EGITIMDE MALIYET VE HARCAMALAR 1. Harcama ve Maliyet Analizlerinin Gerekçeleri: - Egitim sektörüne ayrilan kaynaklarin diger sektörlere göre yerini belirleme, - Egitimle ilgili çabalarin zaman içindeki gelisimi, - Uluslar arasi karsilastirmalar, - Egitim planlamas inin ayrilmaz boyutu, - Egitimle ilgili kararlarin ekonomik sonuçlarinin degerlendirilmesi, - Çesitli projeler arasinda seçim yapma. 2. Harcama ve Maliyet Kavramlari: Egitim harcamasi: - Egitim sektörüne ayrilan parasal kaynaklarin tümü. - Bir egitim örgütünün hizmet üretebilmek için para ya da parayla ifade edilebilecek degerleri elden çikarmasi. Egitim maliyeti: - Harcama ve harcama disi unsurlari da içeren daha kapsamli bir kavram. (Harcamalar + Vazgeçme maliyeti) - Egitim hizmetlerini gerçeklestirmek üzere kulla nilan girdilerin ekonomik degeridir. Bu ekonomik deger parasal harcamalarin yaninda parasal olmayan giderleri de kapsar. Vazgeçme maliyeti (Firsat maliyeti veya alternatif maliyet): - Bir kisinin ögrenimi sirasinda, toplum ve egitim gören kisinin kaybettigi avantajlarin parasal degeri. - Egitimde firsat maliyeti kavrami, genellikle "birey" açisindan ele alinmaktadir. Bireyin egitim için ayirdigi zamani, baska alanlarda kullanamamasindan kaynaklanan kazanç kaybi sözkonusudur. 3. Maliyet ve Harcama Analizleri - Egitim harcamasi yapan taraflar : Kamu: Vergi mükellefleri Özel: Ögrenci ve/ veya aileleri, isletmeler, gönüllüler (kisi veya kurumlar). - Kamu ve bireysel egitim harcamalari: Kamu egitim harcamalari: Egitim hizmetlerinin sunulmasi için devletin üstlendigi harcamalardir. Bireysel egitim harcamalari : Egitim hizmeti alan ögrenci veya ailesi tarafindan, egitim amaciyla yapilan dogrudan harcamalardir. (Kitap, kirtasiye, ulasim, okul giysisi, ögrenim ücreti, yasam harcamalari vb.)
- Harcama türleri (Kamu harcamalari): Cari harcamalar: Genellikle bir mali yil içinde tüketilen mal ve hizmet alimlari ile personele yapilan ödemeleri içeren ve her yil yinelenen harcamalardir. (Ögretmen ve diger personel ücretleri, bakim-onarim giderleri, isletme giderleri, kirtasiye giderleri vb.) Yatirim harcamalari: Bir yildan daha uzun süre kullanilan mallarin satin alimi için yapilan harcamalardir. (Bina insaati, büyük bakim-onarim, tasit alimi, makineteçhizat alimi vb.) Transfer harcamalari: Cari ve yatirim harcamasi kapsamina girmeyen ve bazi parasal kaynaklarin belli kurum ve kisilere aktarimini ifade eder. (Devlet bütçesinden okullara yapilan hazine yardimi, barinma yardimi, burslar, yemek yardimi vb.). Maliyet analizlerinde, transfer harcamalarinin çift sayilmamasina dikkat edilmelidir. Toplam kamu egitim harcamalari: Belli bir bütçe döneminde yapilan harcamalarin (cari ve yatirim ve transfer) toplamidir. - Birim cari harcama (Kamu açisindan): En sik basvurulan analizlerden birisidir. Belli bir yilda (ve belli bir egitim kademesinde) toplam kamu egitim cari harcamalarinin toplam ögrenci sayisina bölünmesiyle elde edilen degerdir. (Bu deger, belli bir egitim kademesinde, devlet tarafindan ögrenci basina yapilan harcamayi ifade eder - yatirim harcamalarini dikkate almaz-). - Parasal maliyetler ve kaynak maliyetleri: Gerçek kaynaklar: Ögretmen sayisi ve çalisma saatleri, araç-gereç miktari, ders kitabi sayisi, bina v diger tesisler vb. temel egitim girdileri ve bunlarin fiziki birimlerle ifade edilmesidir. Parasal kaynakla r: Egitimsel girdilerin (gerçek kaynaklarin) parasal degerler bakimindan ifadesi. - Egitim maliyetleri: Bireysel maliyet: Ögrenci ya da ailesi tarafindan yapilan dogrudan harcamalarla firsat maliyetini (vergi sonrasi vazgeçilen kazançlari) içerir. Toplumsal maliyet: Hükümetler tarafindan yapilan dogrudan harcamalar ile vazgeçilen kazançlari (vergi kayiplari) içerir. Birim maliyet = Birim cari har. (kamu) + ort. bireysel har.+ Vazgeçilen kazanç. (Bu tanim çerçevesinde birim maliyet, herhangi bir egitim kade mesindeki bir ögrencinin ortalama maliyetini gösterir -kamu yatirim harcamalari hariç-). Marjinal maliyet: Belirli bir egitim kurumuna kabul edilen son ögrenci için yüklenilmesi gereken maliyettir. Fazladan bir ögrenci alinmasindan dogan bu ek maliyet "marjinal maliyet" olarak adlandirilir. Marjinal maliyetlerin, daha anlamli olabilmesi için tek bir ögrenci yerine "küçük bir grup" için hesaplanmasi önerilmektedir. Ölçek ekonomileri sözkonusu oldugunda, sisteme yeni giren ögrencilerin marjinal maliyetinin mevcut maliyetten düsük olmasi beklenir. Diger durumlarda marjinal maliyet ayni kalabilir veya artabilir.
