T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI Mehmet Çağlar BÜYÜK Türk Vergi Sisteminde Kayıt Dışılık Vergi Denetimi ve Risk Analiz Uygulamaları 1
Öğretilmiş bilgilerin esiri olan toplumlar başarıdan uzak ve yönetilmeye muhtaçtır. Bilgiyi, üreten ve ona efendilik eden toplumlara ise dünya muhtaçtır. 2
Kayıt Dışı Ekonomi Tanımı Çeşitli vergi uygulamaları veya mükelleflerin gelirlerini kısmen veya tamamen saklama iradesine bağlı olarak kayıt altına alınamayan ve ekonomik değer içeren faaliyetleri tanımlar. 3
Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri ekonomik, mali, idari, hukuki, sosyal, psikolojik ve siyasi (SUGÖZÜ, 2010, s. 24-49); vergi yükümlülüklerini etkileyen faktörler (ÇOMAKLI, 2007, s. 61-64); köyden kente göç, ekonomik yapı ve gelişmişlik düzeyi 4
Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri Kayıt dışı ekonominin oluşmasındaki en önemli sebep vergi ödevidir. Gerçek veya tüzel kişilerce verginin yük olarak kabul edilmesi, elde edilen gelir veya kazancın saklanmasına sebep olmaktadır. 5
Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri Kayıt dışı ekonominin oluşmasındaki en önemli sebep vergi ödevidir. Buna ek olarak vergi yükünün fazlalığı, yasaların açık ve anlaşılır olmaması, vergi afları gibi temel nedenler kayıt dışılığın oluşmasında etken durumdadır. 6
Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri İletişim ve bilişim teknolojilerine entegre süreci e-ticaret uygulamaları gerek kayıtlı gerekse kayıt dışı olarak ülkeler arası para değişimi, mal değişimi imkânı tanımaktadır. Bu durum kamu kurumlarınca gelir veya kazancın takibini zorlaştırmakta ve kayıt dışılığa neden olmaktadır. 7
Kayıt Dışı Ekonomi Nedenleri Kayıt dışı ekonomi ile mücadelede etkinsizlik; politika seçimlerinde etkinsizlik, Vergi denetiminde etkinsizlik, İndirim, istisna ve muafiyetler nedeni ile etkinsizlik, 8
Kayıt Dışı Ekonomi Ölçümü Kayıt dışı ekonominin ölçülmesi, mücadelenin de ölçülmesidir; kayıt dışı ekonomi milli istatistiklere girmediğinden bu göstergeleri saptırmaktadır. 9
Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Doğrudan Ölçüm Yöntemleri Dolaylı (Makro) Ölçüm Yöntemleri Karma Yöntemler 10
Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Doğrudan Ölçüm Yöntemleri, anket tekniğine ve vergi gelirlerinin vergi daireleri ve sosyal güvenlik kurumlarınca yapılan denetimine dayanmaktadır. Hane halkı anketleri İş yeri anketleri Zaman kullanım anketleri Vergi anketleri Diğer anketler 11
Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Dolaylı (Makro) Ölçüm Yöntemleri çeşitli makro büyüklükler kullanılarak oluşturulan modellerden oluşmaktadır. Dolaylı Yöntemler Parasal Yöntemler Dolaşım hızı yaklaşımı Nakit talebi yaklaşımı (Makro) Fiziksel girdiler (elektrik tüketimi) Kaufmann Kaliberda yöntemi Lacko nun yöntemi 12
Kayıt Dışı Ekonomi Ölçüm Yöntemleri Karma Yöntemler kayıt dışı ekonominin büyüklüğünü elektrik kulanı mı ve üretimi, inşaat sektöründeki gelişmeler ve çimento üretimi, ihracat ve üretim arasında ki bağlantılar kullanılarak ölçülmeye çalışılmaktadır. 13
Türk Vergi Sistemi (TVS) Vergi sistemi bir ülkede belirli bir zamanda uygulanan vergilerin tamamını ifade etmektedir (AKDOĞAN, 2004, s. 2-3). 14
