MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ (Analysis of Natural Factors That Cause Flood and High- Water in Muş)

Benzer belgeler
MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 31, OCAK , S İSTANBUL ISSN: E-ISSN copyright 2015

1- Çevresine göre alçakta kalmış ve vadilerle derin yarılmamış düzlüklere ne denir?

2229 Ayrıntılı Etkinlik Eğitim Programı SAAT/ GÜN

5. SINIF SOSYAL BİLGİLER BÖLGEMİZİ TANIYALIM TESTİ. 1- VADİ: Akarsuların yataklarını derinleştirerek oluşturdukları uzun yarıklardır.

Harita 12 - Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası

Karadeniz Ve Ortadoğu Ani Taşkın Erken Uyarı Projesi

TAŞKIN YÖNETİMİNDE MODELLEME ÇALIŞMALARI

COĞRAFYA ARAZİ KULLANIMI VE ETKİLERİ ASLIHAN TORUK 11/F-1701

T.C. Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi

BURDUR-YASSIGÜME KÖYÜNÜN, FİZİKİ COĞRAFYA AÇISINDAN, ÇEVRE SORUNLARI

CBS DESTEKLİ TAŞKIN ALANLARININ BELİRLENMESİ: KAVAKÖZÜ DERESİ ÖRNEĞİ GIS AIDED DETERMINATION OF FLOOD AREAS: KAVAKÖZÜ CREEK CASE STUDY

COĞRAFYA-2 TESTİ. eşittir. B) Gölün alanının ölçek yardımıyla hesaplanabileceğine B) Yerel saati en ileri olan merkez L dir.

MERİÇ NEHRİ TAŞKIN ERKEN UYARI SİSTEMİ

3. Ulusal Taşkın Sempozyumu, Nisan 2013, İstanbul

Karadeniz ve Ortadoğu Bölgesel Ani Taşkın Erken Uyarı Projesi

Sel Olayı ve Türkiye. Floods and Turkey. Esin ÖZCAN GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara-TÜRKİYE

Hidrolojik Erken Uyarı Sistemleri ve DSİ Genel Müdürlüğü Uygulamaları

ŞEHİRSEL GELİŞMENİN İSTANBUL SELLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

DOĞU KARADENĠZ BÖLGESĠNDE HEYELAN

MEKANSAL BIR SENTEZ: TÜRKIYE. Türkiye nin İklim Elemanları Türkiye de İklim Çeşitleri

Murat TÜRKEŞ ve Telat KOÇ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Çanakkale

kpss coğrafya tamam çözümlü mesut atalay - önder cengiz

TÜRKİYE NİN İKLİMİ. Türkiye nin İklimini Etkileyen Faktörler :

MOCKUS HİDROGRAFI İLE HAVZA & TAŞKIN MODELLENMESİNE BİR ÖRNEK: KIZILCAHAMAM(ANKARA)

TÜRKİYE DE TAŞKIN GERÇEĞİ VE METEOROLOJİK ERKEN UYARI SİSTEMLERİ

çöz kazan kpss ÖSYM sorularına en yakın tek kitap tamamı çözümlü coğrafya 2014 kpss de 94 soru yakaladık soru bankası

Türkiye de iklim değişikliği ve olası etkileri

YGS COĞRAFYA HIZLI ÖĞRETİM İÇİNDEKİLER EDİTÖR ISBN / TARİH. Sertifika No: KAPAK TASARIMI SAYFA TASARIMI BASKI VE CİLT İLETİŞİM. Doğa ve İnsan...

Yeşilırmak Havzası Taşkın Yönetim Planının Hazırlanması Projesi

Republic of Turkey Ministry of Environment and Forestry General Directorate of State Hydraulic Works (DSI)

Dünyanın ısısı düzenli olarak artıyor. Küresel ortalama yüzey ısısı şu anda15 santigrat derece civarında. Jeolojik ve diğer bilimsel kanıtlar,

Ö:1/ /02/2015. Küçüksu Mah.Tekçam Cad.Söğütlü İş Mrk.No:4/7 ALTINOLUK TEL:

HAVZA SEÇİMİ YÖNTEM VE KRİTERLERİ

İKLİM ELEMANLARI SICAKLIK

TOPOĞRAFİK HARİTALAR VE KESİTLER

sayısal haritalardan taşkın tahmin we erken uyars sistemlerinde yararlanma

ArcGIS ile Tarımsal Uygulamalar Eğitimi

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE KURAKLIK ANALİZİ. Bülent YAĞCI Araştırma ve Bilgi İşlem Dairesi Başkanı

