T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KRUVAZİYER TURİZMİ: İSTANBUL GALATAPORT ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Alper Sami ÇAYIR MART 2008 ANKARA
T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KRUVAZİYER TURİZMİ: İSTANBUL GALATAPORT ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Alper Sami ÇAYIR Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Şennur ALDEMİR MART 2008 ANKARA
GİRİŞ Turistik ürün içinde, taşıma-ulaştırma hizmetleri, vazgeçilmez bir hizmet bileşenidir. Ulaştırma ihtiyacı, turistik ürün türlerinin hemen tümünde, turizm hizmetler zincirinin önemli bir halkasıdır. Bu halka, diğer halkaları da birbirine bağlayan karakteriyle vazgeçilmezdir. Ulaştırma araçlarından gemiler ise, hem turizm amaçlı hem de yük ve insan taşımacılığında eskiden beri kullanıla gelmektedir. Ancak, gerek bireysel gerekse grup seyahatlerinde, zamanı değerlendirme kaygısı öne çıkmakta ve daha ziyade havayolu araçları tercih edilmektedir. Bu araştırmada daha fazla üzerinde yoğunlaşılacak olan turistik deniz taşımacılığıdır. Denizde gemi seyahatinin kendisi, turistik ürünün odağında bulunmaktadır ve diğer alt bileşenleri ile birlikte, bu turistik ürünün adı kruvaziyer turizmdir. 1950 li yıllarda kıtalararası hava taşımacılığının ön plana çıkması ile Atlantik te yolcu taşımacılığına yönelik düzenlenmiş gemiler iş yapamaz hale gelmişlerdir. Bu durum karşısında gemi şirketleri yeni bir Pazar oluşturmak zorunda kalmış ve gemilerin gezi, tatil amaçlı kullanılması fikrinin gelişmesi ile kruvaziyer turları doğmuştur (Bülbül,1993:17) Geçmişi buhar gücüne dayalı deniz aşırı ulaşımı gerçekleştirmek amacı ile inşa edilen gemilere uzanan kruvaziyerler turistik amaçlarla geliştirilmeleri sonucunda günümüzdeki yapılarına kavuşmuşlardır. Bugün 2000-3000 kapasiteli kruvaziyerler, alışveriş merkezleri, kumarhaneler, restoranlar, diskolar, spor alanları, sağlık ve güzellik merkezleri, yüzme havuzları gibi bir çok özellikleri ile lüks bir otel niteliğindedir (Öner,1997:48) Kruvaziyer turizminde 1950 lerde başlayan gelişme, daha sonra üzerinde geniş olarak durulacak olan, dünyada başlıca iki bölgede ortaya çıkmıştır. Bu önemli iki bölge Akdeniz ve Karaibler dir. 1969 yılında, Karaibler de deniz turlarına 312.000 kişinin katıldığı, Akdeniz de de hemen hemen bir o kadar yolcunun aynı
amaçla seyahat ettiği tahmin edilmektedir (Toskay,1993:247). Buna göre 1970 lerin başında 600.000 kişi civarında bir turist kapasitesinin, kruvaziyer endüstrisine, dünya genelinde bir katılımı olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde bu sayının 10 milyon dolayında olduğu düşünülürse, gelişme seyrinin hızı tahmin edilebilir. Türkiye sahip olduğu doğal, kültürel, tarihi değerler ve hava ulaşım olanaklarının, limanlarının, belli bir seviyeye ulaşmış turizm endüstrisinin varlığının yanında, içinde bulunduğu Akdeniz çanağındaki konumu ile kruvaziyer turizmine son derece elverişli bir ülkedir. Ayrıca Dünya kruvaziyer turizmi için yeni ve farklı bir destinasyon olarak önemi artan Karadeniz bölgesi için de halihazırda en iyi başlangıç limanı alternatifidir. Bu çalışma kapsamında, dünyada hızla gelişen bir deniz turizmi sektörü olarak kruvaziyer turizminin gelişme eğilimlerinin belirlenmesi ve bu doğrultuda günümüzde barındırdığı potansiyeller açısından Akdeniz çanağının ve Karadeniz in en önemli doğal ve tarihi değerlerine sahip Türkiye nin Avrupa Kruvaziyer turizmi pastasından aldığı payın çok az olduğunun ortaya çıkarılarak, özellikle bir başlangıç noktası olarak İstanbul un ve İstanbul un günümüzdeki tek kruvaziyer limanı olan Karaköy Limanının (Galataport) gerek Karadeniz e gerekse de Ege Denizine açılan bir kapı olduğu göz önüne alındığında potansiyelinin çok azı oranında Kruvaziyer gemi çekme nedenlerinin sorgulanması amaçlanmıştır. Bu amaçla öncelikle deniz turizminin ve özellikle de Türkiye için yeni bir kavram sayılan ancak dünyada bir asrı aşkın zamandır turizm faaliyeti olarak görülen kruvaziyer turizmi kavramına ve kruvaziyer turizminin tarihi gelişimine yer verilmesi, bu kavramın ayrılmaz bütünü olan kruvaziyer gemi ve limanların genel özelliklerine değinilerek, dünyada kruvaziyer turizminin günümüzdeki durumu ve başlıca kruvaziyer turizmi bölge ve limanlarının saptanması gereği doğmuştur. Türkiye nin dünyada büyük bir hızla gelişen kruvaziyer turizmi içerisindeki yeri ve kruvaziyer turizmi potansiyeli çalışmanın bir diğer alt başlığı olmakla birlikte 2
