//+ee:ota+ll+kcl> ata+//+ya): sıfat-fiileki I-KAn/ > _ > I-GAn/ > _ > 1.1.'" - I-yAni {kel-ii-jetl > _ > gel-iiyen - ge1-ii en LL. va örnekseme ne yanlış bölünme sonucu daha önce düşmüşolan bır iinsü&ünyetme yerjetmli ün&ü%ler (ör~ ü~tirme eki I-H"Arl > _. > I...Ar/.( beş+1!r Te önıejmeme lle i +ş Arı (Q1t1+ŞCI r n. ya da bir görev ögesıntn kalıntısı yy zaman zaman korunan başlama ünsüzleri (örrt.: zam1r n'si de denilen ekieşmiş 3. şahıs iyelik: sıfatı 171 > _ > 1+13+1 > _ > /...1 l+n+1 ( ev+ii+1+8+8 N ev+ii+1+n+de J: 1lg1 hali eki /+n1"1 > _ > i +fli i nı - i +ni nı (beg+ni ii > beğ+ei tl) olarak karşımıza çıkmaktadır. başlar. o halde. özetle dıyebilir1z ki, Türkçede her ek bir ÜD8iIZle bu ünsüz lehçe ve agızlara göre bazıhallerde düşmüşolabmr. 3
Yine. her anlam ve görev ögesi bir ünlüyle sonuçlanır. bu ünlü de yine lehçe ve agızlara göre bazı hallerde düşürülmüşolabilir. Durum böyle olunca. daha önce de bellrttigimiz gibi, Türkçe için bir baglayıcı ses ayırımı yapmanın Türkçenin dil bilgisine kazandıracagı bir şeyin olmadıgı. hatta bu dilin ses ve şekil bilgilerini ilgilendiren bazı inceliklerin dikkatlerden kaçmasına yol açtıgı sonucuna varılrnaktadır. Öyleyse. eklerin betimlenmesinde yapılacak şey. her ekin. varsa bütün başka &eslilerini (allophonel ve başka şekillilerini (allomorphe) ilgili ses bilgisi ve şekil bilgisi kurallarını belirterek bir bütün olarak vermek olacaktır. Örnek olarak zarf-fiil eki l-yi+p/ı alalım. Eski Türkçede. bu ek. ünlüyle sonlar.qn füllere I-p/, ünsüzle sonlanan fiillere. ünlü uyumlarına uygun olarak I-I pl şeklinde getirilir. Aynı ek. STT'nde ise. ünlü uyumlarına uygun olarak ünlüyle sonlanan fiillere i -yipi, ünsüzle sonlanan fiillere I-I pl olarak getirilir. Yine. SIT'nde nitelenen eki 1+5 II, ünlüyle sonlanan isimlere 1+51/, ünsüzle sonlanan isimlere 1+11 şeklinde getirilmekte. ancak, bu ek. ı. ve 2. şahıs iyelik eklerinden (ekleşmiş iyelik sıfatlarından) önce geldiginde. ünlüyle sonlanan isimlerde, ve 1+1 II ve i +s i zl gibi bazı eklerden önce hem ünlüyle hem de ünsüzle sonlanan isimlerde düşmekte. yani 1+0+1 ile karşılanmaktadır. Bu örneklerde de görüldügü gibi. Eski Türkçe için "I" yı ; SIT için "y" yi vy "s" yi baglayıcı ses olarak ayırmanın dil bilgisi ögretim1ne katacagı yeni bir bilgi olmadıgmı tekrar belirtmellyim. 4
Kaynakça BANGUOGLU Tabsin; TürkçeninGrameri; Ankara 1990 ERGİNMuharrem; TürkDilBilgisi; İstanbul 1962 GEMALMAZ Zfraatyap ; ~Türkçenin Fonemler Düzenı ve Bu Fonemler Düzeninin İşleyişi" ; FfmoEdebigat Fakültesi Edebigm Bilimleri Araştırma Dergiri. Sayı: 12. Fasikül: 1; Erzurum 1980 GEMALMAZ Efr_yap ; Standart Türkiye Trir1c:çesi (S1T) 'nin FOI1'IIıCUlIıınnEıffarııtttlti.flJege:tVri.: Erzurum 1982 HATİBOGLUVedbe;ma _.isi TeıUIleri Södü.,..; Ankaıa 1~72 KORKMAZ Zeynep; GrantıerTeriınleriSöılliigii;Ankara 1992 5