TRAKYA DA VEJETASYON DEVRESİ VE BU DEVREDEKİ YAĞIŞLAR. Vegetation period and rainfalls during in this time in Trakya (Thrace)

TARIM YILI KURAKLIK ANALİZİ VE BUĞDAYIN VERİM TAHMİNİ

COĞRAFYANIN PUSULASI HARİTALARLA COĞRAFYA 2018 KPSS BAYRAM MERAL

önce biz sorduk KPSS Soruda 92 soru GENEL YETENEK - GENEL KÜLTÜR COĞRAFYA 30 DENEME Önder Cengiz - Mustafa Mervan Demir Eğitimde

COĞRAFYA YEREL COĞRAFYA GENEL COĞRAFYA

1.GİRİŞ. Şevki İSKENDEROĞLU 1, Bahadır İbrahim KÜTÜK 2, Şerife Pınar GÜVEL 3, Aynur FAYRAP 4,Mehmet İrfan ASLANKURT 5

Yerleşik Alanlar, Yapılı Kentsel Çevre Çevre Düzeni Planları Nazım İmar Planları 3- Planlama Aşaması Gelişmeye Açılacak Alanlar

Gümüşhane Heyelanları. Gümüşhane Province of Landslides

Karaelmalar Deresi Taşkın Koruma Yapısının Yapılma Amacının Coğrafi Bilgi Sistemleri Yardımıyla Ortaya Konulması

2018 / 2019 EĞİTİM - ÖĞRETİM YILI DESTEKLEME VE YETİŞTİRME KURSLARI 9. SINIF COĞRAFYA DERSİ YILLIK PLAN ÖRNEĞİ

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ

koşullar nelerdir? sağlamaktadır? 2. Harita ile kroki arasındaki fark nedir?

Karadeniz Teknik Üniversitesi, GISLab Trabzon.

KENTLERDE SU YÖNETİMİ İLE UYUM POLİTİKALARI. Dr. Tuğba Ağaçayak

ÖSYM YGS / SOS M Diğer sayfaya geçiniz.

ORTAÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİ ARAŞTIRMA PROJELERİ YARIŞMASI ŞENKAYA İLÇE MERKEZİNİN MEKAN OLARAK DEĞİŞTİRİLMESİ PROJESİ ONUR PARLAK TUĞÇE YAĞIZ

DERS 1. Bölge Sınırlarını Tespiti

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN SU KAYNAKLARINA ETKİSİ PROJESİ

COĞRAFYA SORU BANKASI. kpss SORU. Lise ve Ön Lisans. Önce biz sorduk. Güncellenmiş Yeni Baskı. Tamamı Çözümlü. 120 Soruda 85

II. ULUSAL TAŞKIN SEMPOZYUMU

ÖZGEÇMİŞ VE ESERLER LİSTESİ

GÜNEŞ ENERJİSİ II. BÖLÜM

TÜRKİYE DE YAŞANMIŞ ( ) DOĞAL AFETLER ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Iğdır Aralık Rüzgâr Erozyonu Önleme Projesi

III.BÖLÜM A - KARADENİZ BÖLGESİ HAKKINDA

BÖLGE KAVRAMI VE TÜRLERİ

ONDOKUZMAYIS İLÇESİ NDE (SAMSUN) AFETE YÖNELİK CBS ÇALIŞMALARI

YER DEĞİŞTİREN YERLEŞMELERE İKİ ÖRNEK: KIRATLI ve BAHÇELİ KÖYLERİ

B-) Aşağıda verilen sözcüklerden uygun olanları ilgili cümlelere uygun biçimde yerleştiriniz.

Ülkemizde Yaşanan Doğal Afetler

LAND DEGRADATİON. Hanifi AVCI AGM Genel Müdür Yardımcısı

Bugün hava nasıl olacak?

Bir bölgede; toprağı belli bir süre içinde tamamen veya kısmen kaplayan ani, büyük ve düzensiz su veya çamur akıntıları.

MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 32, TEMMUZ , S İSTANBUL ISSN: E-ISSN copyright 2015

ÇIĞ DUYARLILIK ANALİZİ RAPORU

ÇYDD: su, değeri artan stratejik bir nitelik kazanacaktır.