günümüzde Türkiye nin kruvaziyer turizminden hak ettiği payı alıp alamadığı sorgulanarak bu bağlamda ülkenin sahip olduğu kruvaziyer limanlar belirtilmiştir. Türkiye nin en önemli kruvaziyer limanlarından olan Karaköy Limanı örnek liman olarak seçilerek tarihi gelişimi ve günümüzdeki durumu ortaya konulmuştur. Bununla birlikte limanın günümüzdeki sorunları tespit edilerek, bu sorunları çözmeye dönük hazırlanan ancak halen uygulamaya geçememiş olan Galataport Projesi irdelenmiştir. Son olarak da bütün çalışmanın bir değerlendirmesi yapılarak, sonuçlar çıkarılmaya çalışılmış ve çıkan sonuçlar doğrultusunda Türk kruvaziyer turizmi ürününün geliştirilmesi konusunu, daha önce yapıldığı gibi, öncelikle bir bütün olarak ele almak gerektiği, sonra da, ürünün alt parçalarında neler yapılabileceğini ayrı ayrı ele alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. Örnek liman olarak seçilen Galataport için ise yıllardır süre gelen plansızlık ve bu plansızlığın sonucu olarak da mevcut yapıların yenilenememesi veya restore edilememesinin İstanbul a gelen ve gelmesi muhtemel kruvaziyer gemi turistlerinin çok düşük düzeyde kalmasına neden olduğu, hazırlanan Galataport Projesinin ise biran önce uygulamaya geçmesinin gerektiği sonucuna varılmıştır. 3
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER TABLO CETVELİ ŞEKİL CETVELİ i iii iv v GİRİŞ 1 1. DENİZ TURİZMİ VE KRUVAZİYER TURİZMİ 4 1.1. Dünyada Turizm Eğilimleri 4 1.2. Deniz Turizmi ve Kruvaziyer Turizmi Kavramı 6 1.3. Kruvaziyer Turizmi Turistik Ürünü 10 1.4. Kruvaziyer Turizminin Tarihi Gelişimi 16 1.5. Kruvaziyer Turizminin Deniz Taşımacılığındaki Yeri 17 1.6. Kruvaziyer Gemiler ve Gemi Limanları 19 2. DÜNYA TURİZMİNDE KRUVAZİYER TURİZMİN YERİ VE ÖNEMİ 26 2.1. Dünyada Kruvaziyer Turizmi Talebi ve Arzı 29 2.2. Dünyada Kruvaziyer Turizmi Bölgeleri, Güzergâhlar ve Limanlar 34 2.3. Kruvaziyer Gemi İmalatında Avrupa nın Önemi 44 3. TÜRKİYE DE DENİZ TURİZMİ VE KRUVAZİYER TURİZM 48 3.1. Türkiye Kruvaziyer Turizminin Dünya Turizmi İçerisindeki Yeri 52 3.2. Türkiye nin Kruvaziyer Turizmi Potansiyeli 55 3.3. Türkiye deki Kruvaziyer Gemi Limanları 56 4. SALIPAZARI KRUVAZİYER LİMANI (GALATAPORT) 63 4.1. Salıpazarı Limanının (Galataport) Konumu ve Tarihi Gelişimi 63 4.2. Salıpazarı Limanının (Galataport) Günümüzdeki Durumu 66 4.3. Salıpazarı Kruvaziyer Limanı (Galataport) Projesi 69 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 75 KAYNAKÇA 80 ÖZET 83 ABSTRACT 85 iii
ÖNSÖZ Üç tarafı denizlerle çevrili ülkemiz, sahip olduğu doğal, kültürel, tarihi değerler ve hava ulaşım olanaklarının, limanlarının, belli bir seviyeye ulaşmış turizm endüstrisinin varlığının yanında, içinde bulunduğu Akdeniz çanağındaki konumu ile kruvaziyer turizmine son derece elverişli olmasına rağmen, dünya kruvaziyer turizmi gelirinden hak ettiği payı alamamıştır. Bu çalışmada, Dünya ve Türkiye kruvaziyer turizmi pazarı ve gelişmeleri araştırılarak, ülkemizde bu turizm türünü geliştirmek için ne gibi adımlar atıldığı ve neler yapılması gerektiği değerlendirmesi yapılmış; bu çerçevede mevcut potansiyelleri göz önüne alındığında gelecekte Türkiye nin ve hatta dünyanın en önemli kruvaziyer turizmi merkezlerinden olabilecek İstanbul un ve onun günümüzde tek işleyen kruvaziyer limanı olan Salıpazarı Limanının (Galataport) mevcut durumu ve sorunları değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında deniz turizminin ve özellikle de Türkiye için yeni bir kavram sayılan ancak dünyada bir asrı aşkın zamandır turizm faaliyeti olarak görülen kruvaziyer turizmi kavramına ve kruvaziyer turizminin tarihi gelişimine yer verilerek, bu kavramın ayrılmaz bütünü olan kruvaziyer gemi ve limanların genel özelliklerine değinilmiştir. Ayrıca dünyada kruvaziyer turizminin günümüzdeki durumundan bahsedilerek, başlıca kruvaziyer turizmi bölge ve limanlarından bahsedilerek, sektörün en önemli unsurlarından olan gemi imalatının en yoğun olarak yapıldığı Avrupa dan bilgiler verilmiştir. Tüm veriler bilimsel yöntemlerle değerlendirilmiş ve örneklem alan olarak Türkiye nin en önemli limanlarından biri olan ve kamuoyunun da yakından takip ettiği İstanbul-Galataport kruvaziyer limanı seçilmiştir. Örnek alanda yerinde incelemeler yapılmış ve Galataport projesine ilişkin ilgili kurumlardan bilgi alınarak bu çerçevede değerlendirmeler yapılmıştır. i
Ülkemiz taşıdığı potansiyeller itibariyle birçok kruvaziyer tur güzergâhının içerisinde yer almasına rağmen bu araştırmanın sonuçları da göstermektedir ki yeterli sayıda ve kalitede kruvaziyer limanımızın olmaması ülkemizin kruvaziyer turizminden hak ettiği payı alamamasına neden olmaktadır. Mart 2008 Alper Sami ÇAYIR ii
ÖZET Bu çalışma kapsamında, dünyada hızla gelişen bir deniz turizmi sektörü olarak kruvaziyer turizminin gelişme eğilimlerinin belirlenmesi ve bu doğrultuda günümüzde barındırdığı potansiyeller açısından Akdeniz çanağının ve Karadeniz in en önemli doğal ve tarihi değerlerine sahip Türkiye nin Avrupa Kruvaziyer turizmi pastasından aldığı payın çok az olduğunun ortaya çıkarılarak, özellikle bir başlangıç noktası olarak İstanbul un ve İstanbul un günümüzdeki tek kruvaziyer limanı olan Salıpazarı Limanının (Galataport) gerek Karadeniz e gerekse de Ege Denizine açılan bir kapı olduğu göz önüne alındığında potansiyelinin çok azı oranında Kruvaziyer gemi çekme nedenlerinin sorgulanması amaçlanmıştır. Bu amaçla deniz turizminin ve özellikle de Türkiye için yeni bir kavram sayılan ancak dünyada bir asrı aşkın zamandır turizm faaliyeti olarak görülen kruvaziyer turizmi kavramına ve kruvaziyer turizminin tarihi gelişimine yer verilerek, bu kavramın ayrılmaz bütünü olan kruvaziyer gemi ve