4. Egitim Maliyet ve Gelirlerini Etkileyen Degiskenler: Coombs, P. H. ve J. Hallak. "Determinants of Educational Costs and Revenues" Cost Analysis in Education. The Johns Hopkins University Press, Baltimore ve London, 1987, ss. 18-28. Toplumun egitim gereksiniminin karsilanma derecesi önemli ölçüde egitim için saglanacak kaynaklarla dogrudan iliskilidir. Bir baska açidan, egitim gelirleri, egitim harcamalarinin öncelikli sinirlayicisidir. Öte yandan, eldeki kaynaklarla sunulacak hizmeti belirleyen de egitim maliyetleridir. Kisaca, maliyet-gelir dengelerini ve bunlarin dinamik olusunu dikkate almak gerekir. Bu baglamda, egitim gelirleri ile egitim maliyetlerini etkileyen degiskenlerin irdelenmesi gerekmektedir. 4.1. Egitim Gelirlerini Etkileyen Degiskenler: 4.1.1. Enflasyon: Egitim için ayrilan kaynaklarin önemli bir bölümünü, pek çok ülkede, enflasyon yutmaktadir. Öte yandan, egitim sektörünün daha fazla kaynak talebi de enflasyonu olumsuz olarak etkileyen bir etken olmaktadir. Ayni sekilde, ögretmen ücretleri de, satin alma güçlerinin azalmasi nedeniyle, enflasyondan olumsuz etkilenmektedir. 4.1.2. Rakip Kamu Hizmetlerine Olan Talep: Devletlerin topluma yönelik hizmet alanlari (saglik, egitim, güvenlik, çevre, tarimsal ve endüstriyel gelisme ve diger) ulusal kaynaklardan daha fazla pay saglama konusunda birbirleriyle rekabet halindedir. Bu baglamda, zaman içinde toplumun ve/veya hükümetlerin öncelikleri degisebilir. 4.1.3. Ekonomik Büyüme: Egitim sektörüne ayrilan kaynaklar ekonomik büyümeyle yakindan iliskilidir. Istikrarli bir kaynak tahsisinin, bütçedeki büyüme oranlariyla tutarli olmasi beklenir. Öte yandan, egitimin ekonomik büyümenin bir etkileyicisi oldugu da hatirlanmalidir. 4.1.4. Egitim Gelirlerinin Çesitliligi ve Esnekligi: Egitim sektörünün elde ettigi gelirlerin çesitliligi ve farkli kaynaklara dayanmasi da önemlidir. Devlet bütçelerinin büyük ölçüde vergilere dayandigi ve vergi gelirlerinden önemli ölçüde etkilendigi dikkate alindiginda, egitim için ayrilan kaynaklarin da bu gelirlerden (emlak, tüketim, satis vb. veri türleri). etkilenmesi beklenir. Bu nedenle, egitime ayrilacak kaynaklarin esnek vergi türlerine dayandirilmasi ve çesitlendirilmesi önem tasimaktadir. 4.1.5. Dis Ticaret: Bir ülkenin ithalat ve ihracat dengeleri ile dünya piyasalarindaki fiyat indekslerindeki degismeler, kamu gelirlerini azaltabilir. 4.1.6. Dis Yardimlar: Gelismekte olan ülkeler için önemli gelir kaynaklarindan birisi de, çesitli ülke veya uluslararasi kuruluslardan saglanan hibe veya kredi biçimindeki dis yardimlardir. Ancak, kredi (borç) biçimindeki dis destekler, uygun bir biçimde kullanilmadiginda, gelecek yillarda, o ülke için mali bir yük konumuna dönüsebilir.