YILDIZ TEKNİK DOĞA BİLİMLERİ ARAŞTIRMA MERKEZİ BAŞKANI PROF. ERSOY, milliyet için İNC. ELEDİ- 1 / Serhat Oğuz

2015 Yılı İklim Değerlendirmesi

COĞRAFİ KONUM ÖZEL KONUM TÜRKİYE'NİN ÖZEL KONUMU VE SONUÇLARI

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 44, Nisan 2017, s

KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER ve ÜLKELER

Test. Beşeri Yapı BÖLÜM 7

ÇOK ZAMANLI UYDU GÖRÜNTÜLERİ VE CBS İLE ALİBEYKÖY BARAJI VE YAKIN ÇEVRESİNİN ARAZİ KULLANIMI ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ

HİDROLOJİK DÖNGÜ (Su Döngüsü)

TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞINDA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEM TARIMSAL ÜRETİMİ GELİŞTİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜNDE TAMAMLANMIŞ VEYA MEVCUT OLAN ÇALIŞMALAR

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI Meteoroloji Genel Müdürlüğü DEĞERLENDİRMESİ MAYIS 2015-ANKARA

ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH COĞRAFYA FAKÜLTESİ/COĞRAFYA BÖLÜMÜ

YAGIŞ-AKIŞ SÜREÇLERİ

Dr. Emre AKÇALI Şube Müdürü DSİ 22. Bölge Müdürlüğü / TRABZON

Bugün hava nasıl olacak?

5. Ünite. ÇEVRE ve TOPLUM. 1. Doğadan Nasıl Yararlanıyoruz? Çevre Sorunları Konu Değerlendirme Testi

MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 17, OCAK , S: İSTANBUL ISSN: Copyright 2008

RĠZE YÖRESĠNDE YANLIġ ARAZĠ KULLANIMI VE NEDEN OLDUĞU ÇEVRESEL SORUNLAR

önce biz sorduk KPSS Soruda 32 soru ÖABT SOSYAL BİLGİLER COĞRAFYA Eğitimde

HARİTA BİLGİSİ ETKİNLİK

Doğal Afetler ve Kent Planlama

Doğu Karadeniz Bölümü nde Maksimum Yağışlar ve Taşkınlar Açısından Önemi

EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI 9. SINIF COĞRAFYA DERSİ DESTEKLEME VE YETİŞTİRME KURSU KAZANIMLARI VE TESTLERİ

HARPUT (ELAZIĞ) ÇEVRESİNDE BAKI FAKTÖRÜNÜN DOĞAL VE BEŞERİ ORTAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Avrupa Birliği Taşkın Direktifi ve Ülkemizde Taşkın Direktifi Hususunda Yapılan Çalışmalar

Diğer sayfaya geçiniz YGS / SOS

TÜRKİYE NİN DÜNYA ÜZERİNDEKİ YERİ

Transkript:

MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 28, TEMMUZ - 2013, S. 408-422 İSTANBUL ISSN:1303-2429 E-ISSN 2147-7825 copyright 2013 http://www.marmaracografya.com MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ (Analysis of Natural Factors That Cause Flood and High- Water in Muş) ÖZET Yrd. Doç. Dr. İskender DÖLEK Muş Alparslan Üniversitesi Sel ve taşkınlar tek bir faktöre bağlı olarak meydana gelmez. Sel ve taşkını meydana getiren farklı doğal özelliklerin bileşenlerine ayrılması, mekân bazında yapılacak planlama çalışmalarında mekânın daha verimli kullanılmasını sağlayacaktır. Mekânın, zaman anlamında tehlike oluşturabilecek aralıklarının belirlenmesini kolaylaştırarak, birçok beşeri etkinliğin başlama ve bitiş tarihlerinin düzenlenmesinde yönlendirici olacaktır. Bu çalışmada Muş ovasında meydana gelen ve çoğu zamanda doğal bir afete dönüşen sel ve taşkınlara neden olan faktörler analiz edilmiştir. Jeomorfolojik faktörlerin analiz edilmesinde CBS enstrümanlarından Arc GIS programı kullanılırken, iklim verilerinin analizinde Muş meteoroloji istasyonuna ait değerlerin karşılaştırılmalı histogramlara dönüştürülerek yorumlanması yoluna gidilmiştir. Jeomorfolojik faktörlerin analizi sonucunda Muş ovasının % 50 den fazlasında taşkın olaylarının yaşanabileceği ovanın % 40 lık bir bölümünde de taşkın - sellerin görülebilir olduğu sonucuna varılmıştır. İklim verilerin analizleri sonucunda; Şubat ve Mart ayları yerde erimeden kalan karın ani sıcaklık artışlarından dolayı, Nisan ayının ise yağışlarında etkisi ile karın hızla erimesi sonucunda sel ve taşkınlar açısından Muş ovası için kritik aylar olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Muş, Sungu, sel, taşkın, CBS. ABSTRACT Flood and high-water do not occur due to a single factor. Separation of the different components that make up the natural features of floods and highwater, will provide more efficient use of space made on the basis of space planning studies. Space, time intervals that could be dangerous in terms of Bu çalışma III. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumunda sözlü bildiri olarak sunulmuştur.