limanların genel özelliklerine değinilmiştir. Ayrıca dünyada kruvaziyer turizminin günümüzdeki durumuna değinilmiş, başlıca kruvaziyer turizmi bölge ve limanlarından bahsedilerek, sektörün en önemli unsurlarından olan gemi imalatının en yoğun olarak yapıldığı Avrupa dan bilgiler verilmiştir. Çalışma kapsamında Türkiye nin dünyada büyük bir hızla gelişen kruvaziyer turizmi içerisindeki yeri ve kruvaziyer turizmi potansiyelinden bahsedilerek günümüzde Türkiye nin kruvaziyer turizminden hak ettiği payı alamadığı sonucuna varılmış ve bu bağlamda ülkenin sahip olduğu kruvaziyer limanlara değinilmiştir. Bu araştırmalar çerçevesinde örnek liman olarak seçilen ve bir dönem dünyanın en işlek limanlarından olan Salıpazarı Limanının (Galataport) tarihi gelişimi ve günümüzdeki durumu ortaya koyulmuştur. Bununla birlikte limanın günümüzdeki sorunları tespit edilmesi gereği ortaya çıkmış olup, bu sorunları 83
çözmeye dönük hazırlanan ancak halen uygulamaya geçememiş olan Galataport Projesi irdelenmiştir. Tüm çalışmanın değerlendirilmesi gerekirse Türk kruvaziyer turizmi ürününün geliştirilmesi konusunu, daha önce yapıldığı gibi, öncelikle bir bütün olarak ele almak gerektiği, sonra da, ürünün alt parçalarında neler yapılabileceğini ayrı ayrı ele alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. Örnek liman olarak seçilen Galataport için ise yıllardır süre gelen plansızlık ve bu plansızlığın sonucu olarak da mevcut yapıların yenilenememesi veya restore edilememesinin İstanbul a gelen ve gelmesi muhtemel kruvaziyer gemi turistlerinin çok düşük düzeyde kalmasına neden olduğu, hazırlanan Galataport Projesinin ise biran önce uygulamaya geçmesinin gerektiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Turizm, Kruvaziyer, Galataport, Karaköy Limanı, Deniz Turizmi. 84
Alper Sami ÇAYIR tarafından hazırlanan KRUVAZİYER TURİZMİ: İSTANBUL GALATAPORT ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Şennur ALDEMİR (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. Tarih Alper Sami ÇAYIR Kültür ve Turizm Uzm. Yrd.
1.DENİZ TURİZMİ VE KRUVAZİYER TURİZM Deniz turizmi Dünyada en hızlı gelişen turizm kollarından biri olmakla birlikte, kruvaziyer turizminin de deniz turizmi çeşitleri arasında oldukça önemli bir yer tutmaktadır. 1.1. Dünyada Turizm Eğilimleri Turizm ekonomik büyüklüğü, yarattığı istihdam, sosyo-ekonomik etkisi ile dünyanın en önemli sektörlerinden birisi haline gelmiştir. Dünyada turizm sektörünün gelişimine bakıldığında 2004 yılında 2003 yılına göre %11 lik bir artışla toplam 764 milyon uluslararası turistin çeşitli ülkeleri ziyaret ettiği görülmektedir. Dünyada En yüksek artış ise %28 ile Asya/Pasifik bölgesinde görülmüştür (Şekil 2.1). Bölgelere göre Uluslararası Turist Ziyaretleri, 1950-2004* milyon 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Orta Doğu Afrika Asya ve Pasifik Amerika Avrupa 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2004* Şekil 1.1. Bölgelere Göre Uluslararası Turist Ziyaretleri, 1950-2004 Kaynak: Terzibaşoğlu, 2005 Bölgelere göre incelendiğinde 2004 yılında, %54 lük bir oranla 416 milyon turistin Avrupa yı tercih ettiği görülmektedir. 153 milyon turist (%20) de Asya/Pasifik bölgesini tercih etmiştir. Amerika ya giden turist sayısı ise %17 oranla 126 milyon kişidir. Orta Doğu ülkelerini tercih eden turist sayısı %5 ile 35 milyon
iken, Afrika ülkeleri %4 pay ve 33 milyon ile son sıralarda yer almaktadır. Avrupa da en çok tercih edilen ülkeler ise Fransa ve İspanya dır. 2004 yılında Fransa yı 75 milyon turist ziyaret ederken, İspanya ya gelen uluslararası turist sayısı 52,4 milyondur. Uzak Doğu da ise Çin önemli bir turizm ülkesi olarak görülmektedir. 2004 yılında ülkeyi yaklaşık 42 milyon turist ziyaret etmiştir. Uluslararası turistlerin dünyada en çok ziyaret ettiği ülkelere bakıldığında Türkiye sekizinci sırada yer almaktadır. Türkiye; Fransa, İspanya ve İtalya dan sonra Akdeniz çanağında dördüncü sırada yer almaktadır. 2004 yılında 16,8 milyon turist ülkemizi ziyaret etmiştir. 1950-2020 yılları arasında uluslararası turist ziyaretlerine göre yıllık ortalama artış oranı %4,1 dir. 2010 yılında 1 milyar ve 2020 yılında 1,6 milyar uluslararası turistin çeşitli ülkeleri ziyaret edeceği tahmin edilmektedir (Şekil 1.2). 1.600 1.400 1.200 milyon 1.000 800 600 400 200 Güney Asya Orta Doğu Afrika Doğu Asya/Pasifik Amerika Avrupa 763 milyon 1 milyar 1,6 milyar 0 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Şekil 1.2. Uluslararası Turist Ziyaretleri, Mevcut Durum ve Tahminler (1950-2020) Kaynak: Terzibaşoğlu, 2005. Uluslararası turizmde en çok kullanılan ulaştırma şekli karayolu taşımacılığıdır. 2004 yılında uluslararası turistlerin %44,3 ü karayolunu, %43,2 si 5
