Muhsin SARIKAYA 1 NEY YAPIMINA YENİ BİR YAKLAŞIM Özet Bu çalıģmada, ney yapımcılığına farklı bir boyut kazandıran ve bu boyutu ebru sanatı ile birleģtiren Osman Gözel in akustik ağaçlar (ailanthus, larex, pavlonya) kullanarak yaptığı neyler incelenmiģtir. Sunulan örnekler, bu güne kadar ney sazı ile ilgili yapılan çalıģmalara alternatif olması bakımından önemlidir. Nitel araģtırma yönteminin seçildiği çalıģmada veri toplama aracı olarak gözlem ve mülakat tekniği kullanılmıģtır. Verilerden elde edilen bulgular, kuramsal olarak klasik ney yapımı ile karģılaģtırılmıģtır. Ney yapımında sadece kamıģ değil ahģap malzemenin de kullanılabileceği görülmüģtür. Anahtar kelimeler: Çalgı Yapımı, Ney Yapımı, Akustik Ağaçlar, Ebru Sanatı, Tasavvuf. A NEW APPROACH TO NEY MAKİNG Abstract This study investigates the neys of Osman Gözel who gives a different dimension to the neys by combining them with marbling art and using acoustic trees such as ailanthus, larex, pavlonya. The examples are important to show an alternative to the previous studies on ney instrument. Following a qualitative research design, the data are collected via observation and interviews. The findings have been theoretically compared with traditional ney making. It has been observed that neys can be manufactured by using not only cane but also wood materials. Keywords: Instrument manufacturing, ney manufacturing, acoustic trees, marbling art, mysticism. 1 ArĢ.Gör., Necmettin Erbakan Üniversitesi Müzik Eğitimi., msarikaya@konya.edu.tr
Muhsin Sarıkaya GİRİŞ Müzikte çalgı, ses müziğinin vazgeçilmez eģlik unsuru ve baģlı baģına bir müzik türü olma özelliğine sahiptir (Tanrıkorur, 2003, s. 56). Bununla birlikte çalgı yapımcılığı da müzik kültürü içinde vazgeçilmez alanlardan birisidir. Çalgı yapımı aynı zamanda bir toplumun müzikteki ve uygarlıktaki geliģmesinin önemli etkenlerindendir (Sun, 1969, s. 233). Özellikle son yıllarda Türkiye de müzik eğitimi veren kurumların artması, orkestra ve müzik gruplarının hızla çoğalması çalgı yapımında seri üretime geçilmesine neden olmuģtur. Estetik ve akustik kaygı düģünülmeden müzik camiasının ihtiyaçlarını karģılamak adına fabrikasyon çalgılar üretilmeye baģlanmıģtır. Ayrıca günümüzde çalgılar teknolojik geliģmelere paralel olarak hem Ģekil hem de kullanılan malzeme bakımından değiģime uğramaktadır. Çalgı yapımı artık bir el sanatı olmaktan uzaklaģıp ticari kaygı taģıyan meslek grubu haline gelmektedir. Tüm bu hızlı değiģime rağmen ülkemizin pek çok yerinde ustalıklarını sergileyen, çalgı yapımcıları bulunmaktadır. Ġnsanlığın var oluģundan beri, dünya üzerinde pek çok çeģitte çalgılar icat edilmiģ ve kullanılmıģtır. Bu çalgılar uzun zaman içerisinde geliģimlerini devam ettirerek günümüze kadar ulaģmıģtır. Ġnsanlıkla paralel giden bu uzun geliģim süresinde, yapımcılar, çalgılardan en iyi verimi almak için, zamanın her türlü imkânlarını kullanmıģlardır. Günümüzde kullanılan çalgılar, geliģimlerini büyük ölçüde tamamlamıģlardır (Çakırer & Oter, 2009). Profesyonel olarak bir müzik aleti çalanların çoğunluğu kullandığı çalgının yapımında kullanılan malzeme ve iģçilik kalitesine dikkat etmektedir ve kendi istekleri doğrultusunda özel yapım çalgılara yönelmektedirler. Tam anlamıyla bir standarda ulaģmamıģ ya da ulaģma aģamasında olan yöresel çalgılarda bu durum daha da önemli bir hal almaktadır (Ġmik & HaĢhaĢ, 2014). Tarihsel Süreç Ney ile ilgili ilk bulgulardan biri, bugün Paris te Louvre Müzesindeki Eski Mısır a ait (m.