İSKENDER DÖLEK facilitating the identification of a very human activity will be guiding the organization to start and end dates. In this study the factors cause floods and high-water occurs in the plain of Mus that mostly turns into a natural disaster are analyzed. In analyzing the geomorphological factors, using Arc GIS program from CBS instruments, in analysis of climate data, values of Mus meteorological stations histograms converted interpretations were chosen. As a result of geomorphologic analysis of the factors in more than 50% of Mus plain flood events can be experienced, it is concluded that in 40% section of the plain flood high-water may occur. As a result of analysis of climate data; it was concluded that in February and March the snow melts due to sudden temperature increases, as a result of rapidly melting snow in the month of April with the effect of precipitation and flooding in plain of Mus as the critical months. Keywords: Mus, Sungu, flood, high-water, GIS. 1. GİRİŞ Dünyada 1900-2008 yılları arasında 2238 taşkın meydana gelmiş, yaklaşık 2 milyar kişi etkilenmiş 3 milyon kişi hayatını kaybetmiştir. Bu taşkınlar sonucunda 200 milyar dolar maddi hasar meydana gelmiştir (uluslararası acil afetler veri tabanı). Son 20 yılda sel, deprem, yangınlar, fırtına ve volkan patlamaları sonucunda ölen 560 bin kişinin % 49 u sel ve taşkınlar sonucunda hayatını kaybetmiştir. En fazla can kaybının yaşandığı doğal afetler sel ve taşkınlar olmuştur. Ülkemizde 1975-2010 yılları arasında 695 taşkın olayı yaşanmış, bunun sonucunda 634 kişi ölmüş, 810.000 hektar alan su altında kalmış 3.717.000.000 dolar zarar meydana gelmiştir. Ülkemiz için olduğu kadar sel ve taşkınlar; Muş ovası için de önemli bir sorundur. Doğu Anadolu nun Iğdır ovasından sonra ikinci büyük ovası olan Muş ovası ENE WSW yönünde uzanmaktadır. Etrafı yüksek dağlarlarla çevrili olan Muş ovası kapalı bir çanak içerisine yerleşmiştir (Şekil 1). Kuzey, kuzeybatı, güneybatı ve doğudan boğaz ve gedikler ile dışarıya açılmaktadır (Atalay 1983). Muş ovası Doğu Anadolu bölgesinin en büyük ovalarından biri olmasına rağmen bölgenin az nüfuslanmış ünitelerinden biridir. Ancak 409

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ son yıllarda ekonomik anlamda ilde yaşanan canlanma dışarı yaşanan göçü azaltmıştır. İl sosyo ekonomik nedenlerden dolayı kırsal alanlardan da yoğun göç almaktadır. Bu iki faktör ilde hızlı bir nüfus artışı yaşanmasına neden olmaktadır. Şehir merkezinde inşaat sektöründe yaşanan canlanma, adeta şehir merkezinde boş alan bırakmamıştır. Artan nüfus ve konut ihtiyacı büyüyen şehir için yeni yerleşim alanlarının belirlenmesi zorunluluğunu da beraberinde getirmektedir. Yamaçlardaki yerleşmeler ovaya doğru kaymakta, ovada var olan yerleşmeler de büyümektedir. Daha önce tarım alanı olan sahalar yerleşmeye açılmaktadır. Bu durum, kendi seyri içerisinde gerçekleşen sel ve taşkın gibi doğa olaylarının yerleşim alanları ile etkileşmesine ve bu doğa olaylarının doğal afet karakteri kazanmasına neden olmaktadır. Şekil:1 İnceleme sahasının yer bulduru haritası Muş ovasında sel ve taşkınlar önemli problemlerden biridir. 1963, 2003, 2004, 2011 ve 2012 yıllarında yaşanan sel ve taşkınlar ciddi anlamda ekonomik kayıplara neden olmuştur. 2011 ve 2012 yıllarında yaşanan sel ve taşkınlardan Sungu beldesi, Kıyık köyü gibi yerleşim alanları ciddi anlamda etkilenmiş, bazı evler oturulamaz hale gelmiş, tarım alanları sular altında kalmıştır (Fotoğraf 1). 410