4.2. Egitim Maliyetlerini Etkileyen Degiskenler: 4.2.1. Egitim Talebindeki Büyüme: Hiç kuskusuz egitim talebindeki artislar ve bu taleplerin daha yüksek düzeyde karsilanmasina yönelik politikalar, egitim harcamalarinin ve maliyetlerinin en önemli belirleyicisidir. Öte yandan, nüfus artis oranlari, toplumun egitime iliskin yükselen beklentileri, demokratiklesme ve firsat esitligi baglaminda siyasal iktidarlarin halkin egitim talebini uyaran yaklasimlari ve ekonominin insangücü gereksinimleri talepteki büyümeyi etkileyen degiskenler arasinda yer almaktadir. Öte yandan, bir alt egitim kademesindeki genislemenin izleyen egitim kademesi üzerinde bir talep artisina yol açmasi da sözkonusudur. 4.2.2. Egitimde Kullanilan Teknolojiler ve Egitim Sisteminin Yapi ve Isleyisi: Pek çok alanda kullanilan teknolojilerde köklü degisimler olmasina karsin, egitim sektörü hala insan yogun sektör olarak tanimlanmaktadir. Bir baska deyisle, büyük ölçüde geleneksel teknoloji ve uygulamalara bagimlidir. Bununla birlikte, kullanilan teknolojiler gelistikçe (örnegin bilgisayar ve ona dayali araç ve uygulamalar) ve yayginlastikça maliyetler de artacaktir. Öte yandan, insan yogun sektör olmanin bir sonucu olarak, egitim harcamalarinin büyük bir bölümü (pek çok ülkede üçte iki veya daha fazlasi) ögretmen maaslarina gitmektedir. Ögretmen niteliginde iyilestirmelere yönelik her girisim de birim maliyetleri arttirmaktadir. Egitim kademelerinin süresi, egitim amaçlari ve egitim programlari, ögretim yilinin süresi (gün), haftalik ders saati, ögretim ortaminin özellikleri ve kullanilan kaynaklar, ögretmenlerin niteligi ve istihdam kosullari da maliyetleri etkileyen unsurlardir. 4.2.3. Ögretmen Ücretlerinin Yapisi: Ögretmen ve diger personel ücretleri, egitim maliyetlerini belirleyen önemli bir etkendir. Bu baglamda, ögretmenlerin ücret yapisinin kidemle iliskili oldugu sistemlerde, kidem düzeyindeki farkliklar da maliyetleri arttiran bir unsur olabilir. Yani, daha kidemli ögretmen istihdam etmek daha yüksek maliyetlere katlanmak anlamina gelir. Ya da, daha üst düzeyde egitim görmüs ögretmenlere daha yüksek ödeme yapilmasi daha yüksek maliyetler demektir. 4.2.4. Okul Terkleri ve Sinif Tekrar Oranlari: Herhangi bir egitim sistemindeki kayiplar (okul terkleri ve sinif tekrarlari), o sistem için yükselen maliyetler anlamina gelir. Bir baska deyisle, sinif tekrar eden ögrenciler ve / veya ara siniflardan okullarini terkeden ögrenciler, kaynaklarin bosa harcanmasina yol açmaktadirlar. O nedenle her egitim sistemi, kayiplari en aza indirmenin yollarini aramaktadir. 4.2.5. Kapasite Kullanim Oranlari: Okul bina ve tesislerinin, ögretmenlerin ve araçgereçlerin kullanim düzeyleri de (bir yilda, bir haftada, bir günde, kaç saat vb.) maliyetlerle iliskili bir olgudur. Kaynaklarini etkin bir biçimde kullanan sistemler, maliyetlerini kabul edilebilir düzeylere çekme olanagi bulabilirler. 4.2.6. Piyasa Güçleri: Egitim sektörleri de hem ülkelerinin hem dünya piyasalarinin içinde yer almakta ve geçerli kosullara tabi olmaktadirlar. Bir baska deyisle, hem mal ve hizmet aliminda hem de satiminda piyasa kosullari içinde hareket etmektedirler. Öte yandan, büyük boyutlarda tüketici olmalari (bina yapimi, kitap, defter, bilgisayar alimi ve kullanimi, ögretmen istihdami vb.) nedeniyle, piyasadaki fiyatlarin etkilenmesine yol açabilirler. Bu durum, sisteme bazen maliyet bazen de ta sarruf biçiminde
