Patates Tarımında Ekim Nöbeti (Münavebe) Uygulamaları Prof. Dr. Necmi İŞLER M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Mail: nisler@mku.edu.tr Aynı tarla üzerinde farklı kültür bitkilerinin belirli sıra dahilinde birbirini takip edecek şekilde yetiştirilmesine MÜNAVEBE (Ekim Nöbeti) denir. Tarla tarımının en önemli kültürel uygulamalarından birisi ekim nöbetidir. Belirli bir tarladaki münavebe sistemine girecek bitkileri belirleyen başlıca faktörler; Bölgenin iklim koşulları Arazinin toprak yapısı Sulama imkanları Yetiştirilecek bitki türleri Yabancı ot, hastalık ve zararlıların yayılma durumu Ulaşım, depolama ve pazarlama gibi ekonomik koşullardır. Bitki rotasyonundan (ekim nöbeti) amaç, farklı yıllarda uzun vadede üretimin artırılmasıdır. Ekim nöbetinin Avantajları: Erozyon azalır, Toprak yapısı iyileşir, Bitki besin elementleri ve su daha etkin kullanılır, Hastalık ve zararlıların kontrolü kolaylaşır, Yabancı ot kontrolü kolaylaşır,
Tarımsal işgücü ve gelir dağılımı daha geniş kitlelere ve alanlara yayılır. İyi seçilmiş bir ekim nöbeti hastalık, zararlı ve yabancı ot yoğunluğunu azalttığı gibi toprak canlılığını derinlemesine arttırmak, toprağın çeşitli katmanlarından aynı derecede yararlanmak ve erozyonu önlemek gibi pek çok avantajları sağlayarak toprağın fiziksel ve kimyasal yapısını iyileştirmekte ve üretkenliği arttırmakta; sonuçta da yetiştirilen ürünün verimini yükseltmektedir. Yapılan ekim nöbeti çalışmalarında; sürekli patates dikimine göre ekim nöbetinin yumru verimini önemli oranda artırdığı belirlenmiştir. Birim alandan elde edilen yumru verimini artırmak; uygun çeşit ve kaliteli tohumluk kullanmak, ekim nöbeti uygulamak, yeterince ve uygun koşullarda gübre ve ilaç kullanmak, yetiştirme tekniklerini eksiksiz ve zamanında uygulamak gibi yetiştiricilik konularında bilimsel esaslara uymakla sağlanabilir. Monokültür tarımı yapılan yerlerde toprak yorgunluğu görülmektedir. Bilindiği gibi monokültür tarım denildiğinde aynı bitki türünün değiştirilmeden uzun yıllar arka arkaya yetiştirilmesi anlaşılır. Yapılan araştırmalarda patates bitkisi kendine uyuşabilirlik derecesi değişen gruptadır. Çünkü ard dikilen patatesin tepkisinin ortaya çıkan patates nematodunun arda Arka arkaya uzun yıllar aynı bitkinin tarımı aynı yerde yapıldığında toprak yorgunluğu görülmeye ve bunun sonucu olarak da verim düşmeye başlar. Toprak yorgunluğunun belli başlı nedenleri şu şekilde sıralayabiliriz. 1-Besin madde noksanlığı ve toprağın belirli besin maddelerince fakirleşmesi. 2-Toprakta belirli mikroorganizmalarının azalmasına karşı, belirli mikroorganizmalarının çoğalması ve böylece toprağın biyolojik dengesinin bozulması. 