İSKENDER DÖLEK Fotoğraf 1 ( A,B Sungu ilçesinin kuzeyi) (C,D ilçenin doğusu) Sel ve taşkınlardan sonra Sungu ilçesi ve çevresinde evlerin bir bölümü, tarım Muş ovasının farklı bölümleri sel ve taşkın gibi meteorolojik kökenli afetlerin yaşandığı bir alandır. Ova sahip olduğu doğal özellikler bakımından (jeomorfolojik, klimatik) gelecekte de sel ve taşkınların görülebileceği bir potansiyele sahiptir. Bu nedenle sürdürülebilir bir gelişme için sel ve taşkın riski taşıyan alanların belirlenmesi yanında sel ve taşkınlara neden olan faktörlerinde tespiti geleceğe yönelik planlamalarda önemlidir. Bu çalışmada Muş ovasında etkili olan ve doğal afete dönüşen sel ve taşkınlara neden olan doğal faktörler analiz edilmeye çalışılmıştır. 411

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ Bu çalışmada sahaya ait 1/25000 lik topografya haritaları sayısallaştırılarak eşyükselti eğrileri olarak Coğrafi bilgi sistemleri ortamına aktarılmıştır. Sayısallaştırılan izohips eğrileri ikinci bir işleme tabi tutularak 100 m sabit aralıklarla yeniden yapılandırılmıştır (Şekil 2). Arc GİS 9.3 programında Spatial analist eklentisi kullanılarak sahaya ait hücre boyutu 100X100 olarak belirlenen Digital Elevation Model (DEM) üretilmiştir. DEM verisi üzerinden sahaya ait eğim, bakı, yükseklik gibi ikincil veriler elde edilmiştir. Bu veriler üzerinde de analizler yapılmıştır. Şekil 2: Sayısal yükseklik modellerinin yapısı (a) Eşyükselti eğrileri, (b) sabit aralıklarla elde edilmiş eş yükselti eğrileri, (c) DEM. 2. Muş Ovasında Sel ve Taşkınlara Neden Olan Faktörler Sel ve taşkınların tanımlarında uzlaşılsa da sel ve taşkına neden olan faktörler farklılık göstermektedir. Bu durumun en önemli nedeni her sel ve taşkının ayrı bir hikâyesinin olmasıdır. Bu nedenle bir bölgede sel ve taşkınlara neden olan farklı parametrelerden bahsetmek mümkündür. Gerek çalışmayı çok fazla dağıtmadan ve sınırlandırmak adına yaklaşım itibariyle benzerlik gösteren, konuyla ilgili bazı araştırmacıların (Gürgen 2004, Şen 2009, Turoğlu 2005, Oğuzhan vd 2010) sel ve taşkın zararlarını artıran unsurlar adıyla çalışmalarında ifade ettiği ve bizimde saha gözlemlerimizle paralellik gösteren faktörler üzerinde durulacaktır. Bu nedenle Muş Ovasında sel ve taşkınların büyüklük ve zararlarına etki eden faktörleri meteorolojik faktörler, jeomorfolojik faktörler ve insan müdahalesi esaslı sosyal faktörler olarak üç başlık altında sınıflandırılmak mümkündür. Bu çalışmanın ana çerçevesini sel ve taşkınlara neden olan doğal faktörler oluştursa da; insan unsuruna sel ve 412

İSKENDER DÖLEK taşkınların zararını artıran bir faktör olmasından dolayı kısada olsa yer verilmiştir. 2.1.Meteorolojik faktörler Sel ve taşkınlara neden olan meteorolojik faktörlerin başında şiddetli yağışlar ve kar erimeleri gelmektedir. Genel bir neden olarak ifade edilse de Muş ovasında yaşanan 2011 ve 2012 yıllarında, sel ve taşkınlarda şiddetli yağışlar ve kar erimeleri sel ve taşkınların önemli nedenleri arasında gösterilebilir. Günümüzde mevcut gelişmiş atmosfer tahmin modelleri ve hidrolik tabanlı yöntemlerle taşkına neden olabilecek meteorolojik faktörler tahmin edilerek taşkın zararları (can ve mal kayıpları) azaltılabilmektedir. İnceleme sahasında da 2011 ve 2012 tarihlerinde yaşanan sel ve taşkınlardan önce meteoroloji tarafından şiddetli yağış ile sel ve taşkın tehlikesi uyarısı yapılmıştır. Saha gözlemleri olgusal anlamda şiddetli yağış ve kar erimelerinin Muş Ovasında sel ve taşkınlara hem neden olan hem de tetikleyen unsurlar olduğu sonucunu düşündürmektedir. Grafik: 1 Uzun yıllara ait maksimum yağışlarla, aylık ortalama sıcaklık grafiği 413

