TARİHİ AMASYA CADDESİ ÜZERİNDEKİ ZİLE EVLERİ Emine Saka AKIN 1 Adnan SEÇKİN 2 1 Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat, eminesaka.akin@gop.edu.tr 2 Yüksek Mimar, Tokat, seckinad@gmail.com ÖZET Tokat il merkezinin 70 km. batısında bulunan Zile, Zile ovasının orta yerinde yükselen höyüğün üzerinde ve çevresinde kurulmuş Anadolu nun en eski yerleşim merkezlerinden biridir. Zile kent dokusunu genel olarak eski ve yeni doku olarak ikiye ayırabiliriz. Geleneksel yapıların bulunduğu eski kentsel doku, büyüklü küçüklü 15 mahalleyi, Osmanlı, Selçuklu, Beylikler dönemlerine ait anıtsal yapıları ve ticaret hayatının gerçekleştiği çarşı bölgesini kapsamaktadır. Bu çalışmanın konusunu eski yerleşim yerinde ve sit alanı üzerinde bulunan Amasya Caddesi ndeki geleneksel evler oluşturmaktadır. Amasya Caddesi tarihinde Tokat-Amasya yol güzergahında bulunan bir caddeydi. Eski Amasya yolu üzerinde bulunan bu evler özgün tarihi dokusunu bozmadan günümüze kadar ulaşabilmişlerdir. Ancak bakımsızlık ve terk edilme bu evler için tehdit unsurudur. Önceleri bu evlerde gelir seviyesi yüksek ailelerin oturduğu bilinmektedir. Ancak ev sahipleri evleri bırakıp büyük kentlere ya da yeni yapılan binalara taşınmaları sonucunda, evler düşük gelirli olan kiracılara verilmiştir ya da satılmıştır. Bu süreç ise evlerin eskimesini ve yıpranmasını hızlandırmıştır. Pek çok kente göre daha bakımlı ve boş ev sayısı az olan bu sokaktaki evler, içinde yaşayanlar tarafından ayakta tutulmaya çalışılıyor. Bir kaçını da Zile Belediye si koruma altına almıştır. Bu çalışma kapsamında Amasya Caddesi ve bu caddeyi kesen sokaklar üzerinde bulunan geleneksel evlerin tespiti ve mimari analizleri yapılacaktır. Evlerin genel yerleşim karakterleri, plan ve cephe düzenleri ile ilgili tipolojik sınıflandırmalar ve diğer özellikleri görsel malzemelerle ortaya konulacaktır. 1. ÇALIŞMA ALANI ZİLE Tokat il merkezinin 70 km. batısında yer alan Zile ilçesinin, doğusunda Turhal ilçesi, güneyinde Artova ilçesi ve Yozgat iline bağlı Kadışehri ilçesi, Batısında Yozgat ilinin Çekerek ilçesi ve Amasya nın Göynücek ilçesi, kuzeyinde ise Amasya ili bulunmaktadır (Şekil 1). Zile Tokat ın en büyük ilçelerinden biridir. Yüzölçümü 1512km 2 olan ilçenin rakımı 710 metredir (1). Amasyalı ünlü tarihçi Strabon, Zile nin (Zela), Ninova melikesi Semiramis tarafından M.Ö. 1900 lü yıllarda kurulduğunu, kentin çevresindeki bölgeye Zelitis isminin verildiğini aktarır (2). M. Ö. 5000 lere kadar uzanan tarihinde Hitit, Frig, Med, Pers, Roma, Bizans, Danişmend, Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı gibi önemli uygarlıklar yaşamıştır (3).
Şekil 1. Zile nin Türkiye üzerindeki konumu (4) Kentin geleneksel dokusunun oluşmasında Zile Kalesi ve kentin kuzeybatı ve kuzeydoğu yönlerinden iki kol halinde gelen ve kaleyi içerisine alarak kentin güneyinde birleşip Yeşilırmak a akan dereler önemli rol oynamıştır. Kale merkezli ve onun etrafında gelişen kentte pek çok anıtsal yapı ve geleneksel ev mevcuttur (Şekil 2). ZİLE KALESİ TESCİLLİ GELENEKSEL YAPI TESCİLLİ ANITSAL YAPI KENTSEL SİT SINIRI KALE ARKEOLOJİK SİT SINIRI Şekil 2. Zile Kent Haritası (5) Eski ve yeni yerleşim olarak ikiye ayrılan Zile kentinde eski yerleşim yeri Zile Kalesi ve etrafında gelişmiştir.
