GELİBOLU YARIM ADASININ BATI KIYILARINDA Y A LIT AŞI TEŞEK K Ü LLER İ Prof. Dr. O ğuz E R O L G elibolu Yarım adasının batı kıyılarında, A rıburnu nun biraz güneyinde Saros K örfezi kıyısında iki yerde yalıtaşı teşekküllerine raslanır. Bu yazı, sözü edilen oluşum ları bildirm ek ve oluşları ile ilgili bazı gözlem leri açıklam ak, son yıllarda G üney Anadoluda Akdeniz kıyılarında yapılan (i) gözlem lere bir katkıda bulunm ak am acı ile hazırlanm ış bulunm aktadır. G elibolu Y arım adasında yalıtaşı oluşum larının görüldüğü ilk nokta Eceabat batısında, Ç anakkale savaşlarının en şiddetlilerinin cereyan ettiği A rıburn u nun 3 kilometre kadar güneyindeki K a b a T e p e nin hem en kuzeyinde, diğeri bu noktadan takriben 6-7 kilom etre kadar daha güneyde, D avutbey Ç iftliği yönünden gelen Tekin D ere nin denize ulaştığı yerdeki K u m Lim anı m evkiindedir (2). H er iki yerde de yalıtaşı oluşumları, bugünkü kum saldan biraz daha açıkta kalmış olup, kısmen suyun içinde kayalıklar teşkil ederler. Buna göre yalıtaşlarının, bugünkü kıyıdan bir önceki safhada oluşmuş olup, bugün eski kumsalın gerilemesinden sonra kısmen deniz içinde kaldığı anlaşılm aktadır (Fotoğraflara bakınız). G erçekten bazı yerlerde, sakin durum da dahi denizin yalıtaşı dizilerini aşarak kıyıya doğru sokulduğu ve kum salla kayalar arasında lâgüne benzer küçük su birikintileri veya daha derin deniz kısımları m eydana geldiği yeryer görülm ektedir. Bu durum özellikle K u m L im am nda Semer Burnu na doğru görülm ektedir (Foto 2-3). Buradaki kumsal kayalarının genel uzam şı takip edilirse, bunların Sem er Burnuna doğru uzanan eski bir kıyı çizgisini takip ettiği, bir noktadan sonra kayaların bugünkü 1 M. BENER, 1970. Antalya Gazipaşa kıyı kesiminde yalıtaşı oluşumu. (Basılmamış doçentlik tezi-unpublished thesis.). 2 Yeradları 1 /200 000 ölçekli topoğrafya haritası esas alınarak kullanılmıştır.
2 O ğ u z E r o l kıyı çizgisinden ayrılarak denize doğru çıkıntı m eydana getirdiği ve gittikçe derine dalarak kaybolduğu görülür (K rokiye bakınız). Bu durum büyük bir ihtim alle yalıtaşlannm bugünkünden daha az iç bükey bir kıyı çizgisi boyunca ve bugünden bir önceki bir safhada teşekkül ettikten sonra, Semer Burnu yakınında yalıtaşı teşekkülünün sona ermesi veya dalgaların tahribi ile kıyı çizgisinin karaya doğru gerilemesi ve eski yalıtaşı teşekküllerinin suyun ortasında kalmasının sonucu olsa gerektir. H alen bugünkü kum sala bitişik kısım ları bugünkü denizyüzü hizasında olm akla beraber, Semer Burnu istikametinde deniz içindeki kısımların gittikçe daha derinlerde kalmasında, büyük bir ihtim alle, altındaki ve çevresindeki dağınık kum ların dalgalarla tem izlenm esinden sonra yalıtaşı bloklarının derinlere doğru oturm a sının veya hafifçe sürüklenmesinin bir etkisi bulunduğu intibaı uyanm aktadır. Bu gözlem, norm al oluşum seviyesinin altında görülen yalıtaşı teşekküllerinin açıklanm asında (3), ihtim allerden birini teşkil edebilir. Sözkonusu olan yalıtaşı oluşumlarının, genel uzanışı bugünkü kıyı çizgisinden biraz farklı olduğu ve bugünkü kıyı çizgisi yeryer bu oluşum larla çakışmakla beraber, yeryer onları aşarak karaya doğru girinti teşkil ettiği için, oluşum ların bugünden bir önceki bir kıyı safhasına ait olduğu sonucu çıkarılmıştır. A ncak bu bir önceki safha nın kesin zam anı hakkında herhangi bir gözlem yapm ak m üm kün olm a m akla beraber, bunun çok eskilere gitm ediğini söylemek de m üm kündür. Çünkü bugünkü kumsalın hemen gerisinde denizden 1-2, 3-5, 7-8 ve 