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ İnceleme sahasına ait uzun yıları kapsayan maksimum yağışları gösteren grafik incelendiğinde (Grafik, 1) Ocak, Şubat, Mart ve Nisan ayları ile Ekim, Kasım aylarının maksimim yağışların yoğunlaştığı aylardır. Ocak, Şubat, Aralık ayları ile Mart ayının ilk haftaları, sıcaklık ortalamalarının 0 C nin altında olması bu aylardaki yağışların kar şeklinde olacağı ve erimeden ve yüzeysel akışa geçmeden yerde kalabileceğini göstermektedir. Nisan ayı ise gerek maksimum yağışlar açısından gerekse Şubat ve Mart aylarında yerde erimeden kalan karın artan sıcaklıklardan dolayı erimeye başladığı, aynı zamanda yerdeki karın üzerine düşen yağmurun etkisiyle de karın erime hızının artlığı sel ve taşkınlar açısından kritik bir ay olduğunu göstermektedir. 10 Nisan 2011 de meydana gelen sağanak yağışlar (Grafik, 2) da yamaçlarda yer alan karlar daha hızlı bir şekilde erimiş, dere yataklarına taşınan su miktarının artmasına neden olmuş sel ve taşkınların bu durum tetikleyici faktörlerden biri olmuştur. Grafik 2: 2011 Nisan ayına ait günlük yağış miktarı Kar erimeleri ve sağanak yağışlar dışında, toprak nemliliği de sel ve taşkınlara neden olan, havzada su fazlasının yaşanmasının nedenlerinden biri olarak değerlendirilebilir. Muş a ait su bilançosu incelendiğinde (Grafik, 3) Nisan ayından Haziran sonuna kadar olan devrede toprakta su fazlasının olduğu görülebilir. Bu durum Nisan dan, Haziran sonuna kadar olan devrede toprakların infiltrasyon kapasitesini azaltarak; gerek yağışın, gerekse eriyen karın büyük bir bölümünün yüzeysel akışa geçmesini kolaylaştıran bir faktör olarak düşünülebilir. 414

İSKENDER DÖLEK Grafik 3 Muş a ait su bilançosu 2.2.Jeomorfolojik Faktörler Bu çalışmada sel ve taşkınlara neden olan jeomorfolojik faktörler olarak eğim, bakı ve yükselti unsurları incelenmiştir. Eğim değerleri yerçekimine bağlı olarak gerek suyun akış hızını, buna bağlı olarak malzemelerin taşınmasını ve taşınan malzeme boyutunu gerek bunların depo edileceği gerekse suyun da birikebileceği alanları belirler (Dölek 2008, Görüm 2008). Alçak düz ve düze yakın alanlar taşkın afeti için en fazla risk taşıyan alanlardır (Turoglu 2005, Dölek 2008, 2010,2012). Bu nedenle sel ve taşkın riski taşıyan alanların eğim analizleri için değerlendirme safhasında dört temel eğim aralığı alınmıştır. 0-2º eğim aralığında olan yerler özellikle taşkın riskinin yüksek olduğu yerler olarak kabul edilmiştir. Bu eğim aralığı gerek yağmur sularının gerekse akarsu yatağından taşan ve eriyen kar sularının toplanacağı alanlardır. Bu eğim aralığı inceleme sahasının yaklaşık %58 ini kaplar (Grafik 4 ). Bu eğim aralığında kalan yerler, yerleşmelerinde yoğunlaştığı sahalardır (Harita 1). Bu şekildeki bir değerlendirme inceleme sahasının büyük bir bölümünün taşkın riskinin yaşanabileceği yerler olduğunu belirtir. 2-5º eğim aralığında olan yerler sel ve taşkın riskinin birlikte görülebileceği sahalardır. İnceleme sahasının yaklaşık %12 si 2-5º eğim aralığında olan yerlerdir. Bu eğim aralığı sel ve taşkın riskinin birlikte görülebileceği yerlerdir. 5-15º eğim aralığında olan yerler sel ve seyelan riskinin yaşanacağı yerlerdir. Bu eğim aralığı inceleme sahasının yaklaşık % 28 ini kaplar. 15º daha 415

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ yüksek eğime sahip yerler ise sahanın yaklaşık %1 lik bölümüne karşılık gelir. Grafik: 4 İnceleme sahasına ait eğim aralıklarının oransal dağılımı Şekil 2: İnceleme sahasına ait eğim haritası 416