2. AMASYA CADDESİ Amasya Caddesi geçmişinde geliri yüksek ailelerin oturduğu bir yerleşmeydi. Ancak son yıllarda bu evlerde yaşayan halk yeni konut yerleşimlerine fiziksel konfor şartlarının daha iyi olmasından dolayı bir iç göç yaşamıştır. Bu nedenle boşaltılan evler ya düşük gelirli insanlara ya da köyden kente göç eden insanlara satılmıştır. Amasya caddesi; Kent merkezinde yer almaktadır. Sokak üzerinde yaklaşık 60 adet tescilli bina bulunmaktadır. Bulunduğu bölgede ara sokakların bağlandığı ana aksı teşkil eden önemli bir arter konumundadır. 2 veya 3 katlı evlerden oluşurlar (Şekil 3). Şekil 3. Amasya Caddesi nden görünümler Yapıların yarıya yakını boş veya terk edilmiş durumdadır. Bitişik nizam olarak şekillenen yapılarla Amasya Caddesi geleneksel sokak özelliklerini sürdürmektedirler. 3. ZİLE EVLERİ Çalışma alanı içinde bulunan evlerin mimari özellikleri yerleşim, plan ve cephe açısından incelenmiş ve tipolojileri oluşturulmuştur. 3.1. Yerleşim Özellikleri Sokak-bahçe- ev ilişkisi Amasya Caddesi üzerinde bulunan Zile evlerinde giriş sokaktan dolaysız olarak yapılır. Sokak sınırını evler oluşturmuştur (Şekil 4). Şekil 4. Amasya Caddesi sokak yerleşimi (4)
Evlerin bahçeleri Bu evlerin bahçeleri arkada bulunmakta ve bahçeye çıkış evden sağlanmaktadır. Sokak köşelerinde bulunan evlerde bahçe bulunmamaktadır. Bahçeler evlerin önemli bir parçasıdır (Şekil 5). Bahçeler kışlık yiyecek hazırlamak için zemin katlarla beraber iç içe kullanılır ve ahır ya da işlik gibi mekanlara buralardan ulaşılır. Şekil 5. Köşe evler Evlerin bir arada bulunuş biçimleri (ayrık,bitişik) Evlerin tamamına yakını bitişik nizam olarak bir araya gelmiştir. 3.2. Plan Özellikleri Zile Evleri nde görülen plan tiplerini Eldem (2007) in yapmış olduğu Türk Evi plan tipolojisi içinde şu şekilde sıralayabiliriz (6). İç Sofalı Plan Tipi Orta Sofalı Plan Tipi İç sofalı plan tipi geleneksel Türk evinin en yaygın olanıdır. Sofa odalar arasına alınmıştır. Halk özellikle sıkışık yerleşmelerde, kasaba ve şehirlerde bu tipi tercih etmiştir. Bu türde sofa, ya güneşli, manzaralı yöne veya sokağa yönlendirilmiştir. Merdivenin durumuna göre, sofanın bir veya her iki ucunda köşk, sekilik gibi isimlerle anılan özel mekanlar yer almıştır (Şekil 6). Orta sofalı plan tipinde binanın dört köşesine dört oda yerleştirilmiş, oda aralarına da merdiven, eyvan, kiler, mutfak gibi servis mekanları getirilmiştir. Sofa önceleri dört köşe iken, zamanla köşeler pahlandırılmış, sekizgen, çokgen, oval veya eliptik şekiller oluşmuştur (Şekil 6). Yapılan alan çalışması sonucunda 25 eve girilmiş 14 tanesinde rölöve çalışması yapılmıştır.14 evin 3 tanesi orta sofalı, 11 tanesi iç sofalı plan tipine sahiptir. Zemin katlar genellikle servis mekanlarıdır. Genellikle depo, wc ve bahçe için kullanılır. Yaşama katları birinci ve ikinci katlardadır. Mutfak ve oturma alanları genellikle ara katlarda bulunur.