Türk Vergi Sistemi (TVS) Türk Vergi Sistemini Oluşturan Vergiler Gelir ve Kazanç Üzerinden Alınan Vergiler Harcamalar Üzerinden Alınan Vergiler Servet Üzerinden Alınan Vergiler Gelir Vergisi Katma Değer Vergisi Motorlu Taşıtlar Vergisi Kurumlar Vergisi Özel Tüketim Vergisi Emlak Vergisi Gümrük Vergisi Veraset ve İntikal Vergisi Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Damga Vergisi Değerli Kağıtlar Vergisi Harçlar Özel İletişim Vergisi 15
Gelir ve Kazanç Servet Harcama ve İşlem Vergileri Vergileri Vergileri Türk Vergi Sistemi (TVS) Yıl / Bin TL 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 / Haziran** GV 28.982.977 34.447.311 38.029.985 38.445.864 40.392.222 48.807.078 26.811.000 KV 11.157.710 13.750.876 16.905.045 18.022.830 20.924.891 26.992.793 14.392.000 Toplam 40.140.687 48.198.187 54.935.030 56.468.694 61.317.113 75.799.871 41.203.000 KDV* 41.336.800 43.285.707 46.776.908 46.986.885 62.533.282 78.641.796 38.725.000 ÖTV 36.926.175 39.110.505 41.831.723 43.619.794 57.285.121 64.188.786 31.348.000 ÖİV 3.577.724 4.210.517 4.550.775 4.264.791 4.120.754 4.418.994 2.182.000 Gümrük V 2.080.930 2.440.594 2.770.001 2.465.856 3.239.829 4.653.092 2.646.000 BSMV 2.624.254 3.149.146 3.695.158 4.003.091 3.570.534 4.288.351 2.620.000 Damga V 3.148.694 3.642.047 3.945.061 4.169.006 5.082.749 6.464.418 3.626.000 Harçlar 3.958.239 4.743.577 5.050.209 4.755.033 7.033.501 8.343.814 4.839.000 Toplam 93.652.816 100.582.093 108.619.835 110.264.456 142.865.770 170.999.251 85.986.000 MTV 2.998.103 3.520.835 3.943.972 4.495.724 5.033.145 6.003.994 3.418.000 VİV 119.079 124.603 144.092 168.253 215.462 253.014 135.000 Toplam 3.117.182 3.645.438 4.088.064 4.663.977 5.248.607 6.257.008 3.554.000 Vergi Gelirleri Toplamı *** 137.480.292 152.835.111 168.108.960 172.440.423 210.560.388 253.809.179 131.183.000 16
Türk Vergi Sistemi (TVS) Yıl Verginin Adı GV KV KDV 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Toplam Gelir / Bin TL 28.982.977 11.157.710 41.336.800 Mükellef Sayısı 1.712.719 608.981 2.220.477 Gelir / Bin TL 34.447.311 13.750.876 43.285.707 Mükellef Sayısı 1.724.366 634.569 2.268.925 Gelir / Bin TL 38.029.985 16.905.045 46.776.908 Mükellef Sayısı 1.701.865 640.679 2.266.053 Gelir / Bin TL 38.445.864 18.022.830 46.986.885 Mükellef Sayısı 1.683.308 640.786 2.249.950 Gelir / Bin TL 40.392.222 20.924.891 62.533.282 Mükellef Sayısı 1.693.316 652.009 2.271.049 Gelir / Bin TL 48.807.078 26.992.793 78.641.796 Mükellef Sayısı 1.703.754 663.967 2.293.765 Gelir / Bin TL 26.811.000 14.392.000 38.725.000 Mükellef Sayısı 1.748.029 665.081 2.332.687 Gelir / Bin TL 255.916.437 122.146.145 358.286.378 Mükellef Sayısı 11.967.357 4.506.072 15.902.906 17
Türk Vergi Sistemi (TVS) 18
Türk Vergi Sistemi (TVS) Yıl GSYH (Bin TL) Vergi Gelirleri (Bin TL) VG/GSYH VG/GSYH = Vergi Yükü Artışı (2005 Baz Yıl) 2004 559.033.025,86 101.038.904,00 18,1 --- 2005 648.931.711,81 119.250.807,00 18,4 100,0 2006 758.390.785,21 151.271.701,00 19,9 %8,2 2007 843.178.421,42 171.098.466,00 20,3 %10,3 2008 950.534.250,72 189.980.827,00 20,0 %8,7 2009 952.558.578,83 196.313.308,00 20,6 %12,0 2010 1.098.799.348,45 235.714.637,00 21,5 %16,8 2011 1.298.062.003,65 284.490.017,00 21,9 %19,0 Not : 1- Vergi Gelirleri rakamları brüt olup, Mahalli İdare ve Fon Payları ile Red ve İadeler dâhil tutarlardır. 2-2008-2011 Yılları Vergi Gelirleri içerisindeki Gelir Vergisi Tevkifat rakamına Asgari Geçim İndirimi tutarı dâhildir. 19