İSKENDER DÖLEK 2.2.1.Bakı Bakı faktörü bitki ekolojisi, ormancılık, yer seçimi ve planlama çalışmalarında, jeomorfolojik anlamıyla dış süreçlere indirekt nüfuzuyla aşınım ve birikim süreçleri üzerinde etkili olur. Bu etki çoğu zaman klimatolojik faktörlerin yerel şartlara bağlı olarak (bakı, yükselti vb.) eklenmesiyle ve sahanın jeomorfolojik eğilimi sonucu karşımıza çıkar. Bu da bilindiği gibi bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Türkiye, Kuzey Yarım Kürenin orta kuşağında yer alıyor olmasından dolayı kuzeye bakan yamaçlarda güneşlenme süresi daha kısadır. Bu durum buharlaşma miktarı üzerinde etkili olabileceği gibi karın yerde kalma süresi üzerinde de etkili olmaktadır. Ayrıca düşen yağışın yüzeysel akışa geçmesinde etkin olabilecek bir faktördür. Ancak bakının özellikle taşkınlar açısından önemi düz veya düze yakın yerlerin taşkın riskinin yüksek olduğu sahalar olmasından kaynaklanır (Şekil 3). Düz ya da düze yakın yerler yağışın ve suyun birikebileceği alanlardır. Düz ve düze yakın yerler inceleme sahası içerisinde yaklaşık olarak % 9 luk bir yer kaplar (Grafik 5). Oransal olarak az bir değeri ifade ediyor olsa da düz veya düze yakın yerler inceleme sahasında hem yerleşme hem de tarımsal faaliyetlerin yoğunlaştığı sahalardır (Şekil 3). Şekil 3: İnceleme sahasına ait bakı haritası 417

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ Grafik 5 İnceleme sahasına ait bakı yamaçlarının oransal dağılımı 2.2.2.Yükselti Sel, seyelan ve taşkınların oluşmasında etkin faktörlerden biride yükseltidir. Yükselti yağış miktarı, bitki örtüsü, sıcaklık ortalamaları gibi faktörler üzerinde etkin olduğu gibi karın yerde kalma süresi buharlaşma gibi faktörler üzerinde de etkili olur. İnceleme sahasının %55 den fazlasında yükselti 1254-1300 metre aralığında yer alır (Grafik 6). Bu yükselti aralığı aynı zamanda sahanın büyük bir bölümünde eğim değerlerinin de az olduğunu ifade eder. Kısa mesafeler içerisinde hızla artan yükselti suyun akış hızı üzerinde de etkin olacaktır. Taşkın ve sel riski üzerinde de belirleyici bir parametre olacaktır. Buna göre alçak yerler taşkın riskinin fazla olduğu sahalar olarak değerlendirilirken yüksek yerler ise sel riskinin fazla olduğu sahalar olarak değerlendirilebilir. 418

İSKENDER DÖLEK Grafik 6 İnceleme sahasına ait yükselti aralıklarının oransal dağılımı Yerleşmelerin inceleme sahası içerisinde daha çok alçak yerlerde toplanması ve buralarda yoğun bir akarsu ağının oluşması taşkınların zarar derecesini artırmaktadır. Yerleşmelerin alçak yerlerle ova tabanına doğru kayması olası taşkınların gelecekte zararlarının katlanarak artacağını düşündürmektedir. Şekil 3 İnceleme sahasına ait yükselti haritası 419