25-30 m etre yükseklikte bazı birikinti ve aşıntı düzlükleri görülmektedir. Bunlardan en alçak, yani 1-2 m etre yükseklikte olanı, gerçekte kum larla kaplı fakat bugünkünden bir dalga aşıntı basam ağı ile ayrılmış ve kısmen bitkilerle kaplanmış eski bir kumsaldır. Bu eski kumsalın kalıntıları güneydeki K u m Lim anı kuzeyi (Foto 2-3) ve kuzeydeki K a b a T ep e nin hemen güneyinde (Foto 5) görülm ektedir ve bugünkü kum salda bulunm adığı halde bu eski kumsalın kum ları arasında çok m iktarda süngertaşı (bimstein, pum ice) çakılları bulunm aktadır. Bilindiği üzere literatürde (4) bu süngertaşı çakıllarını havi 3 M. BENER in çalışması (1970) ile karşılaştırınız. 4 D. JARAN O FF, 1939. L ile de Samothrace.-Bull. de la Soc. Bulgare de Geogr. 6 -. - M. PFANNENSTIEL, 1952. Das Quartär der Levente. Teil I. Die Küste Palestina -Syriens.- Akad. d. Wiss. u. d. Lit. Abh. d. M at. Naturw. klasse. Jhrg. 1952, N :. 7 Wiesbaden. Sayfa-pp. 28- O ERO L, 1963. Asi Nehri deltasının jeomorfolojisi ve dördüncü zaman deniz-akarsu sekileri. Die Geomorphologie des Orontes-Deltas und der anschliessenden pleistozänen Strand- und Flussterrassen (Provinz Hatay, Türkei). -Ank. Un. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Yay. No. 148- Ankara. Sayfa-pp. 28, 70.
G e l İb o l u Y a l i t a ş i T e ş e k k ü l l e r i 3 eski kum sal parçaları ve kıyı kordonları, Ege ve D oğu A kdeniz kıyılarında birçok yerlerde bulunmuş olup, bunların Santorin volkanının m ilâttan takriben 3000-5000 yıl öncesindeki püskürmeleri sırasında denize dökülüp yüzerek dağıldığı ve ozam anki kum sallarda biriktirildiği hakkında açıklam alar m evcuttur. O sıralarda denizin bugünden 1-2 m etre daha yüksek olması (Flandrien transgresyonu) ve sözü edilen iki kum saldaki arazi gözlem leri sırasında anlaşıldığı ve fotoğraflarda görüldüğü üzere, sözü edilen yalitaşi teşekküllerinin bu süngertaşlı (bimşteinli) eski kum salın teşekkülünden daha sonraki bir safhay a ait bulunm ası gerekir. Bütün bu gözlem lere göre yalitaşi teşekküllerinin bugünden bir iki bin yıl evveline ait olduğu tahm in edilebilir. Eski ve yeni kum salların görüldüğü bu kıyının gerisindeki 3-5 m etrelik karasal vadi tabanı dolguları ve diğer birikintiler de (Foto 3, 4, 6) m uhtem elen yine denizin Flandrien transgresyonu sırasındaki yüksek seviyesinin teşkil ettiği kaide seviyesine göre oluşmuş alüvyal birikintilerdir. Bu yüksek Flandrien seviyesi safhasına ait yüksekte kalmış kıyı kordonları, Ç anakkale Boğazının Ege Denizine çıkış yeri güneyindeki K um kalenin 10 kilometre kadar güneyinde Beşiğe Burnu ve K o c a L im an çevresinde de bütün açıklığı ile arazide ve h ava fotoğraflarında görülm ektedir. Semer Burnu hemen güneyindeki 7-8 m etrelik karasal dolgu seviyeleri (Foto 1, 2) m uhtemelen M onastrien, kuzeydeki K a b a T ep e üzerinde bulunan 25-30 m etrelik aşıntı düzlüğü de (Foto 5) Tirenien safhalarına ait deniz seviyelerinin teşkil ettiği kaide seviyelerine göre oluşmuş sekilerin artıkları olarak kabul edilebilir. Bu sekilerde denizel birikintiler ve fosillere raslanam am aktadır. Ç ünkü büyük Saros K örfezi fay yam acının teşekkülünden buy an a deniz kıyıyı aşındırarak karaya doğru sokulm akta ve her seferinde kıyı karaya doğru ilerlediği için, varsa bile dik yam açtaki eski yüksek kıyı izleri ve dolguları geniş ölçüde aşındırılıp, silinmektedir. Sözü edilen bu iki yerdeki yalitaşi teşekkülünün oluşum şartları, ana hatlariyle diğer bölgelerde, örneğin G üney A nadolu kıyılarındakilerden (5) pek farklı olmasa gerektir. Buradaki iki oluşum da, içerilerden gelen nisbeten ufak akarsuların ağız kısımlarında, tabansularınm kum salın kum ları arasından denize karıştığı yerlerde, kum ların çökelen kalkerlerle çimentolaşmasınm eseri olarak m eydana gelmiş gibi görünm ektedirler. Nitekim akarsu ağızlarından uzaklarda yalitaşi oluşum larına pek raslanm am aktadır. M am afih kıyı çizgisinin yeni gelen birikintilerle denize doğru ilerlediği yerlerde, eski yalıtaş- 5 M. BENER, 1970