Türkiye de Kayıt Dışı Ekonomi Avrupa Birliğinde Olmayan Avrupa Ülkeleri Gölge Ekonomi / GSYH Oranı Ülke /Yıl 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Hırvatistan 32.3 32.3 31.5 31.2 30.4 29.6 30.1 29.8 29.5 29.0 Norveç 18.6 18.2 17.6 16.1 15.4 14.7 15.3 15.1 14.8 14.2 İsviçre 9.5 9.4 9 8.5 8.2 7.9 8.3 8.1 7.8 7.6 Türkiye 32.2 31.5 30.7 30.4 29.1 28.4 28.9 28.3 27.7 27.2 Ortalama 23.2 22.9 22.2 21.6 20.8 20.2 20.7 20.3 19.9 19.5 31Ülke Ort. 22.4 22.1 21.6 20.9 20.1 19.4 19.9 19.7 19.3 18.5 Kaynak: (SCHNEİDER, 2012, s. 6) 20
Türk Vergi Sistemi (TVS) Gelir Vergisinde Kayıt Dışılık Gelir vergisi yönünden kayıt dışılık kavramı, bir gerçek kişinin bir vergilendirme döneminde elde ettiği kazanç ve iratların kayıt dışı bırakılması olarak ifade edilebilir, Mükellefiyet tesis edilmemesi, Mükellefiyet tesis edilmiş ise gelir beyan edilmemesi veya eksik beyan edilmesi, Gelirin eksiksiz beyan edilmesi ancak giderlerin gerçek dışı beyan edilmesi Gelirin eksik beyan edilmesi halinde dahi giderlerin gerçek dışı beyan edilmesi, Haksız olarak muafiyet, istisna ve indirimlerden yararlanılması, 21
Türk Vergi Sistemi (TVS) Kurumlar Vergisinde Kayıt Dışılık Kurumlar vergisinde kayıt dışılık tüzel kişilerin bir takvim yılı içerisinde elde ettikleri kurum kazancı (gayri safi ve safi) ve kayıt dışı bırakılması olarak ifade edilebilir. Mükellefiyet tesis edilmemesi, Mükellefiyet tesis edilmiş ise kurum kazancının beyan edilmemesi veya eksik beyan edilmesi Kurum kazancının eksiksiz beyan edilmemesi ancak gerçek dışı işlem ve beyanlarla safi kurum kazancına ulaşılması. Kurum kazancının eksik beyan edilmesi halinde dahi gerçek dışı işlem ve beyanlarla safi kurum kazancına ulaşılması. Haksız olarak muafiyet, istisna ve indirimlerden yararlanılması 22
Türk Vergi Sistemi (TVS) Katma Değer Vergisinde Kayıt Dışılık Katma değer vergisi açısından kayıt dışılık mal ve hizmet teslimlerinin kayıt dışı bırakılması olarak tanımlanabilir. Mal ve hizmetlerde teslimin yönü değerlendirilecek olursa teslim alan açısından gerçek olmayan işlemlerle indirim müessesinin işletilmesi kayıt dışılığa neden olabileceği gibi alınan malın kayıt dışı tutulması vergi denetim müessesini zayıflatacaktır. Teslim eden açısından yapılan teslimin kayıt dışı tutulması ödevli açısından vergi hesaplanmaması anlamına gelmektedir. 23
Türk Vergi İdaresinin Kayıt Dışılığa Bakışı Gelir İdaresi Başkanlığının sekretarya faaliyetlerini gördüğü Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Yüksek Kurulu tarafından gerçekleşmeleri değerlendirilecek olan 2008-2010 ve 2011-2013 Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Eylem Planları yayımlanmıştır. 24
Türk Vergi İdaresinin Kayıt Dışılığa Bakışı 2008 2010 Eylem Planında belirlenen amaçlar aşağıdaki gibidir. Amaç 1 Kayı içi faaliyetleri özendirmek. Hedef 1 Kayıt içi istihdam yaratma potansiyelini artırmak. Hedef 2 Gönüllü uyumu artırmak. Amaç 2 Denetim kapasitesini güçlendirmek ve yaptırımların caydırıcılığını artırmak. Hedef 1 Denetim kapasitesini geliştirmek Hedef 2 Veri tabanı paylaşımı sağlamak. Hedef 3 - Cezaların caydırıcılığını sağlamak. Amaç 3 Kurumsal ve toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek. Hedef 1 Kurumsal iş birliği sağlamak, güçlendirmek ve devam ettirmek. Hedef 2 Eğitim ve tanıtım yolu ile toplumsal mutabakatı sağlamak ve güçlendirmek.. 25