havayolunu, %7,3 ü denizyolunu ve %4,8 i ise demiryolu taşımacılığını tercih etmiştir. 1.2. Deniz Turizmi ve Kruvaziyer Turizmi Kavramı Denizde deniz araçları ile yapılan, turizm amaçlı meslek faaliyetleri ile, onu doğrudan destekleyen diğer meslek faaliyetleri deniz turizmi olarak tanımlanmaktadır. Bu meslek faaliyetleri şunlardır; 1. Yat Yatırımları ve İşletmeciliği (Mürettebatlı ve mürettebatsız) 2. Yat limanı Yatırımları ve İşletmeciliği 3. Kruvaziyer ve Feribot İşletmeciliği 4. Günlük Gezi Tekneleri İşletmeciliği 5. Dalış Turizmi ve Su Sporları İşletmeciliği 6. Yat İmalat ve Çekek Yerleri İşletmeciliği 7. Yat Malzeme Satış Hizmetleri İşletmeciliği Bu sektörlerin tümünün turizm döviz gelirleri içindeki payı %20-25 kadardır. 4957/2634 Sayılı Turizm Teşvik Kanunu nun da desteğiyle, özellikle 80 li yıllardan sonra mürettebatsız tekne işletmeleri (bareboat) gündeme gelmiş; bununla birlikte sayıları artan marina işletmelerimiz, yerli-yabancı yatçıların hizmetine girmiştir. Güney kıyılarımızda komşu adalara yapılan turizm amaçlı feribot seferleri, başlı başına bir sektör oluşturmuştur. 90 lı yıllardan sonra yat yapım ve çekek yerleri, turizm amaçlı olarak gelişmesini sürdürmüştür. Yine çok eski yıllarda başlayan dalış turizmi, teknolojik gelişmeye paralel olarak su üstü sporlarının da eklenmesiyle önemli bir turizm sektörü haline gelmiştir. Günübirlik teknelerimiz ise, özellikle turizm merkezlerimizde sayıları binlerle ifade edilen bir filo oluşturmuştur. 6
Tüm bu sektörlerimizin, özellikle Antalya, Muğla (Fethiye, Marmaris, Bodrum) ve İzmir sahil şeridinde hızla gelişimi sonucunda yürürlükteki Yat Turizmi Yönetmeliği nin sektörün ihtiyaçlarına cevap veremeyecek hale gelmesi sebebiyle Deniz Turizmi Sektörü, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile işbirliği içinde 4957/2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu nun ilgili maddelerinde değişiklik taslağı ile Deniz Turizmi Yönetmeliği hazırlıklarını sürdürmektedir. Deniz Turizmi Sektörü, 1982 yılında Türkiye genelinde kurulan İstanbul, Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz Bölgeleri Deniz Ticaret Odası bünyesinde örgütlenmiş; 1990 yılında Deniz Ticaret Odası Muğla Şubesi olarak Bodrum da faaliyete geçmiştir. Sektörün gelişimine paralel olarak, 1986 yılında Antalya, 1988 yılında İzmir, 1996 yılında Marmaris ve 1998 yılında Fethiye Şubeleri kurulmuştur. Ayrıca DTO bünyesinde Yatçılık, Marina İşletmeleri, Sualtı ve Suüstü Sporları,Kruvaziyer Turizmi ve Yat İmalat ve Çekek Yerleri Meslek Komiteleri oluşturulmuştur. Deniz turizmindeki gelişmeler insanların denizden yararlanma imkânlarını arttırmış ve çeşitlendirmiştir. Önceleri elit bir kitlenin spor, denize dönük eğlence ve dinlenme aracı olarak kabul edilen yatçılık uluslararası turizm hareketlerinin bir parçası haline gelmiştir. Dünya yat turizminin odaklaştığı önemli bölgelerden biri olan Akdeniz çanağı, gerek ticari gerekse amatör yatçılar için de cazibesini her geçen gün arttırmaktadır. Deniz turizmindeki bu gelişmeler Akdeniz in en temiz ve en güzel kıyılarına sahip tarihten izler taşıyan bozulmamış koylara sahip ülkemizi de olumlu yönde etkilemiştir. Ülkemizde 80 li yıllardan sonra gelişmeye başlayan deniz turizmi sağladığı sosyal ve ekonomik katkının yanı sıra tanıtım faaliyetlerine katkısı ve sağladığı döviz girdisi ile genel turizm sektörü içerisinde önemli yer tutmaktadır. 7
Küçük teknelerle günübirlik geziler veya kısa yatılı geziler şeklinde başlayan Yatçılık Türkiye de diğer turizm çeşitlerine oranla uzun bir geçmişe sahip olmasına rağmen son on yılda kitle turizminin bir parçası olarak binlerce yatlık filo halinde hızlı bir gelişme göstermiştir. Özellikle geleneksel Akdeniz tekne yapım yöntemleriyle inşa edilen ahşap yatlarımızın (guletlerimiz) oluşturduğu Mavi Tur filomuz dünyada ilk ve tek olup, Mavi Yolculuk ülkemizin dünya turizmine hediye ettiği özgün bir turizm dalı olmuştur. Yat yatırım ve işletmeleri, yat limanı yatırım ve işletmeleri sportif amaçlarla yapılan aletli dalış aktiviteleri, su sporları, amatör denizciliğe ilişkin faaliyetler ve deniz araçlarıyla yapılan günübirlik gezileri bünyesinde toplayan deniz turizmi hizmet ticareti uluslar arası alanda kapasitesini her geçen gün arttırmaktadır. Turizmi Teşvik Kanununun ve Yat Turizmi Yönetmeliği nin sağladığı ortamda gelişen deniz turizmi, turizm girdilerinde yaklaşık %20-25 lik paya sahip bir sektör haline gelmiş olup Milli Sicile kayıtlı 2670 adet yat bulunmaktadır. Ayrıca, sicile kayıtlı olmayıp limanlara kayıtlı çalışan çok sayıda ticari teknemiz bulunmaktadır. Dünya tarihinde kültürel alışverişin, ticaret ve keşiflerin en değerli aracı olmuş gemicilik yaklaşık iki asırdan beri seyahat sektöründe gittikçe artan önemli bir yere sahiptir. Farklı gemi güzergâhları ve tur çeşitlerinin gelişimi, artan gemi sayısıyla birleşince fiyatların dengelenmesine neden olmuş ve böylece Kruvaziyer turizmi farklı gelir seviyesinden misafirleri ağırlamaya da başlamıştır. Kruvaziyer taşımacılığın ülke ekonomilerine olan etkileri incelendiğinde; Kruvaziyer yolcuların turistik harcamaları ve gemilerin liman masrafları gibi direk etkisi, Bu sektöre mal ve hizmet sağlayan sanayilere olan ikincil etkisi, Yabancı döviz girişi ile dış ticaret dengesine etkisi 8
