YAZIM KURALLARI A. BAZI KELİME VE EKLERİN YAZIMI 1. Soru Eki (-mı/-mi/-mu/-mü) Bu ek gelenekleşmiş olarak ayrı yazılır ve kendisinden önce gelen kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak uyuma girer. Beni anladın mı? Ödevlerinizi yaptınız mı? Kütüphaneye mi gidiyorsun? Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik olarak yazılır. Beni anlıyor musunuz? Benimle evlenir misin? Ali bizimle konsere gelecek miydi? 2. Bağlaç Olan da/de nin Yazılışı Bağlaç olan da/de ayrı yazılır ve kendisinden önce gelen kelimenin son ünlüsüne bağlı olarak uyuma girer. Ben de sizinle tiyatroya geleceğim. Yemeği o da beğenmedi. Kardeşin de mi Türkçe öğreniyor? Ya yemeğini ye ya da sofradan kalk. Not: Bu bağlacın ta/te biçimi yoktur. Ahmet te Türkçe öğreniyor. Bu bağlaç cümleden çıkarıldığında cümle yine anlamlı olur. Ahmet de Türkçe öğreniyor. Ahmet Türkçe öğreniyor. 1
3. Bulunma Durumu Eki da/-de/-ta/-te nin Yazılışı Bulunma durumu eki getirildiği kelimeye bitişik yazılır. Evin anahtarı bende. Sınıfımızda on iki öğrenci var. Yarın 11.00 de Kızılay da buluşalım mı? Bu ek cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamı bozulur. Evin anahtarı ben. 4. Bağlaç Olan ki nin Yazılışı Bağlaç olan ki ayrı yazılır. Duydum ki mezun olmuşsun. Anladım ki artık beni seviyor. Geldim ki sınıfta kimseler yok. Çok çalış ki sınavın iyi geçsin. O beni sevmez ki! Acaba gelmez mi ki? Birkaç örnekte ki bağlacı kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır: belki, çünkü, hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki. 5. Aitlik Eki -ki nin Yazımı Aitlik eki ki getirildiği kelimeye bitişik yazılır. Bahçedeki çiçeklerin hepsi solmuş. Benim sınavım çok iyi geçti. Seninki nasıl geçti? Bugünkü sınav çok kolaydı. Saat 18.00 deki uçak rötar yaptı. 6. ile nin Yazılışı ile, ayrı olarak yazılabildiği gibi kelimelere eklenerek de yazılabilir. ile, ünsüzle biten sözcüklere bitişik olarak yazıldığında i ünlüsü düşer ve uyuma girer. Okula otobüs ile gideceğim. Mert ile zaman geçirmeyi seviyorum. Okula otobüsle gideceğim. Mert le zaman geçirmeyi seviyorum 2
ile, ünlüyle biten kelmelere bitişik olarak yazıldığında araya y ünlüsü girer ve başındaki i ünlüsü düşer. Tatile kardeşi ile gitti. Tatile kardeşiyle gitti. Arda ile evleneceğiz. Arda yla evleneceğiz. B. KISALTMALAR Kısaltma; bir kelimenin, bir terimin veya özel adın, içerdiği harflerden biri veya birkaçı ile daha kısa olarak ifade edilmesi ve simgeleştirilmesidir. 1. Kuruluş, ülke, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları her kelimenin ilk harfinin büyük olarak yazılmasıyla yapılır: TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk Dil Kurumu), ABD (Amerika Birleşik Devletleri); B (batı), D (doğu), G (güney), K (kuzey); GB (güneybatı), GD (güneydoğu), KB (kuzeybatı), KD (kuzeydoğu) vb. Gelenekleşmiş olan T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) ve T. (Türkçe) kısaltmalarının dışında büyük harfle yapılan kısaltmalarda nokta kullanılmaz. Büyük harflerle yapılan ve her harfi sesletilerek okunan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın son harfinin okunuşu esas alınır: BDT ye, TDK den, THY de, TRT den, TL nin 2. Bazen büyük harfli kısaltmanın akılda kalabilmesi için yeni bir kelime oluşturma amacı güdülür: BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi), İLESAM (İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği), TÖMER (Türkçe Öğretim Merkezi) vb. Büyük harflerle yapılan ve bir kelime gibi okunan bu kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın okunuşu esas alınır: ASELSAN da, BOTAŞ ın, NATO dan, UNESCO ya vb. Not: Sert ünsüzle biten kısaltmalar, ek aldıkları zaman okunuşta sert ses yumuşatılmaz: AGİK in (AGİĞ in değil), CMUK un (CMUĞ un değil), RTÜK e (RTÜĞ e değil), TÜBİTAK ın (TÜBİTAĞ ın değil) vb. 3. Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarıyla ölçülerin dışında kalan kelime veya kelime gruplarının kısaltılmasında, ilk harfle birlikte kelimeyi oluşturan temel harfler dikkate alınır. Kısaltılan kelime veya kelime grubu; özel ad, unvan veya rütbe ise ilk harf büyük; cins isim ise ilk harf küçük olur: Alm. (Almanca), İng. (İngilizce), Kocatepe Mah. (Kocatepe Mahallesi), Güniz Sok. (Güniz Sokağı), Prof. (Profesör), Dr. (Doktor), Av. (Avukat); sf. (sıfat), haz. (hazırlayan), çev. (çeviren), ed. (edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya) vb. 3
Sonunda nokta bulunan bu kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalara gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden sonra, kelimenin veya üs işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır: vb.leri, Alm.dan, İng.yi; cm³e (santimetreküpe), m²ye (metrekareye), 6 4 ten (altı üssü dörtten) vb. Not: Numara sözünün kısaltması da kelime gibi okunduğundan getirilecek olan ek kısaltmanın okunuşuna göre getirilecektir: No.lu, No.suz 4. Ölçü birimlerinin uluslararası kısaltmaları kullanılır: m (metre), mm (milimetre), cm (santimetre), km (kilometre), g (gram), kg (kilogram), l (litre), hl (hektolitre), mg (miligram) Küçük harflerle yapılan ve nokta kullanılmayan bu kısaltmalara getirilen eklerde kelimenin okunuşu esas alınır ve kesme işareti kullanılır: cm yi, kg dan, mm den, kr'un. C. NOKTALAMA İŞARETLERİ Tırnak İşareti ( ) 1. Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır. Annem Eve gelirken ekmek alır mısın? dedi. O bana Şimdi sizinle gelemem. demişti. Öğretmenimiz Sınava geç kalmayın! dedi. Not: Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru işareti, ünlem işareti vb.) tırnak içinde kalır. 2. Özel olarak vurgulanmak istenen sözler tırnak içine alınır. Sıfat ismi niteleyen bir kelime türüdür. 3. Cümle içerisinde eserlerin ve yazıların adları ile bölüm başlıkları tırnak içine alınır. Bugün Yedi İklim Türkçe kitabındaki Püf Noktası adlı metni okuduk. 4
Not: Cümle içerisinde özel olarak belirtilmek istenen sözler, kitap ve dergi adları ve başlıkları tırnak içine alınmaksızın eğik yazı yla dizilerek de gösterilebilir. Bugün Yedi İklim Türkçe kitabındaki Püf Noktası adlı metni okuduk. Not: Tırnak içine alınan sözlerden sonra gelen ekleri ayırmak için kesme işareti kullanılmaz. Dostoyevski nin Suç ve Ceza sını defalarca okudum. 4. Bilimsel çalışmalarda künye verilirken makale adları tırnak içinde yazılır. Halman, S. Talat (1962), Yaşadıkça Yazılan, Türk Dili Günlük Özel Sayısı, 127: 436-437. Tek Tırnak İşareti ( ) 1. Tırnak içinde verilen cümlenin içinde yeniden tırnağa alınması gereken bir sözü, ibareyi belirtmek için kullanılır. Türkçe öğretmeni Şiirler içinde en çok Han Duvarları nı severim. dedi. Denden İşareti (") 1. Bir yazıdaki maddelerin sıralanmasında veya bir çizelgede alt alta gelen aynı sözlerin, söz gruplarının ve sayıların tekrar yazılmasını önlemek için kullanılır. a. Etken fiil b. Edilgen " c. Dönüşlü " d. İşteş " Yay Ayraç ( ) 1. Cümledeki anlamı tamamlayan ve cümlenin dışında kalan ek bilgiler için kullanılır. Yay ayraç içinde bulunan ve yargı bildiren anlatımların sonuna uygun noktalama işareti konur. O tarihte (1988) henüz doğmamıştın. 2. Özel veya cins isme ait ek, ayraçtan önce yazılır. 5