3- Bitkilerin canlılara zehir etkisi yapabilecek bazı toksit maddeleri sağlamaları, ayrıca ayrışma ve çürüme sonucunda ortaya çıkan toksit maddelerin toprağa karışması. 4-Entomolojik ve fitopatolojik (zararlı ve hastalık) nedenlerden dolayı kendine özgü özel bazı organizmalarının çoğalmasından kaynaklanabilir. Ülkemizin hemen her yöresinde, yılın belirli dönemlerinde patates üretimi mümkün olmakta, Nisan ayından başlayarak, Aralık ayı sonuna kadar patates hasadı devam etmektedir. Bölgelere göre patates üretim dönemleri Çizelge 1 de gösterilmiştir. Çizelgenin incelenmesinden de görüleceği üzere; Eğe, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde erkenci (Turfanda) patates üretimi yapılmakta, diğer bölgelerde ise ana ürün olarak
yetiştirilmektedir. Patates hasadının çok geniş zaman dilimine yayılmış olması, ülkemiz için büyük bir avantaj sağlamaktadır. Bölgelere Göre Patates Üretim Dönemleri Coğrafi bölgeler Ekim zamanı Hasat Zamanı Vejetasyon süresi Trakya-Marmara Mart-Nisan Ağustos-Eylül 5-6 ay Ege ilkbahar Ş u b a t - N i s a n Haziran-Temmuz 4-5 ay sonbahar Ağustos Aralık-Ocak 4-5 ay Akdeniz Aralık-Ocak Mayıs-Haziran 4-5 ay İç Anadolu Nisan-Mayıs Ağustos-Ekim 5-7 ay Karadeniz Mart-Mayıs Ağustos-Eylül 5-6 ay Doğu Anadolu Mayıs Eylül 4-5 ay Güneydoğu Anadolu Mart Haziran 4-5 ay Patates üretim alanlarında en önemli sorunlardan birisi de, üreticilerin uzun yıllar aynı tarlaya üst üste patates ekmeleridir. Bilindiği gibi, patates hastalıklarının büyük çoğunluğu tohumla taşınır ve yetiştirildiği yıl tarlayı da bulaştırır (mantari, bakteriyel, mikoplazma ve nemetod hastalıkları gibi). Bir yıl sonra aynı tarlaya yeniden patates ekildiğinde, siz ne kadar temiz (hastalıksız) tohum kullanırsanız kullanın, bir yıl önce tarlada kalan hastalık etmenleri, patateslere arız olacaklar ve bitkileri hastalandıracaklardır. Bu hastalıkların pek çoğunun da ilaçla mücadelesi mümkün değildir. O nedenle de, aynı tarlaya üst üste uzun yıllar patates dikimi mutlak surette engellenmelidir. Akdi taktirde, ne yaparsanız yapınız, verim azalmasının ününe geçemezsiniz. Plansız ve programsız patates üretimi nedeniyle, nerdeyse Niğde ve Nevşehir bölgeleri elden çıkmak üzeredir. Topraklar tamamen hastalıklarla bulaştırılmıştır. Bilindiği gibi, tohum üretici firmalar, yavaş yavaş bu bölgeyi terk etmeye başlamışlardır. Bu bölgelerimizi kurtarmanın ve yeniden patates tarımına kazandırmanın en önemli ve ucuz yolu münavebe uygulamasından geçmektedir. Patates çok fazla hastalık ve zararlısı olan bir bitki olup vejetatif yolla çoğaltılması nedeniyle de hastalık taşınması daha kolay olmaktadır. Bu nedenle patates üretiminde hastalık-zararlı mücadelesi büyük önem taşımakta, çok sayıda ilaçlama yapılmaktadır.