Günümüz Türkiye si için de çok önem arz eden istihdama etkisi görülecek ve ülke ekonomileri için bu derece önemli, bir yer tutması itibariyle de başlı başına bir endüstri olarak kabul edilecektir (Gücel, 2006). Kruvaziyer turizminin iki önemli bileşeni Kruvaziyer gemileri ve bu gemilerin hizmet aldığı limanlardır. Kruvaziyer Liman; organize turlar ile seyahat eden kişilerin taşındığı yolcu gemilerinin (Kruvaziyer gemilerin) bağlandığı, günün teknolojisine uygun yolcu gemisine hizmet vermek amacıyla liman hizmetlerinin (elektrik, jeneratör, su, telefon, internet ve benzeri teknik bağlantı noktaları ve hatlarının) sağlandığı, yolcularla ilgili gümrüklü alan hizmetlerinin görüldüğü, ülke tanıtımı ve imajını üst seviyeye çıkaracak turizm amaçlı (yeme-içme tesisleri, alışveriş merkezleri, haberleşme ve ulaştırmaya yönelik üniteler, danışma, enformasyon ve banka hizmetleri, konaklama üniteleri, ofis binalar) fonksiyonlara sahip olup, Kruvaziyer gemilerin yanaşmasına ve yolcuları indirmeye müsait deniz yapıları ve yan tesislerinin yer aldığı limanlardır (www.denizcilik.gov.tr). Kruvaziyer seyahatine çıkan turistlerin zamanları denizde ve ziyaret edilen şehirlerde geçmektedir. Zaten bu turizm türünde pazarlanan hizmette gemi, deniz ve farklı şehirlerdir. Gemi her gün yeni bir limana uğramakta ve zamanının bir bölümünü bu limanda geçirmektedir. Her uğranan şehirde düzenlenen turlar ile şehrin farklı bölgelerindeki doğal ve tarihi mekânlar, alışveriş yerleri ve cazibe merkezleri gezilmektedir. Gidilen limanlarda bir kısım insanlar gemide kalmayı, bir kısım insanlar ise kendi imkânları ile gidilen bölgeyi gezmeyi tercih etmektedir. Kruvaziyer gemileri ya ticari limanlardaki yolcu iskelelerine ya da doğrudan yolcu limanlarına yanaşmaktadır ve genellikle yanaşılan yerler yolcuların tam beklentilerini karşılamamaktadır. Turizmde yaygın olarak kullanılan bir değiş, yeni bir yere giden turistin en çok aklında kalan ilk ve son gördüğüdür demektedir. Bu açıdan bakıldığında 9
kruvaziyer yolcusu yeni bir şehre geldiğinde ilk ve son gördüğü geminin yanaştığı limandır. Genel olarak limanlar kruvaziyer turizmindeki gelişmenin hızına ayak uyduramamışlardır. Kruvaziyer gemilerindeki hızlı modernleşme limanlara aynı oranda yansımamıştır. Günümüzde Türkiye nin de içinde olduğu birçok ülkede kruvaziyer gemiler ticari yük limanlarının içindeki yolcu rıhtımlarına yanaşmaktadır. Vinçler, konteynırlar, kamyonlar ile kaplı bir manzara kruvaziyer yolcuları için çok da hoş olmayan bir görüntüdür. Kruvaziyer limanı olarak planlanmayan iskeleler, rıhtımlar bir yandan gemilerin yanaşma ayrılma manevraları için sorun olurken diğer yandan yolcular için yüksek merdivenleri tırmanmak veya uzun mesafeler yürümek gibi zorluklar oluşturmaktadır. Bir kısım ticari limanlarda planlanırken yolcu iskelesi ve yolcu salonu projeye dahil edilmiştir. Ancak ticari liman işletmesinde yük ve gemi gelirleri, yolcu gelirlerine kıyasla çok daha yüksektir. Bu nedenle ticari liman işletmecileri uzun süre rıhtım işkâl eden, gelen gemi sayısı açısından mevsimsel olarak büyük değişiklik gösteren, getirisi düşük olan yolcu gemilerine sıcak bakmamaktadır. Neredeyse tüm limanlarda geri saha sıkıntısı bulunmaktadır. Ticari limanlar yük operasyonları için son derece gerekli olan liman sahalarını geniş yolcu salonları, tur otobüslerinin park alanı olarak kullanmak istememektedirler. Kısaca kruvaziyer gemileri için ayrı limanlara ihtiyaç duyulmaktadır. 1.3. Kruvaziyer Turizmi Turistik Ürünü Kruvaziyer turizmi; konukların, temel amacı yolcu taşımacılığı olan bir gemiye, para ödemek suretiyle bindikleri ve bu amaçla her türlü hizmet donanımına sahip bulunan büyük gemilerle yapılan denize dayalı bir seyahat olarak tanımlanabilir (Wild ve Dearing: 2000:319). Kruvaziyer gemiler ise; yük taşıyan gemilerle, kısa mesafeli tur yapan operatörler, feribotlar ve tekneler dışında kalan, seyahati programlanmış derin sularda iki gün ya da daha fazla kalan, en az 100 yolcu kapasiteli gemilerdir. 10
Kruvaziyer turistik ürününü satın alan misafirler, gemiye hangi limanda ne zaman bineceklerini, hangi limanları ne kadar süre içinde ziyaret edeceklerini, bu ziyaretler sırasında liman ülkesinde, karada hangi aktivitelere katılacaklarını, dönüşün hangi limana ne zaman olduğunu bilirler. Kruvaziyer turizmi turistik ürünü, özel nitelikli gemi seyahatinin merkezinde bulunduğu bir turizm aktivitesidir. Kruvaziyer turistler, temelde, bir gemi seyahatini satın alırlar. Bu gemi seyahati, birkaç limanın da bu süre içinde ziyaret edildiği, belli bir süre zarfında gerçekleşir. Kruvaziyer turistik ürününü çekici kılan bazı unsurlardan söz etmek mümkündür. Yolculuk sırasında, diğer seyahatlerde normal karşılanan yolculuk güçlükleri, deniz gezilerinde en az düzeydedir. Bütün tatil süresi boyunca, hareket eden bir evde oturulurken, önceden seçilmiş bir limandan diğerine uğramak mümkündür. Bununla birlikte gemide büyük bir konfor bulunmaktadır. Deniz turlarında, istenilen iklim ve çevrelere seyahat edilebilir. Yolculuk süresince çeşitli eğlence ve aktivitelerle gemide iyi bir zaman geçirilmesi sağlanılmaktadır (Toskay, 1983:247). Kruvaziyer gemilerde sağlanan nitelik ve konfor yükselişi, bu alanda