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ 2.3.İnsan Müdahalesi ve Sosyal Faktörler Taşkın riski taşıyan alanlarda önceden önlem alınmaksızın süregelen kontrolsüz kentleşme faaliyetlerinin dünyanın her yerinde taşkın afetinin temel nedeni olduğu belirtilmektedir (Oğuzhan vd. 2010). Bu çalışma her ne kadar Sungu ilçesinde yaşanan sel ve taşkınlara neden olan doğala faktörleri incelemeyi amaçlamışsa da insan etmeni ve faaliyetleri sel ve taşkınların zarar derecesini artıran bir unsur olarak kısada olsa ayrı bir başlık altında incelenmiştir. İnceleme sahası içerisinde özellikle taşkın riskinin yüksek olduğu yerler, alçak ve düzlük sahalar hem tarım alanı hem de yerleşim alanı olarak kullanılmaktadır (Şekil 2, Şekil 3). Taşkından olumsuz etkilenebilecek ovadaki yerleşmeler daha çok köy yerleşmeleri şeklindedir. Bu yerleşim alanlarının çoğunun alt yapısı yetersizdir. İçme, sulama suyu elde etmek amacıyla ya da hayvancılık faaliyetlerinde kullanmak amacıyla su kenarları tercih edilmektedir. Özellikle su kenarları, taşkın yatakları, taşkınlarla taşınan mil gibi malzemelerle doğal olarak gübrelendiğinden, tarım alanı olarak bu sahaları cazip kılmaktadır. Su kenarlarında yerleşim alanlarının yoğunlaşması, taşkın alanlarının yoğun tarımsal faaliyetlerde kullanılması meydana gelen sel ve taşkınlarda zararın boyutlarını da artırmaktadır. SONUÇ Taşkın riski taşıyan alanlarda önceden önlem alınmaksızın süregelen kontrolsüz kentleşme faaliyetlerinin dünyanın her yerinde taşkın afetinin temel nedeni olduğu bilinmektedir. Muş ovasında da özellikle taşkın riskinin yüksek olduğu yerler alçak ve düzlük yerler hem tarım alanı hem de yerleşim alanı olarak kullanılmaktadır. Bu durum sel ve taşkın riskini artırdığı gibi zarar boyutlarını da artıran önemli unsurlardan biridir. Bu sahalarda yeni yerleşmelere izin verilmeyerek reakreasyon alanları olarak düzenlenmesine çalışılmalıdır. Nisan ayı gerek maksimum yağışlar açısından gerekse şubat ve mart aylarında yerde erimeden kalan karın artan sıcaklıklardan dolayı karın erimeye başladığı aynı zamanda yerdeki karın üzerine düşen yağmurun etkisiyle karın erime hızını artırdığı sel ve taşkınlar açısından kritik bir ay olarak dikkat çekmektedir. 420

İSKENDER DÖLEK Ovanın orta bölümünde yer alan Sungu ilçesinin doğusunda kalan düz saha taşkın riskinin yüksek olduğu yerlerden biridir. Bu nedenle bu bölümde yer alan yerleşmelerin daha güvenli alanlara alınması gerekmektedir. Ovada sel ve taşkın için erken uyarı sistemlerinin kurulması gerekmektedir. Ovanın kenar bölümlerinden itibaren artan yükselti, yamaçlara düşen yağmur suyunun hızlı bir şekilde yüzeysel akışa geçmesine, yan kollardan Karasu ve Murat nehirlerine taşınan su miktarının hızla artmasına neden olduğu için ovada sel ve taşkın riskini artırmaktadır. Muş ovası sahip olduğu doğal özellikler bakımından sel ve taşkınların yaşanabileceği özelliklere sahiptir. Ovada artan yerleşme ve nüfus özellikleri gelecekte de yaşanacak sel ve taşkınların zarar ve hasar boyutlarını artıracaktır. KAYNAKÇA Atalay İ. (1983). Muş Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Toprak Coğrafyası. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları N0: 24 İzmir. Dölek İ. (2008). Bolaman Çayı Havzasının (Ordu) Uygulamalı Jeomorfolojik Etüdü (Basılmamış Doktora Tezi ) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul. Dölek İ., Kurt F. (2012). Sungu da (Muş) Sel ve Taşkına Duyarlı Alanların Belirlenmesi. 1. Coğrafya Sempozyumu 28-30 Mayıs, Erzurum. Dölek İ. (2010). Doğu Karadeniz de Taşkın Alanlarının CBS Yardımı İle Belirlenmesi ve Risk Yönetimi: Bolaman Çayı Örneği. 2. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu. Afyonkarahisar. Gürgen G. (2004). Doğu Karadeniz Bölümünde Maksimum Yağışlar ve Taşkınlar Açısından Önemi. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 2. (79 92) Görüm T. (2008). Coğrafi Bilgi Sistemleri Kullanılarak Heyelan Duyarlılık Analizi: Melen Boğazı ve Yakın Çevresi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 421

MUŞ'TA YAŞANAN SEL VE TAŞKINLARA NEDEN OLAN DOĞAL FAKTÖRLERİN ANALİZİ Şen Z. (2009). Taşkın Afet ve Modern Hesaplama Yöntemleri. Su Vakfı Yayınları. İstanbul. Oğuzhan Vd. (2009). Doğu Karadeniz Bölgesinde Yaşanan Taşkın Olayları, Taşkın Koruma Tesisleri ve Bu Tesislere Yapılan Müdahaleler. Ulusal Taşkın Sempozyumu 22-24 Mart, Afyonkarahisar. Turoğlu H. Özdemir H. (2005). Bartın da Sel ve Taşkınlar. Sebepler, Etkiler, Önleme ve Zarar Azaltma Önerileri, ISBN 975-9060- 04-3, Çantay Kitapevi, İstanbul. 422