İlaçlama konusunda herhangi bir destek bulunmamaktadır 12.01.2011 tarih ve 27813 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Bitki Pasaportu Sistemi ve Operatörlerin Kayıt Altına Alınması Hakkında Yönetmelik ile hastalıkların kontrolü, izlenmesi, (üç yıllık) zorunlu münavebe uygulaması gibi konulara yeni düzenlemeler getirilmiştir. Bununla beraber bugüne kadar yönetmelik hükümlerinin de (özellikle münavebe açısından) sağlıklı bir şekilde uygulandığı söylenemez. Altın Nematod Hastalığı (Heterodera rostochiensi swoll.), Mildiyö (Phytophthora infestans), Patates Yumru Kuru Çürüklüğü (Fusarium spp.), Bakteri Halka Çürüklüğü (Corynebacterium spedonicum), Virüsler ve çok sayıda hastalık ile zararlılarda etkili mücadele yöntemi olarak ekim nöbeti önerilmektedir. Mevcut ekim nöbeti sistemleri içerisinde, özellikle de patates yetiştirilen alanlarda söz konusu bitkilerden daha iyi verim alabilmek için, üreticiler yüksek miktarlarda azotlu gübre kullanmaktadırlar. Kullanılan fazla azotun bir kısmı yağışlarla ve sulama suyu ile kolayca yıkanarak yer altı suyuna karışmakta, bunun sonucunda da çevre ve su kirliliği ortaya çıkmaktadır. Aşırı ve bilinçsiz kimyasal gübrelemenin yarattığı bu olumsuzluklar dikkate alındığında, patates yetiştirilecek bir alanda; toprağın gevşetilmesi, toprak yapısının iyileştirilmesi, toprağa azot ve organik madde kazandırılması için pratik olabilecek yöntemlerden en önemlisi ekim nöbetinde baklagil yem bitkilerinin yem veya yeşil gübre bitkisi olarak yetiştirilmesidir. Organik madde eksikliği bitkisel üretimi tehdit eden önemli bir sorundur. Toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinde gerileme ile toprak verimliliğinde düşüşler olur. Bunun sonucu çıkış yetersizliği, havasızlık, sulama ve toprak işleme sorunları, besin elementlerinin elverişsizliği olmak üzere bitkisel üretimde verimliliği sınırlandıran pek çok olumsuzluk ortaya çıkar. Topraklarda %3-5 civarında olması gereken organik maddenin %1 ler düzeyinde olması tüm patates yetiştirilen alanlarda sıkça görülmektedir. Sorunun çözümü için; ahır gübrelerinin uygulanması, yeşil gübreleme, bitki hasat artıklarının geri dönüşümünün sağlanması yoluna gidilmelidir. Patates çapa bitkisi olması nedeniyle toprakta organik madde oranını azaltmaktadır. Organik madde oranını artırıcı bitkileri ekim nöbetine konulması gerekir. Organik maddenin toprak kalitesi üzerindeki etkilerini maddeler halinde aşağıdaki gibi sıralamaktadır.
Makro ve mikro besin elementlerini depolar ve bitkilerin kullanımına sunar (toprağın katyon değişim kapasitesini artırır). Toprak partiküllerini bir araya getirir ve bir arada tutar, böylece agregatlaşmayı sağlar. eder. Toprağın sıkışmaya karşı direncini artırır, yüzey akışı azaltır, infiltrasyonu teşvik Porozite özelliklerini iyileştirerek toprağın su ve hava tutma yeteneğini artırır, böylece bitki büyümesini teşvik eder. Toprağın kolay tava gelmesini ve işlenmesini sağlar, bitki köklerinin daha rahat gelişeceği bir ortam oluşturur. Besin elementleri döngüsünü sağlayan ve hastalıklara karşı savaşan toprak canlıları için enerji ve C kaynağı oluşturur. Kirletici unsurları bağlayarak, pestisitler, ağır metaller ve diğer kirleticilere bağlı çevre kirlenmesinin olumsuz etkilerini azaltır. Patates gibi topraktan fazla besin maddeleri kaldıran bir bitkinin, aynı tarlada yıllarca arka arkaya ve aynı verim düzeyini