potansiyel talebi fiili düzleme çekebilmektedir. Diğer yandan, kruvaziyer turizmi ürünü talebinde, denizi ve denizde gemi seyahatini sevmek, belki de ön koşuldur. İlk kez bir kruvaziyer tura katılan bir turistin, gemi ile seyahatten hoşlanmaması durumunda, gemideki konfor, eğlence ve diğer imkânlar ne olursa olsun, tekrarı beklenemeyebilir. Aynı durum, gemi seyahatinden hoşlanan bir insan için, sürekli bir talebe dönüşebilmektedir. Kruvaziyer gemilerde Otel ve deniz işletmeciliği, bir yüzer yapının içinde birleştirilip bütünleştirilmiştir. Alışveriş, eğlence merkezleri, dinlenme, okuma, terapi ve spor salonları; gemide yayınlanan günlük gazete ve dergiler, konferans salonları, tiyatro ve kütüphane, uydu haberleşme ağı vb. yolcuya yönelik hizmetlerde kruvaziyer gemiler, çok güverteli bir yüzer şehir şekline dönüşmüş bulunmaktadır. 11
Dünya turizm talebi içinde kitlesel turizm ürünleri ağırlık ve önemini korumaktadır. Bunun yanında yeni, farklı talep eğilimlerinin de öne çıktığı görülmektedir. Bu alternatif ürünlerden biri de son yıllarda dünya turizm büyüme hızının bir kat üstünde gelişen kruvaziyer turizmidir. Deniz turizmi içinde değerlendirilen kruvaziyer gemilerle yolcu taşımacılığı ilk kez Albert Balin tarafından 19. yy sonlarında 1890 yılında gerçekleştirilmiştir. O yıllarda yolcu ve yük gemileri arasında tam bir uzmanlaşma olmadığından, bu yöntem dünya da büyük ilgi yaratmamıştır. Birinci dünya savaşından sonra ABD ye göçlerin sınırlandırılması ve uçak teknolojisinin havayolu rekabetini geliştirmesi tarifeli transatlantik seferlere talebi azaltmıştır. Uçak rekabeti ile birlikte transatlantikler işlevlerini yitirmeye başlamışlardır. Le Havre Southhampton- Newyork parkurunu 3.5 günde alabilen transatlantikler uçakla çeyrek güne kadar inen seyahat süresi karşısında iki terminal arasında tarifeli sefer yapmayı amaçlayan hizmet tarzlarını özde turizmi ve dinlenmeyi esas alan kruvaziyer taşımacılığına kaydırmıştır. 1930 yılında, kruvaziyer seferler devlet desteği sağlayan Almanya sayesinde, kruvaziyer turizmi çok büyük bir gelişme göstermiştir. Dünyada genel olarak turizmin gelişmesinin doğrusal çizgisinin kırılarak sıçrama yapıldığı dönem, II.Dünya Savaşı sonrasına rastlamaktadır. Savaşın bitmesi, Avrupa nın yeniden ekonomik gelişiminin hızlanması, yüksek gelirli sanayi toplumlarında, kitle turizmine katılım hususunda, uygun bir zemin ortaya çıkarmıştır. Kurvaziyer turizm bir kitle turizmi sayılmasa da, 1950 li yıllardan itibaren, genel olarak turizm hareketlerine katılımın yoğunlaşması, modern kurvaziyer turizmin de başlangıcı sayılmakla birlikte, 1950 li yıllarda kıtalar arası hava taşımacılığının ön plana çıkmasıyla Atlantik te yolcu taşımacılığına yönelik düzenlenmiş gemiler iş yapamaz hale gelmişlerdir. Bu durum karşısında gemi şirketleri yeni bir pazar oluşturmak zorunda kalmış ve gemilerin, gezi, tatil amaçlı kullanılması fikrinin gelişmesiyle kurvaziyer turlar oluşmuştur. 12
Kruvaziyer turizminde 1950 lerde başlayan gelişme dünyada başlıca 2 bölgede ortaya çıkmıştır. Bu 2 önemli bölge Akdeniz ve Karayiplerdir. 1969 yılında, Karayipler de deniz turlarına 312.000 kişinin katıldığı, Akdeniz de de hemen hemen bir o kadar yolcunun aynı amaçla seyahat ettiği tahmin edilmektedir. Buna göre 1970 li yılların başında 600 bin civarında bir turist kapasitesinin, kruvaziyer endüstrisine, dünya genelinde bir katılımı olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde bu sayının 10 milyon dolaylarında olduğu düşünülürse, gelişme seyrinin hızı tahmin edilebilir. Şekil 1.3. Dünya Çapında Talepteki Artış 1990-2004 Kaynak: Deniz Ticaret Odası, 2005 Kurvaziyer turizm ürününü talep edenlerin dünya ve bölgesel bazda incelenmesine talep miktarı açısından bakıldığında öne çıkan başlıca ülkelerin ABD, Kanada ve bazı Avrupa ülkeleri olduğu görülür. 1995 yılı verilerine göre, Kuzey Amerika nın, toplam kurvaziyer talebi içindeki payı %80 olup yıllar itibariyle artan talep aşağıdaki tabloda görülmektedir. Avrupa pazarının, ABD pazarı yanında henüz gelişmekte olan bir pazar olduğu göz önünde bulundurularak Akdeniz bölgesinde gerek Ege ve Akdeniz kıyılarında gerekse Karadeniz sahillerinde, kruvaziyer ürün arzının geliştirilip etkin 13
bir biçimde pazara sunularak Türkiye nin dış aktif kruvaziyer turizmi talebini arttırmak mümkün görülmektedir. Tablo 1.1 Kuzey Amerika Gemi Yolcuları 1998-2005 Kaynak: İstanbul Ticaret Odası,2005 Yıl Yolcu sayısı % Büyüme 1998 5,428,000 1999 5,894,000 8.6 2000 6,886,000 16.8 2001 6,906,000 0.3 2002 7,600,000 10.0 2003 7,990,000 5.1 2004 8,870,000 11.0 2005 9,670,000 9.0 Tablo 1.2 Dünya Genelinde Okyanus Aşırı Gemi Seyahati Yolcu Sayıları 2001-2004 Kaynak: İstanbul Ticaret Odası,2005 Ülke 2001 2002 2003 2004 Kuzey Amerika 6,906,000 7,470,000 8,195,000 9,107,000 İngiltere 776,000 824,000 963,000 1,029,000 Avrupa Kıtası 1,130,000 1,296,000 1,709,000 1,758,000 Asya (Japonya hariç) 600,000 600,000 500,000 450,000 Japonya 200,000 220,000 200,000 200,000 Avustralya 75,000 116,000 154,000 158,000 Latin Amerika 315,000 312,000 320,000 340,000 Diğer 190,000 360,000 300,000 315,000 Toplam 10,192,000 11,198,000 12,340,000 13,377,000 14