Yunus Emre nin (1240?-1320) doğum tarihi tam olarak bilinmez. Aitlik ekinin (-ki) bitişik yazıldığını öğrendik. 3. Tiyatro eserlerinde ve senaryolarda konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için kullanılır. Hakan ( Pencereden gökyüzündeki yıldızlara bakarak) yarın hava güzel olacak... 4. Alıntıların aktarıldığı eseri, yazarı veya künye bilgilerini göstermek için kullanılır. Bir isim kökü, gerektiğinde çeşitli eklerle fiil kökü durumuna getirilebilir (Zülfikar 1991: 45). 5. Alıntılarda, alınmayan kelime veya bölümlerin yerine konulan üç nokta, yay ayraç içine alınabilir. ( ) 6. Bir söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak için kullanılan ünlem işareti yay ayraç içine alınır. Bu kadar çalışman (!) gözlerimi yaşartıyor. Bu ne kadar güzel bir fikir (!) 7. Bir bilginin şüpheyle karşılandığını veya kesin olmadığını göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içine alınır. Şair 1496 (?) yılında Bağdat ta doğmuştur. 8. Bir yazının maddelerini gösteren sayı ve harflerden sonra kapama ayracı konur. I) 1) A) a) II) 2) B) b) Köşeli Ayraç ( [ ] ) 1. Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda yay ayraçtan önce köşeli ayraç kullanılır. Halikarnas Balıkçısı [Cevat Şakir Kabaağaçlı (1886-1973)] en güzel eserlerini Bodrum da yazmıştır. Kesme İşareti ( ) 1. Özel adlara getirilen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Umut Kara nın sınav sonuçları belli oldu. 6
Ankara nın hangi semtinde ev arıyorsunuz? Sanırım Alman sınız. Yarın sabah Yunanistan a gideceğim. İstanbul Boğazı nı gördük ve çok beğendik. Avrupa Birliği ne üye ülkeler... Atatürk Bulvarı ndan geçen otobüs hangisi? Not: Yer bildiren özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğu zaman ekten önce kesme işareti kullanılır. Boğaz ı gördük ve çok beğendik. Not: Sonunda 3. teklik kişi iyelik eki olan özel ada, bu ek dışında başka bir iyelik eki getirildiğinde kesme işareti konmaz. İstanbul Boğazımızın güzelliği anlatılmaz. Not: Kurum, kuruluş, kurul, birleşim, oturum ve iş yeri adlarına gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünden mezun oldum. Türk Dil Kumundan bir kitap aldım. Dost Kitabevinden bir kitap aldım. Milli Eğitim Bakanlığında çalışıyorum. Not: Başbakanlık, Rektörlük vb. sözler ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde Başbakanlığa, Rektörlüğe vb. biçimlerde yazılır. Gerekli belgeleri Hacettepe Üniversitesi Rektörlüğüne teslim ettim. Not: Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesme işaretiyle ayrılmaz: Türkçe, Türkçede, Farsça, Farsçanın, Müslümanlık, Hristiyanlık, Hristiyanlıkta, Avrupalı, Avrupalılar, Rizeli, Ahmetler, Emeller, Emellerin Not: Sonunda p, ç, t, k ünsüzlerinden biri bulunan Ahmet, Çelik, Halit, Serap; Bosna-Hersek; Kerkük, Sinop, Tokat, Zonguldak gibi özel adlara ünlüyle başlayan ek getirildiğinde kesme işaretine rağmen Ahmedi, Çeliği, Halidi, Serabı; Bosna-Herseği; Kerküğü, Sinobu, Tokadı, Zonguldağı biçiminde son ses yumuşatılarak söylenir. Not: Özel adlar yerine kullanılan o zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz ve kendisinden 7
sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. 2. Kişi adlarından sonra gelen saygı ve unvan sözlerine getirilen ekleri ayırmak için konur: Nihat Bey e, Ayşe Hanım dan; Türk Dil Kurumu Başkanı na vb. 3. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur: TBMM nin, TDK nin, BM de, ABD de, TV ye vb. 4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur: 1985 te, 8 inci madde, 2 nci kat; 7,65 lik, 9,65 lik, 657 yle vb. 5. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adlarına gelen ekleri ayırmak için konur. Başvurular 17 Aralık a kadar sürecektir. İlkokula başladığım11 Eylül 1988 Pazartesi nin benim için değeri büyüktür. 01 Nisan Cuma günü TÖMER de bir toplantı yapılacaktır. 6. Bir ek veya harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur: a dan z ye kadar, Türkçede -lık la yapılmış sözler. 8