koruyarak yetiştirilemeyeceği, patatesin aynı tarlada 3 yılda bir, 4 yılda arka arkaya 2 yıl, 4 yılda 1 yıl yetiştirilebileceği değişik ekim nöbeti sistemlerinin bulunduğu ve bu ekim nöbeti sistemlerinin tümünde de en az 1 yıl bir yemeklik ya da yemlik baklagil bitkisinin ekim nöbetine alınması gerekir. Patates kendisiyle uyuşabilirlik derecesi orta seviyede olmasına rağmen çok fazla hastalık ve zararlısı olduğundan dolayı monokültür şeklinde dikilmeleri tavsiye edilmez. Patatesin ön bitki değeri çeşitlerin erkenci veya geççi olmasına göre değişir. Geççi patatesten sonra buğday tercih edilir. Çünkü erkenci çeşitlerde vejetasyon suresi kısadır. Bu surede fazla azotlu gübre verilir. Bunun büyük kısmı buğdaya kalır. Patatesten sonra buğday ekilirse fazla azot yatma yapar. Buna karşın geççi patates çeşitleri, çavdarın ekim zamanını geciktirdiği için çavdarda pek tercih edilmez. Aynı şey arpa içinde geçerlidir. Gevşek toprakları seven patates; toprakta çok miktarda kök artığı bırakan bitkilerden özellikle kök aksamları fazla azot içeren baklagillerden sonra çok iyi yetişir. Bu nedenle genel olarak, patatesin her türlü iklim ve toprak şartlarında mutlaka çok yıllık yem baklagillerinin
ardına dikilmesi gerekir. Böylece patatesin verimini yaklaşık %34 oranında yükseltebiliriz. Patates için en uygun ön bitki şekerpancarıdır. Patates toprağın fiziksel özelliklerini düzeltir ve çok az yabancı ot getirir. Bezelye, fasulye, yazlık fiğ için patates iyi birer ön bitkidir. Çünkü bu sayede yabancı otlanma azalır ve verim yükselir. Ayrıca ayçiçeği ve kolza için patates iyi bir ön bitkidir. Sulama imkanının bulunduğu, fakat sıcaklık toplamının bir yılda iki ürün almaya yetmediği bölgelerde patates tahıllar, şekerpancarı, ayçiçeği, bezelye, fasulye gibi bitkilerle ekim nöbetine girebilir. Sulama imkanının bulunduğu ve sıcaklık toplamının yılda iki ürün almaya yettiği yerlerde patates turfanda olarak yetiştirilirken arkasında ikinci ürün olarak çeltik, soya, susam yerfıstığı, mısır ve ayçiçeği ekilir. Pamuğun ana ürün olması durumunda patates turfanda olarak yetiştirilip arkasında ikinci ürünlerden daha yüksek verim alınabilinir. Sulanan alanlarda, yeni tarım teknolojilerinin devreye girmesiyle tarımsal üretim değeri her geçen gün artmaktadır. Tarımsal üretim kaynaklarının yoğun kullanımı bazı sorunları da beraberinde getirmektedir. Özellikle sulanan alanların % 90-95 lik kısmında monokültür patates yetiştiriciliği, bazı hastalık ve zararlı problemleriyle birlikte toprak özelliklerinin de olumsuz yönde değişimine neden olmaktadır. Münavebe uygulamasının üreticiler açısından bazı ekonomik sorunları bulunmaktadır. Bu sorunu çözmeden veya zorlayıcı yasal düzenlemeler yapmadan, münavebe uygulamasını gerçek anlamda başlatmak oldukça zordur. Çözüm olarak; Patatesten sonra başka ürünleri ektirmek için, yani münavebe uygulatmak için, başka ürünlerin ekilmesi halinde ortaya çıkacak üretici kayıplarının, devlet tarafından doğrudan parasal destekle karşılanması gerekmektedir. Türkiye de patates ARGE çalışmaları ağırlıklı olarak Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı araştırma enstitüleri ve üniversiteler tarafından yapılmaktadır. Ancak ülkedeki patates sektörünün büyüklüğü göz önüne alındığında patates de ekim nöbeti konusunda araştırmacı sayısının ve yapılan araştırma geliştirme faaliyetlerinin yeterli düzeyde olduğu söylenemez.