Tablo 1.3 Mevcut Pazar Karakteristikleri Kaynak:İstanbul Ticaret Odası,2005 Karakteristiği Bütçe Güncel, genel Premium Alternatif Luxury Seyahat uzunluğu Çeşitli 7 gün 7-14 gün Çeşitli 7 gün & üzeri Bütçe bilinci olan Yolcular tecrübeli bazıları ilk defa Tüm yaşlar/ Birçoğu ilk defa Yaşlı ve bol paralı, tecrübeli İyi seyahat etmiş yolcular Bol paralı ve iyi seyahat etmiş Daha eski ve daha Gemiler küçük Yeni büyük ve en büyük Yeni orta boydan Daha küçük büyüğe doğru Yeni küçük & orta boy Daha farklı rotalar, Diğer daha az süs İyi Hizmet, yiyecek &birçok eğlence İyi hizmet & yemek Destinasyon konferansları Dünya geneli fevkalede hizmet ve yemek Avrupalı Tur Önemli güzergahlar operatörleri Carnival, Royal Caribbean, NCL, Princess,Costa Celebrity, Holland America Line A&K, Swan Hellenic, Star Clippers Crystal, Silversea, Seabourn, RSSC, SeaDream Gün başına fiyat 80-125 100-150 150-300 200-900 300-2000
1.4. Kruvaziyer Turizminin Tarihi Gelişimi Turistik ürün içinde, taşıma/ulaştırma hizmetleri, vazgeçilmez bir hizmet bileşenidir. Ulaştırma ihtiyacı, turistik ürün türlerinin hemen tümünde, turizm hizmetler zincirinin önemli bir halkasıdır. Bu halka, diğer halkaları da birbirine bağlayan karakteriyle vazgeçilmezdir. Şimdilerde tasavvurdan fiiliyata dökülmeye başlayan, uzayda inşa edilen yerleşimlere seyahat, çok yeni bir ürün olmasına karşılık, taşıma burada da temel hizmet bileşenidir. Sadece araçlar çok sofistike bir nitelik kazanmışlardır. Bir başka örnek, bireysel su/denizaltı dalışlara cevap verecek bir biçimde tasarlanan denizaltıların, bir seyahat aracı olarak kullanılmasıdır. Ulaştırma araçlarından gemiler ise, hem turizm amaçlı hem de yük/insan taşımacılığında eskiden beri kullanıla gelmektedir. Ancak, gerek bireysel gerekse grup seyahatlerinde, zamanı değerlendirme kaygısı öne çıkmakta ve daha ziyade havayolu araçları tercih edilmektedir. Deniz ulaştırmasının tarihine bakıldığında, Avrupa'dan Amerika'ya yapılan yoğun göç dalgasına cevap vermek üzere ilk ciddi demiryolu taşımacılığı gayretleri ortaya çıkmıştır. Bu dönemde, hem yüksek yolcu kapasiteli hem hızlı, hem de yük taşıyabilen tarifeli gemi işletmeciliğinin devreye girdiği görülmektedir. "Kayıtlara göre 18. yüzyılda başlayan köle ve kısmen de göçmen taşımaları 19. yüzyılda, her bir seferde 2000 kişinin taşındığı kapasiteye erişmiştir. Cunard, White Star, Red Star, Atlantic Transport, Norddeutscher Lloy, Dominion Ley-land, The French Line, Anchor Steamship, Hamburg-American gibi denizcilik firmaları, 1500 ila 2000 arasındaki yolcu kapasitesine sahip gemileriyle (Cedric, Patricia, Pannonia, Carpa-tia v.b.) Kuzey Avrupa ve Akdeniz limanlarından Amerika'ya insan taşıdılar. Bu yıllar italya'dan Amerika'ya göçlerin hızlandığı dönemdir. Kuzey Atlantik'in tonajı 10.000 ile 27.000 arasında değişen boyutları bir seferinde 6500 kadar yolcu taşımaktaydı. 3000 tane birinci mevki, 3500 tane ikinci mevki yolcusu olan bu gemiler, tarifeli taşımacılığın da öncüsü idiler (BARLA ve Diğerleri: 1998, s. 18.) Denizyolu taşımacılığı, anılan dönemde, yük ve yolcu yanında posta taşımacılığı da yaptıklarından, bir süre posta gemisi olarak da adlandırılmışlardır. 16
Talebin yoğunluğu ve işletmeler arasındaki rekabet, bu dönemde, çelikten yapılmış ve buhar gücü ile çalışan ileri teknolojilerin gemicilik sektörüne hızla girişine sahne olmuştur. Dönemin ileri teknolojilerinin gemi inşasına uygulanması, transatlantiklerin gittikçe daha hızlı ve daha yüksek kapasiteli olmalarını sağlamıştır. Ancak bütün bu gelişmeler, hava yolu taşımacılığının devreye girmesi ile büyük oranda sekteye uğramıştır. O sebeple denizyolu taşımacılığı, Avrupa'dan Kuzey Amerika'ya olan göçler döneminde Atlantik seferleri ile elde ettiği önemi, hiçbir zaman tekrar kazanamamıştır. Amerika'nın göçleri sınırlandırması, Atlantik deniz trafik yoğunluğunu da büyük ölçüde azaltan temel faktör olmuştur. 20. Yüzyılın başlarında bu hatta çalışan transatlantikler arasında Lusitania, Mauretania, Titanic, Olympic, Aguitâ-nia ve 1930'larda denize indirilen Queen Mary vardır. Ancak havayolu rekabeti dolayısıyla 1965'de Avrupa ile Amerika arasında sadece dört gemi tarifeli sefer yapabiliyordu. Daha sonra bu dört gemi de çalışamaz duruma gelmişlerdir (Toskay, 1983:98). 1.5. Kruvaziyer Turizminin Deniz Taşımacılığındaki Yeri Deniz turizmi içinde değerlendirilen kruvaziyer gemilerle yolcu taşımacılığı, ilk kez Albert Balin tarafından, 19. Yüzyılın sonlarında, 1890 yılında gerçekleştirilmiştir. O yıllarda yolcu ve yük gemileri arasında tam bir uzmanlaşma olmadığından, bu yöntem, dünyada büyük ilgi yaratmamıştır (Kadıoğlu ve Güler, 1998:44). Birinci Dünya Savaşından sonra, ABD'ye göçlerin sınırlandırılması ve uçak teknolojisinin havayolu rekabetini geliştirmesi, tarifeli transatlantik seferlere talebi azaltmıştır. "Uçak rekabetiyle birlikte transatlantikler işlevlerini yitirmeye başlamıştır. Le Havre Southampton-New York parkurunu 3,5 günde alabilen transatlantikler, uçakla çeyrek güne kadar inen seyahat süresi karşısında, iki terminal arasında tarifeli sefer yapmayı amaçlayan hizmet tarzlarını, özde turizmi ve dinlenmeyi esas alan kruvaziyer taşımacılığına kaydırmıştır" (Barla ve diğerleri,1998:19). 17