4 O ğuz E rol la n varsa bile yeni kum lar altında kalıp örtüldüğü; dalga aşındırm a sının etkin olduğu ve bugünkü kıyı çizgisinin karaya doğru gerilem ekte bulunduğu yerlerde ise bu eski yalıtaşlarının m üşahedeye açıldığı ve kısmen tahribe uğradığı, dalgalarla tabakalarının dağıtıldığı söylenebilir. Gelibolu yarım adası kıyısındaki bu yalıtaşlarının genel durum ve görünüşleride, diğer bölgelerdekilere benzer. Bunlarda da 5-10 derece arasında değişen ve denize doğru dalan kaba bir tabakalaşm a ve üst üste paketlenmiş 15-2 5 cm kalınlıkta 5-8 tabaka görülm ektedir. Bu özellikleri ile, yalıtaşı oluşumu literatürde sözü edilen norm al oluşum ortam ındadır. Buradaki deniz suyunun yaz sıcaklıkları, A k deniz kıyılan kadar olmasa bile, yaz aylarında yalıtaşı oluşumunu m üm kün kılabilecek kadar yüksektir ve yalıtaşlarının geliştiği, b u günden birönceki devrede yazların ve deniz suyunun biraz daha sıcak olması ihtim alinden de söz edilebilir. Y alnız burada ilgi çeken başka bir nokta daha vardır. G üney A nadolu kıyılarındaki yalıtaşı teşekkülleri ile kara içlerindeki kalker aflörm anları arasında bir ilişki bulunabileceği, bu kalkerlerden gelen kireçli yeraltı sularının yalıtaşı oluşumunu olum lu yönde etkiliyebileceği sonucuna varılm ıştır (6). A n cak G elibolu Yarım adasının bu bölüm ündeki akarsuların ve yeraltısularının kireç muhtevasının zenginleşmesini açıkça artırabilecek herhangi bir kalker aflörmanı m evcut değildir. Yarım adanın bu kısmı tamam en Neojen e ait denizel kum, kum taşı ve m arnlarla, karasal çakıl ve konglom eralardan müteşekkildir. A ncak bu küçük akarsu havzalarının daha gerilerinde bazı oolitli denizel kalker tabakaları vardır ve bunların, akarsuların kireç m uhtevasında nisbi bir fazlalık hasıl olmasında dolaylı bir etkisi olabilir. Bu gözlem den ise, diğer şartlar m evcut olduğu taktirde yalıtaşı oluşumunun, kara içlerinde büyük kalker aflörm anlannın bulunm adığı yerlerde de m üm kün bulunduğu sonucu çıkarılabilir. Tabiatiyle, kara içlerindeki erirliği fazla kalkerlerin m evcudiyetinin kıyılarda yalıtaşı oluşması üzerinde artırıcı bir etkisi olacağı aşikârdır. ö zet G elibolu Yarım adasının batı kıyılarında, A rıburnu güneyindeki K a b a Tepenin hemen kuzeyinde ve oradan 6-7 kilometre kadar daha güneyde K u m Lim anı kum luklarının kuzey ucunda yalıtaşı oluşum- 4 6 M. BENER, 1970
G e l i b o l u Y a l i t a ş i T e ş e k k ü l l e r İ 5 la n görülm ektedir. Bu oluşumlar bugünkü kıyı çizgisinden bir önceki devreye ait kıyı çizgisi safhasına uygun olup, bazan bugünkü kıyı boyunda, bazan da biraz açıklarda ve derine kaymış şekilde görülürler. Bu durum dalgaların tahribatının eseri olsa gerektir. Bu oluşumlar, denizin bugünden 1-2 metre kadar yüksek olduğu devrede teşekkül etmiş süngertaşlı (bimsteinli, pum ice li) eski kum sallardan çok daha sonraya, m uhtem elen bugünden bir-ikibin yıl öncesine aittir. O lu şumlar, kısmen kireçli akarsu veya yeraltısularının denize karıştığı kumsal kesimlerinde gelişmiş olup, diğer taraflarda pek görülm