Şekil 6. Orta Sofalı Plan Tipi İç Sofalı Plan Tipi Zile Evleri nde odalar, Türk Evi odasının tüm özelliklerine sahiptir. Sedir, ocak, dolap, yüklük, sergen ve lambalık odalarda mevcuttur. Ahşap işçiliğin tavan ve dolaplarda güzel olduğu örneklerini görmek mümkündür. (Şekil 7). Şekil 7. Dolap, lambalık, yüklük ve tavan örnekleri
3.3. Cephe Özellikleri Genellikle birinci katlar ara kat olarak inşa edilmiş olup kat yükseklikleri düşüktür. Bunun nedeni de sert geçen iklimde kışın evin oturma mekanının daha kolay ısıtılmasıdır. Genellikle İç Anadolu da geleneksel evlerde bu nedenle ara kat kullanılmıştır. Evlerin 13 tanesi Zemin+2 Kat, 1 tanesi Zemin+1 Kat olarak inşa edilmiştir. Genellikle üst katlarda serbest çıkmalar yapılmıştır. Bu çıkmalar cumba ya da balkonlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Cephelerde doluluk boşluk oranlarında simetri kullanılmıştır. Yapıların pencerelerinin bir çoğunda yenileme vardır. Yapılarda klasik ½ oranına yakın pencereler kullanılmıştır (Şekil 8)., Şekil 8. Cephelerde değişik çıkmalar Evlerin yapım tekniği ahşap karkas, taşıyıcı direkler üstüne yatay olarak atılan ahşap kirişler üzerinde kurulan çatma sistemiyle inşa edilmiştir. Hemen hemen tüm yapılarda dolgu malzemesi olarak kerpiç kullanılmıştır. Birkaç örnekte üst kat duvarlarında bağdadi çatkı kullanılmıştır. 4. SONUÇLAR Zile kentinde geleneksel konut mimarisi oldukça özgün bir durumdadır. Bahsedildiği üzere yeni yerleşim yerinin eski dokudan uzak olması bu dokunun bozulmasını engellemiştir. Zile Evleri İç Anadolu konut mimarisi özelliklerini evlerinin sokak üzerinde bitişik nizam yerleşmeleriyle, plan özellikleriyle, ara kat kullanımıyla ve çıkmalarıyla gösterirler. Ahşap tavan işlemeciliği ve cephelerdeki ahşap işçilik dikkat çekici bir niteliktedir. Yerleşim olarak evler orijinal yerleşim özelliklerini korumaktadır, dış eklemeler mevcut değil ve yeni yapılaşma aralarına karışmamıştır. Sokak dokusu korunmaktadır. Evler Türk Evi plan şemasını yansıtır. Evlerdeki plan özellikleri nispeten korunmuştur ancak bazı evlerde ciddi bozulmalar vardır. Evler yapısal ve strüktürel olarak kendilerini taşıyamayacak kadar çok deforme olmuştur. Bu evlerde yaşayan insanların fiziksel konfor şartları da oldukça kötü durumdadır. Cephelerde ilginç çıkmalar mevcuttur ve bu çıkmalar tipolojik bir sınıflandırmaya tabi tutulamayacak kadar çeşitlilik gösterir. Tamamen sokak sınırına uygun olarak organik çıkmalar yapılmıştır. Cephelerde pencere düzenleri oldukça değiştirilerek özgünlüğü etkilemiştir.
İnsan etkisi ya da kentleşme olgusundan etkilenmemiş bu evler, günümüze kadar oldukça az değişiklik geçirmiştir. Yerleşim, plan ve cephe olarak genel özellikleri barındıran bu evlerin ayakta kalabilmeleri için ciddi restorasyon çalışmaları yapılmalıdır. KAYNAKLAR 1. Karadeniz Yaşam, Zile, Nisan 2006, s.6. 2. Er E., Antik Çağda Zela-Zile, D.E.Ü., Arkeoloji Bitirme Tezi, İzmir, 2009. 3. Yavi E., Tokat, Güzel Sanatlar Matbaası, 2. Baskı, İstanbul, 1986. 4. Anonim. http://tr.wikipedia.org/wiki/tokat_(il), 15.09.2011. 5. Seçkin A., Tokat-Zile de Geleneksel Evlerden Örnekler Koruma Sorunları ve Öneriler, Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Lisans Programı, 2010. 6. Eldem, S., H., 2007. Türk Evi Osmanlı Dönemi, C1, Taç Vakfı Yayınları, İstanbul.