ö.5000) taģ üzerine iģlenmiģ bir neyzen görüntüsüdür (Erguner, 2002, s. 211). Ney kelimesinin menģeinin çok eski olduğu, Sümercede bir nefesli saza verilen Na kelimesinden türediği ileri sürülmüģtür (Öztuna, 1990, s. 116). Tarihsel sürece baktığımızda altın, bronz ve fildiģinden yapılmıģ neyler görmekteyiz. Hz. Davud un düdüğünden Neyzen Tevfik in karyola demirinden yaptığı çalgıya kadar içi boģ olan her çalgıya ney denilmektedir. Eski çağlardan bu yana doğuda kamıģtan yapılan dilsiz sazlar için ney kelimesi kullanılagelmiģtir. Uygurlar dönemine ait Turfan ve Hoço kazılarında bulunan bazı resimlerde dikey ve yatay tutuģ Ģekilleriyle ney benzeri üflemeli çalgılar çalan insan figürlerine rastlanmıģtır. Mısırlılar ve Ġbrâniler den kalan çeģitli kabartma ve oyma resimlerle fresklerde de ney benzeri bazı sazları görmek mümkündür. Ayrıca eski Mısır da Nil nehri deltasında bolca rastlanan kamıģın müzik aleti olarak kullanıldığı yine taģ kabartmalarda görülmektedir (Uygun, 2007). Mevlana nın Dinle neyden kim hikâyet etmede, Ayrılıklardan Ģikâyet etmede, Der kamıģlıktan kopardılar beni, NâliĢim zar eyledi merd-ü zeni diyerek baģlayan 18 beyitlik ney manzumesindeki kamıģa yapılan tasavvufi atıflar ney çalgısının kamıģ ile özdeģleģmesine neden olmuģtur (Ġzbudak, 1990). Osmanlı dönemi müziğinde ney kadar geniģ bir yelpaze içinde kullanılan baģka bir çalgı gösterebilmek zordur. Osmanlı'da belli dönemlerde bazı çalgılar büyük rağbet görürken, bazıları gözden düģmüģ ve terkedilmiģtir. Ney ise Osmanlı Müziği nde her zaman değer verilen ve kesintisiz olarak kullanılan bir çalgı olmuģtur (Can, 2011). Özellikle 17. yüzyılda mevlevilikle bütünleģen, mevleviliğin sembolü haline gelmiģ olan ney her yönüyle Ģairlerin 434
Ney Yapımına Yeni Bir Yaklaşım hayal dünyalarında ve Ģiirlerinde çok geniģ bir yer bulmuģtur. ġairler Ģiirlerinde neyi kutsal görmüģ ve yüceltmiģlerdir (Tok, 2014). Osman Gözel ve Eserleri Hakkında Ney yapımına 2001 yılında baģladı. Merhum Dr. Ali Kemal Belviranlı hocadan beģ yıla yakın usül ve musiki dersi aldı. Ney yapımcılığını bir ustadan ders almadan kendi çabalarıyla geliģtirdi. Asıl mesleği imamlık olan Osman Gözel geri kalan zamanlarında Karaman Piri Reis Kültür Merkezinde ney, ebru, hüsnü hat ve Türk okçuluğu konularında seminer ve dersler vermektedir. Kültür Bakanlığı AraĢtırma ve GeliĢtirme Daire BaĢkanlığı tarafından çıkarılmıģ ve beģ dilde yayınlanan üç ciltlik araģtırma kitabının Anadolu Halk Çalgıları 1. cilt telli çalgılar kitabında rebap yapımcısı, 2. cilt vurmalı çalgılar kitabında kudüm icracısı ve 3. cilt üflemeli çalgılar kitabında ney ustası ve icracısı olarak yer almaktadır. Yaptığı neylerde çeģitli akustik ağaçlar kullanması ve üzerine Türk motiflerinden oluģan ebru baskılar yapması dikkat çekicidir. Neylerini yurtiçi ve yurtdıģındaki alıcılarına özel olarak yapmaktadır. AĢağıda Osman Gözel in yaptığı ahģap neylerden örnekler sergilenmiģtir. 435 Fotoğraf-1 Akustik ağaçlardan yapılmış ney örnekleri
Muhsin Sarıkaya Fotoğraf-2 Akustik ağaçlardan yapılmış ney örnekleri 436 Fotoğraf-3 Ebru baskılı ahşap ney örnekleri
Ney Yapımına Yeni Bir Yaklaşım Fotoğraf-4 Ebru baskılı ahşap ney örnekleri Ahşap Ney Yapım Aşamaları Kullanılacak olan akustik ağaç malzemesi 60 ısıda yaklaģık iki ay kadar bekletilir. Sonra standart ölçülerde iki parça halinde içine kanallar açılarak birleģtirilir. Tek parça halinde oyulması mümkün olmadığından bu iģlem yapılmaktadır. Daha sonra boğumları milimetrik olarak hesaplanarak Ģekillendirilir. Aynı Ģekilde delik açma iģlemleri de istenilen standartlarda yapılır. Boğum kısımlarına parazvane denilen metal halkalar yerleģtirilir. Ağız kısmına ise baģpare denilen fiber ve abanoz gibi sert malzemelerden yapılan ağızlık yerleģtirilir. AhĢaptan yapıldığı için istenilen ebatlarda standart neyler yapılması mümkündür. 437 Fotoğraf-5 Ana gövdenin yapımı Fotoğraf-6 Parazvane yapımı