Türk Vergi İdaresinin Kayıt Dışılığa Bakışı 2011 2013 Eylem Planında belirlenen amaçlar aşağıdaki gibidir. Amaç 1 Gönüllü uyumun artırılması. Amaç 2 Denetim kapasitesinin güçlendirilmesi. Amaç 3 Yaptırımların caydırıcılığının artırılması. Amaç 4 Veri tabanı paylaşımı sağlanması. Amaç 5 Toplumsal farkındalığın artırılması. 26
Vergi Denetimi ve Kayıt Dışılık İlişkisi Denetim Birimlerince Düzenlenen Rapor, İncelenen Matrah ve Matrah Farkı Denetim Birimleri Yıl Rapor Sayısı İncelenen Bulunan Matrah Matrah(TL) Farkı (TL) 2009 92.752 125.603.952.419 97.972.236.206 Teftiş Kur.Bşk. Hesap Uz.Kur.Bşk. 2008 113.073 78.838.889.618 211.092.889.340 Gelirler Kontr.D.B. 2007 135.847 63.409.073.436 30.450.980.150 Vergi Denetmenleri 2006 110.442 46.796.638.680 47.419.483.413 Vergi Dairesi Müd. 2005 104.578 32.548.467.217 38.715.354.165 2008 2010 ve 2011 2013 Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Stratejisi Eylem Planlarında yer alan temel amaçlardan biride denetim kapasitesinin geliştirilmesi, veri tabanı paylaşımı ve cezaların caydırıcılığının artırılması ile yapılan denetimlerin etkinliğinin artırılmasıdır. 27
Vergi Denetimi ve Kayıt Dışılık İlişkisi İncelenen Vergi Matrahı / Vergi Matrahı Oranı (İnceleme Kapasitesi) Gelir Vergisi + Kurumlar Denetim Birimleri Yıl Vergisi + Katma Değer Vergisi Matrah İncelenen Matrah İnceleme Kapasitesi Toplamları Teftiş Kur.Bşk. 2009 262.381.065.436,80 125.603.952.419 0,48 Hesap Uz.Kur.Bşk. 2008 206.920.398.335,12 78.838.889.618 0,38 Gelirler Kontr.D.B. 2007 195.675.239.710,66 63.409.073.436 0,32 2006 149.370.291.842,10 46.796.638.680 0,31 Vergi Denetmenleri 2005 107.520.578.063,64 32.548.467.217 0,30 Vergi Dairesi Müd. İnceleme kapasitesinin hesaplanmasında Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi ve Katma Değer Vergisi Matrah toplamını almamızdaki sebep vergi incelemelerinin vergi türleri itibarı ile yapılmasıdır. Vergi türleri itibarı ile yapılan incelemelerde her bir vergi türünde beyan edilen matrahlar incelemenin konusudur. 28
Vergi Denetimi ve Kayıt Dışılık İlişkisi İnceleme Sonucu Kayıt Dışılık / GSYH Oranı Yıl Bulunan Matrah Farkı GSYH Matrah Farkı / GSYH 2009 97.972.236.206 952.558.578.830,00 0,10 2008 211.092.889.340 950.534.250.720,00 0,22 2007 30.450.980.150 843.178.421.420,00 0,04 2006 47.419.483.413 758.390.785.210,00 0,06 2005 38.715.354.165 648.931.711.810,00 0,06. 2009 yılında kayıt dışı ekonominin büyüklüğünün 28,9 olduğu düşünüldüğünde vergi incelemelerinin etkinliğinin ne kadar düşük olduğu görülecektir. 29
Vergi Denetimi ve Risk Analiz Uygulamaları Vergi denetiminde risk analizi; denetim politikalarının oluşturulmasında yönetime karar desteği sağlanması ve denetim planlamasında doğru hedefler tespit edilmesine hizmet etmektedir. Risk analizi idarenin kayıt dışılıkla daha etkin bir şekilde mücadele etmesine yardımcı bir araçtır. 30
Vergi Denetimi ve Risk Analiz Uygulamaları İlk defa Gelir İdaresi Başkanlığı bünyesinde kurulan Risk Analiz Merkezince çeşitli mükellef seçim yöntemleri geliştirilmiştir. 31