yansiyabilir. Satin alma konusundaki karar vericiler, piyasa kosullarini iyi izlemek ve en uygun kosullari yakalamak durumundadirlar. 5. "Bir Sistem Olarak Egitim" Coombs, P. H. ve J. Hallak. "Education as a System" Cost Analysis in Education. Çev. Y. Kavak ve B. Burgaz. Egitim Ekonomisi : Seçilmis Yazilar. Ankara: PEGEM Yayinlari, 1994. ss. 89-104. 5.1. Bir Egitim Sisteminin Bes Temel Ögesi: 5.1.1. Hedefler (Objectives): - Hedeflerini gerçeklestirme, bir sistemin varolma nedenidir. - Bir sistemin kendine özgü hedef ve öncelikleri vardir. Sistemin hedefleri genel (Iyi vatandas yetistirmek) ve özel hedefler (Fizigin temel ilkelerini ögrenme) biçiminde olabilir. - Bir sistemin hedef ve öncelikleri açik ve anlasilir degil ise, bu sistem, maliyet analizleri yapma, gelecegini planlama, performansini degerlendirme ve gelistirme için ussal temelden yoksun demektir (Pusulasiz gemi gibi). 5.1.2. Çiktilar (Outputs): - Ögrencilerin egitim sistemine girerken getirdiklerinin ötesinde, egitim sisteminden alip götürdükleridir (bilgi, beceri, tutum, düsünme biçimi, yetenek ve kapasitelerdeki tüm gelismeler) - Çiktilar, bir egitim sisteminin ögrencilere sagladigi "egitimsel katma - deger"dir. - Egitim sisteminin çiktilarini ölçme ve degerlendirmenin de pek çok güçlükleri vardir. - Bir baska sorun alani, sadece ögrencilerin ne kadar ögrendikleri degil, ögrendiklerinin, sistemin hedefleri, ögrencilerin ve toplumun ihtiyaçlariyla ne ölçüde uyustugudur. - Egitim yöneticilerinin, bu iliskiler hakkinda açik bir fikri olmadikça, egitim sisteminin etkinligi, kalitesi ve verimliligi hakkinda konusmalari bos konusmaktan öte bir sey degildir. 5.1.3. Yararlar (Benefits): - Herhangi bir egitim sisteminin nihai amaci, sadece egitimsel çiktilar elde etmek degildir. Ayni zamanda bu çiktilardan (yani ögrenme sonuçlarindan) uzun vadeli yararlar elde etmektir. (Bireysel ve toplumsal; parasal ve parasal olmayan). - Maliyetleri üstlenmenin temel gerekçesi uzun dönemli yararlar elde etmektir. - Eger toplum ve bireyler, bu yararlari elde ettiklerinden emin degil iseler, o zaman, egitim için para, zaman ve emek harcamanin ussal bir dayanagi olamaz. 5.1.4. Isleyis (Internal process): - Bir egitim sisteminin, hedeflenen çikti ve yararlari elde edebilmesi için etkili bir isleyise sahip olmasi gerekir (Sistemin hedefleri ve ögrenci gereksinimleriyle iyi iliskilendirilmis bir müfredat, uygun teknoloji ve ögretim yöntemleri, örgütsel yapi, destek hizmetleri, yönetimsel hazirlik, degerlendirme vb.), - Hem maliyet hem de ögrenme sonuçlari bakimindan en uygun süreçleri ise kosabilmek gerekir. (Tek seçenek geleneksel yollar degil)
5.1.5. Girdiler (Inputs): - Sistemin isletilebilmesi için gerekli kaynak ve unsurlardir. - Temel kaynaklar: Ögretmen, ögrenci, yönetici, fiziki tesisler, ögretim materyalleri, makine-teçhizat, araç-gereç vb. - Kayna k bilesimi, sadece ögrenci sayisi degil, sistemin yapi, isleyis ve hedefleri ile de iliskilidir. - Tüm bu girdiler, fiziksel ("gerçek" kaynak) ve finansal (parasal) terimlerle ifade edilebilir ve sistemin maliyetlerini olustururlar. KAYNAKLAR Bircan, Ismail ve Dig. Türkiye'de Ögrenci Maliyetleri (1979-1987). Ankara: DPT, 1989. Coombs, P. H. ve J. Hallak. "Determinants of Educational Costs and Revenues" Cost Analysis in Education. The Johns Hopkins University Press, Baltimore ve London, 1987, ss. 18-28. Coombs, P. H. ve J. Hallak. "Education as a System" Cost Analysis in Education. Çev. Y. Kavak ve B. Burgaz. Egitim Ekonomisi : Seçilmis Yazilar. Ankara: PEGEM Yayinlari, 1994. ss. 89-104. Ergen, Hüseyin. Türkiye'de Egitim Harcamalarinin Analizi ve Yüksekögretimde Maliyetler. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999. (Yayimlanmamis Yüksek Lisans Tezi). Tural, Nejla Kurul. Egitim Finansmani. Ankara: Ani Yayinlari, 2002. ss.112-125. Ünal, L. Isil. Egitim ve Yetistirme Ekonomisi. Ankara: EPAR Yayinlari, 1996. ss.235-242. Woodhall, M. "Egitimde Maliyet Analizi", Çev. S. ÇINKIR. Ankara Üniversitesi Egitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:32, Sayi:1-2, ss. 260-275.