ezler. Y ah taşı oluşum larının görüldüğü kesimlerde denize ulaşan akarsuların havzalarında önemli kalker aflörm anları m evcut değildir ve bu durum, kara içlerinde fazla kalker bulunm asının yahtaşı oluşum unun zorunlu bir şartı olm adığını ifade edebilir. Tabiatiyle oluşum yerlerinde denize karışan akarsularda veya yeraltısularında bir miktar kireç bulunm ası gerekir. S U M M A R Y Beach-Rock form ations on the western coasts of the Gelibolu Peninsula (Dardanelles, Turkey) O n the western coasts o f the G elibolu Peninsula, to the west o f Eceabat there are beach-rock formations at two places: 1.J u st in the north o f K a b a T epe 3 kilometers to the south o f A nburn u. 2. T he northern part o f K u m Lim anı about 6-7 kilometers to the south o f K a b a Tepe, to the west o f D avutbey Çiftliği. T h e observed beach-rocks were formed along a subrecent coastline w here the probable lim e containing rivers and underground w a ters entering the sea. But there is any large limestone outcrop in the basin o f these rivers. Since the beach-rock formations are relatively older then the recent coastline, in some places the beach-rocks rem a ined in the w ater o f the sea and partly disturbed by the attack o f seavawes, but they are m ainly in their original place o f formation, that is they are not elevated. These formations are apparently younger than the elevetad + 1-2 m. beach, w hich is containing pum ice pebbles. These pum ice pebbles are accepted as the result o f Santorin E ruptions at about 3-5000 years B. C. (7). Here, there are also traces o f some older and higher terraces at 7-8 meters and 25-30 meters. T h ey m ay be accepted as results o f the rivers w hich w ere eroding their valleys according to the higher base-levels (M onastrian? and T yrrh en i an?) o f the Pleistocene A egean Sea. 7 See the bibliography in the footenote N o 4 in the turkish text.
6 O ğ u z E r o l Yalıtaşı oluşum yerlerim gösterir harita. Locality map. Kum Limanı kuzey bölümünü gösterir kroki. (1) bugünkü kıyı çizgisine bitişik yalıtaşlan, (2) bu oluşumların muhtemel eski uzanışı, (3) eski yalıtaşlannı aşındırarak karaya doğru sokulmuş bugünkü deniz, (4) bugünkü kumsal, (5) 1-2 metrelik süngertaşlı eski kumsal basamağı, (6) 7-8 metrelik (Monastrien?) seki basamağı, (7) Dik yamaç ve (8) gerideki düzce tepelik alan. The sketch-map o f the northern part o f K um Limanı. (1) the beach-rock formation and (2) its probable continuation. (3) the recent sea has eroded this subrecent beach-rock formation and advanced towards the land. (4), The recent beach, (5) the 1-2 m. elevated plant covered old beach with pumice pebbles, (6) the terrace at 7-8 m., (7) the steep slope and (8) the flat hilly area.
GELİBOLU YALITAŞI TEŞEKKÜLLERİ 7 Foto 1. K um limanı kuzeyinde, güneyden kuzeye bakış ve yalıtaşı oluşumları (1). Bu yalıtaşı tabakaları az kıvrık bir yay halinde (2) Semer Burnu na (3) doğru uzanan bugünden önceki bir kıyı çizgisine göre teşekkül etmiş olup, bugünkü kıyı çizgisi (4), o eski çizgiyi aşarak karaya doğru sokulmaktadır (krokiye bakınız). Gerideki yamaçta 7-8 metrelik (Monastrien?) seki seviyesi (5) görülmektedir. Photo 1. Looking towards the Semer Burnu, from the south. The beach-rock formation(l) was deposited along a less concave subrecent coastline (2) which was extending towards the Semer Burnu (3). The recent coastline (4) is beyond (towards the landside) this old line. The terrace (5) o f 7-8 m. (Monastrian?) is also to be seen on the slope.