Gelir İdaresi Başkanlığı Bünyesinde Başlatılan Risk Analiz Projeleri (2009-2010) Motorlu Taşıtlar Sürücü Kursu Projesi Potansiyel Mükellef Projesi Muhtasar ve Gelir Vergisi Beyanlarının Çapraz Analizi Projeleri Serbest Meslek Ödemeleri İşyeri Kira Ödemeleri Serbest Meslek Erbabı Beyan Analizi Projesi Sahte Belge Kullananların Tespiti Projesi Ba-Bs Form Analizine Dayalı 2006 B-101 Projesi Tapu Bilgilerinin Analizi Projeleri, (Gönüllü Uyum Projesi) Konut Kredileri-Müteahhit Beyanları Karşılaştırılması Projesi (Gönüllü Uyum Projesi) Gayri Menkul Sermaye İradı Risk Analiz Projesi, (Gönüllü Uyum Projesi) Değer Artış Kazancı Risk Analizi Projesi, (Gönüllü Uyum Projesi) Kredi Kartı İle Yapılan (POS) Satışları İzleme Projesi (Gönüllü Uyum Projesi) Kontör ve Altın Ticareti Yapan Mükellefler Projesi (POS Tefecilik Projesi) Katma Değer Vergisi (KDV) İadesi Risk Analizi Projesi Merkezi Risk Analizi ve Katmanlaştırma Projesi (MERAK) Veri Görselleştirme Uygulamaları Sahte Belge Risk Analizi Programı 32
Risk Analiz Proje Sonuçları (2009-2010) Gönüllü Uyum Verileri Yıl 2009 2010 Gönüllü Uyuma Katılan Mükellef Sayısı 17.987 16.299 Arttırılan Matrah Farkı 671.184.162 474.152.786 Arttırılan Vergi Farkı 119.271.345 76.131.071 Projelerin Genel Sonuçları Beyan Edilen Matrah 2.864.466.927 801.840.323,00 Toplam Matrah Farkı 1.326.324.579 990.197.020,00 Toplam Vergi Farkı 225.206.668 85.726.777,00 Kesilen Ceza Tutarı 238.868.391 179.534.534,00 Vergi İncelemesine Alınan Mükellef Sayısı 6.451 4.843 33
SONUÇ kayıt dışılığın en önemli kaynağı devletin cebren ve karşılıksız olarak aldığı vergilerdir. 34
SONUÇ Türkiye de kayıt dışılık Avrupa ortalamasından yüksektir. Bu durum mücadelede atılması gereken adımların varlığını göstermektedir. 35
SONUÇ 2003 yılından 32,2 olana kayıt dışı ekonominin büyüklüğü 2012 yılında 27,2 ye çekilmiştir. kayıt dışı ile mücadelede izlenen politikaların etkinliğinin göstergesidir. 36
SONUÇ kayıt dışılığın çözümü için yine vergisel yaklaşımlar kullanılması gerekmektedir. Kayıt dışılık her bir vergi türü için değerlendirilmelidir. 37
SONUÇ politika tercihlerinin sonuçları ve etkileri simüle veya tahmin edilmeli ve tercihler bu şekilde yapılmalıdır. 38
SONUÇ Matrah üzerinden hesaplanan vergi denetim kapasitesi 2009 yılı için %0,48 olduğu görülmüştür. 39
SONUÇ Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı kurularak denetim tek çalı altında toplanmıştır vergi denetimlerinin tek bir yerden planlanması sağlanmıştır Risk odaklı ve sürekli denetim stratejisi belirlenmiştir 40
SONUÇ Vergi denetimleri sonucu ortaya çıkarılan kayıt dışı tutarın GSYH oranını dikkate alarak yaptığımız analizde 2009 yılı için bulunan değer %0,1 iken aynı yıl için tahmin edilen kayıt dışı ekonomi oranı %28,9 dir. 41
SONUÇ vergi indirimi, vergi istisnası ve muafiyetler ciddi anlamda vergi gelirlerini aşındırmaktadır. Kurumlar vergisinde 2011 yılı, indirim, istisna ve muafiyetler toplamının kurumlar vergisi matrahının %61,63 ünü aşındırdığı görülmüştür. 42
SONUÇ Sonuç olarak Türk Vergi Sistemi açısından kayıt dışılıkla mücadelede birçok adım atılmış olmasına rağmen atılması gereken adımların sayısı da bir o kadar çoktur. 43
Sorular? 44
Teşekkürler 45