Muhsin Sarıkaya Fotoğraf-7 Başpare yapımı Fotoğraf-8 Başpare yapımı Fotoğraf-9 Başpare yapımı Fotoğraf -10 Başpare yapımı 438 Kamış Neyin Avantajları (i) Boğumları hazır ve içi boģ olduğu için yapımı daha kolaydır. (ii) Uygun kamıģ bulunduğunda çok fazla el emeği gerektirmeden kısa sürede yapılabilir. (iii) Sıcak iklimlerdeki sazlıklarda bulunduğu için ekonomiktir. Kamış Neyin Dezavantajları (i) Ġyi korunmazsa bakteri üretir, nemlenme, küflenme ve çürüme oluģur. (ii) Ġklimden, havadan ve sudan etkilenir. (iii) Her kamıģın boğum, çap ve ağırlıkları farklı olduğu için standart ses aralıkları elde etmek zordur. (iv)kurutma iģlemi iyi yapılmazsa ileride çalgıda eğilme ve çatlama meydana gelebilir. Ahşap Neyin Avantajları (i) Doğadaki pek çok akustik ağaçlar kullanılarak yapılabilir. (ii) Ġklimden, havadan, sudan etkilenmez. (iii) Kullanılan ağaçların özelliğine göre en az yüz yıl dayanabilir. (iv) Boğumlar, delikler ve çapları milimetrik olarak hesaplanabilir. (v) Standart ses aralıkları elde edilerek birden fazla ney aynı anda rahatlıkla kullanılabilir. Ahşap Neyin Dezavantajları (i) Ağaçların fırınlanması iki ay sürer. (ii) Fırınlanma iģleminin 60 derece sabit sıcaklıkta yapılması gerekir. (iii) Ağacın oyulması ve delik açma iģlemi zahmetlidir.
Ney Yapımına Yeni Bir Yaklaşım SONUÇ Sanatın evrenselliği içerisinde müzik yapma isteği, bireyin ve toplumun kültürel değerlerinin yanı sıra insanlığın geliģmesine ve sağlıklı iliģkiler kurabilmesine katkı sağlar. Çalgılar ise bu kültürel değerlerin aktarılmasında sadece birer araçtır. Müziğin sosyo-ekonomik boyutlarından birisi olan çalgı yapımcılığı, günümüzde bir sanat olmanın yanı sıra giderek artan taleplerin karģılanması adına ticari bir sektör haline gelmiģtir. Karaman ili örneğinde gördüğümüz çalgı yapımcısının ürettiği ahģap neylerin, kamıģtan yapılanlarla farkının olup olmadığı bundan sonra yapılan çalıģmalara ıģık tutacaktır. Sanatsal değer bakımından da yüksek iģçilik gerektiren bu neyler incelenerek varsa eksiklerinin giderilmesi ve standart bir çalgı olması için çalıģılmalar yapılmalıdır. Bu sayede ney çalgısı, Türk kültüründeki yerinin yanı sıra evrensel değerlerin aktarımında da önem kazanacaktır. KAYNAKLAR CAN, N. (2011). Osmanlı'da müziğin ve Ģiirin gözde sazı: Ney. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31(1), 179-200. ÇAKIRER, H. S., & Oter, T. (2009). GeçmiĢten günümüze ud yapımcıları ve ud yapımında kullanılan yöntemler. S.Ü. Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 307-323. ERGUNER, K. (2002). Ayrılık Çeşmesi. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları. ĠMĠK, Ü., & HaĢhaĢ, S. (2014). Çalgı kalitesinin performans ve baģarıya etkilerine yönelik görüģler "bağlama örneği". İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 59-68. ĠZBUDAK, V. (1990). Mesnevi (Cilt 1). Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi. OZANOĞLU, T. (2011). Anadolu Halk Çalgıları (Cilt 3). Ankara: Hazal Matbaacılık. ÖZTUNA, Y. (1990). Büyük Türk Musikisi Ansiklopedisi (Cilt 2). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. SUN, M. (1969). Türkiye'nin Kültür-Müzik-Tiyatro Sorunları. Ankara: Kültür Yayınları. TANRIKORUR, C. (2003). Osmanlı Dönemi Türk Musikisi. Ġstanbul: Dergâh Yayınları. TOK, E. (2014). 17. Yüzyıl Mevlevî ġairlerinde Ney. Mediterranean Journal of Humanities, 261-278. UYGUN, M. N. (2007). Ney. Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 439