8 O ğ u z E r o l Foto 2. Birinci fotoğraftaki yere daha uzaktan (güneyden kuzeye) bakış. Orada görülen yalıtaşlan (1) ve onların güneye doğru devamı (2), eski yalıtaşı teşekkülünü aşarak karaya doğru sokulmuş bugünkü deniz (3) görülüyor. Geride Semer Burnu (4), 7-8 metrelik (M o- nastrien?) seki seviyesi (5) ve bitkilerle kaplı süngertaşlı 1-2 metrelik eski kumsal (6) görülüyor. Photo 2. Looking towards the Semer Burnu from a distant point in the south. T he subrecent beach-rock formation (1), its southern end (2) and the seawater (3) between the beach-rocks and the recent beach. In the distance is Semer Burnu (4), the terrace (M o- nastrian?) at 7-8 m. (5) and the plant covered 1-2 m. elevated old beach with pumice (6) are also seen.
G e l i b o l u Y a l i t a ş i T e ş e k k ü l l e r İ 9 Foto 3. 1 numaralı fotoğrafın çekildiği yerden, kuzeyden güneye bakış. Aşındırılarak kesintiye uğratılmış yalıtaşları (1), ve onların güneye devamları (2), onun gerisindeki su birikintileri (3), 1-2 metrelik otla kaplı süngertaşlı eski kumsal (4) ve onun gerisinde 3-4 metrelik birikinti ovasının kenarı (5) görülmektedir. Photo 3. Looking towards the south from the point where the Photo 1 is taken. The eroded subrecent beach-rocks (1) and their southern end (2), and the seawater (3) between the beach-rocks and the recent beach. The plant covered 1-2 m elevated old beach with pumice (4) and the erosional edge of the 3-4 m. alluvial deposits (5) are also seen.
10 O ğ u z E r o l Foto 4. 3 numaralı fotoğrafta görülen yalıtaşlarının güneye devamlarına (1) daha yakından güneye doğru bakış. Buradaki yalıtaşları bugünkü kumsalın devamı gibi görünmektedir. Bugünkü kumsalın gerisinde 3-4 metrelik akarsu birikinti tabanının dalgalarla aşınmış kenarı (2), gerilerde Büyük Karatepe sırtları (3) görülmektedir. Photo 4. Looking closely at the southern end (1) o f the beach-rocks which are seen in photo 3. Here the subrecent beach-rocks are in touch with the recent beach. The erosional edge o f the 3-4 m. alluvial deposits (2) to the east o f the recent beach. In the distance is the ridge o f Büyük Karatepe (3).
G e l i b o l u Y a l i t a ş i T e ş e k k ü l l e r i 11 Foto 5. Kaba Tepe güneyinde bugünkü kumsal (1) ve onun gerisinde kısmen otlarla kaplı (2) süngertaşlı 1-2 metrelik eski kumsal (3), en geride üstü 25-30 metrelik bir aşınım düzlüğü olan K aba Tepe (4). Photo 5. The recent beach (1) and plant covered 1-2 m. elevated old beach with pumice (2) tot the south o f K aba Tepe (3). On the top o f Kaba Tepe there is an erosional surface at about 25-30m (Tyrrhenian?).
12 O ğ u z E r o l Foto 6. K aba Tepe güneyindeki 3-4 metrelik seki yüzeyinin (1) geriden, kara tarafından görünüşü. Sekinin önünde, 1-2 metrelik eski kumsal üzerine kurulmuş bir çadırın (2) çatısı görülüyor. En geride Semer Burnu nun (3) kuzeyden görünüşü. Bu burnun güneyinde Foto 1-4 ün çekildiği K um Limanı bulunmaktadır. Photo 6. Looking to the terrace surface at 3-4 m. from the Landside. The roof o f a tent put on the 1-2 m. old beach with pumice is to be seen in the front o f this terrace. In the distance is Semer Burnu (2) to the south o f which is the Kum Limanı where the photos 1-4 are taken.