"1930 yılında, kruvaziyer seferlere devlet desteği sağlayan Almanya sayesinde, kruvaziyer turizmi çok büyük bir gelişme göstermiştir. Bu seferlere yoğun katılım sağlayabilmek için, devlet "Eğlen, güç kazan" (Kraft durch Freude- Strenght) sloganını yaymaya başlamıştır. Ancak II. Dünya savaşında Almanya'nın ciddi darbe alması üzerine, kruvaziyer seferler bile ortadan kalkmıştır. II. Dünya Savaşının hemen ertesinde, Yunanistanlı armatörler, Adalar Denizinde kruvaziyer seferleri başlattılar. Kruvaziyer gemi işletmeciliğinde stratejilerini ABD'liler-deki gezme-görme-dinlenme isteğini kruvaziyer turizmi doğrultusunda yönlendirmede çok başarılı olmuşlardır. Semiramis adlı gemi ile gerçekleştirilen bu seferler büyük ilgi görmüştür (Kadıoğlu ve Güler,1998:44). Dünyada genel olarak turizmin gelişmesinin doğrusal çizgisinin kırılarak sıçrama yapıldığı dönem, II. Dünya Savaşı sonrasına rastlar. Savaşın bitmesi, Avrupa'nın yeniden ekonomik gelişmesinin hızlanması, yüksek gelirli sanayi toplumlarında, kitle turizmine katılım hususunda, uygun bir zemin ortaya çıkarmıştır. Kruvaziyer turizmi bir kitle turizmi sayılmasa' da, 1950'li yıllardan itibaren, genel olarak turizm hareketlerine katılımın yoğunlaşması, modern kruvaziyer turizminin de başlangıcı sayılabilir. Diğer taraftan, "1950'li yıllarda kıtalar arası hava taşımacılığının ön plana çıkması ile Atlantik'te yolcu taşımacılığına yönelik düzenlenmiş gemiler iş yapamaz hale gelmişlerdir. Bu durum karşısında gemi şirketleri yeni bir pazar oluşturmak zorunda kalmış ve gemilerin, gezi, tatil amaçlı kullanılması fikrinin gelişmesi ile kruvaziyer turları doğmuştur (Bülbül,1993:17). Kruvaziyer turizminde 1950'lerde başlayan gelişme, daha sonra üzerinde geniş olarak durulacak olan, dünyada başlıca iki bölgede ortaya çıkmıştır. Bu önemli iki bölge Akdeniz ve Karaibler'dir. 1969 yılında, Karaibler'de deniz turlarına 312.000 kişinin katıldığı, Akdeniz'de de hemen hemen bir o kadar yolcunun aynı amaçla seyahat ettiği tahmin edilmektedir (Toskay,1983:247). Buna göre 1970'lerin başında 600 bin civarında bir turist kapasitesinin, kruvaziyer endüstrisine, dünya genelinde bir katılımı olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde bu 18
sayının 10 milyon dolayında olduğu düşünülürse, gelişme seyrinin hızı tahmin edilebilir. Deniz turizmi kategorisinde ele alınan kruvaziyer turizmi yanında, deniz turizmi içinde teknelerle yapılan bir başka turizm türü olarak yat turizminin de gözle görülür bir gelişme kaydettiği açıktır. Yat turizmi, kitlesel olmaktan çok, bireysel bazda değerlendirilse de, deniz turizmi kategorisinde meydana getirdiği turistik/ekonomik etkiler ve sonuçları bakımından, değerlendirmeye değer bir konudur. Araştırmamız içinde, yat turizmine ilişkin gelişmelere de, özellikle Türkiye'deki süreç itibariyle değinmekte yarar görülmektedir. Zira, yat turizmi ve buna ilişkin düzenlemeler, Türkiye'de kısa süre de olsa önce yapılmıştır. Dünya yatçılığına uygun arz koşulları ile limanların geliştirilmesi, sayılarının arttırılması sürmektedir. Ege'de Türk-Gulet tipi yatlarla geliştirilen turlara yönelik talepte meydana gelen olumlu seyir, bu alanın geliştirilmesi çabalarına ivme kazandıracaktır. 1.6. Kruvaziyer Gemiler ve Gemi Limanları Kruvaziyer yatırımcılığı son derece ağır bir alandır. Günümüzde 200 kişilik lüks bir kruvaziyerin maliyeti 30-40 milyon dolar iken 2500-3000 kişilik kruvaziyerlerin maliyeti 400 ile 600 milyon dolar arasında değişmektedir. Benzer yatak kapasitesine sahip lüks konaklama işletmelerine kıyasla birkaç kat daha fazla yatırım gerektirmelerine rağmen işletme aşamasında sunduğu avantajlar nedeni ile tercih edilebilir bir yatırım türüdür. Söz konusu avantajlar; - Yüksek gelir grubundaki turistlere hitap ettiğinden gezi sırasında ekstra hizmetlerin satışından ciddi gelirler elde edilir. - Yatırım sermayesinin yüksek olması sektöre girişi güçleştiren, dolayısı ile arz talep dengesinin yatırımcı ve işletmeci aleyhine bozulmasını engelleyen bir etki yapar. - Tatil turizmine yönelik hizmet veren konaklama işletmelerine kıyasla belli bir coğrafyaya ve sezona bağımlılıkları daha azdır. Fiziki olarak yer değiştirme kabiliyetleri değişen pazar koşullarında farklı coğrafyalara yönelik çalışabilme fırsatı 19
verir. Bir kruvaziyerin yılın 12 ayında da çalıştırılabilmesi olasıdır. - Talebin hızla artması yüksek doluluk oranlarını yakalamaya imkan tanımaktadır. Atlantik ve Akdeniz'e düzenlenen fly/cruise programları 1999 yılının 11 ayında %100 doluluk oranında başarı sağlamıştır (Dünya Gazetesi, 7 Aralık 1999:19). - Kruvaziyer şirketleri gemilerini vergi kolaylığı sağlayan ülkelerin limanlarına kaydettirmek sureti ile önemli bir mali avantaj kazanmakta ve karlarını yükseltmektedir. Örneğin, dünyanın önde gelen 17 kruvaziyer şirketi ABD kökenli olmalarına ve pazarlarının %90 ının ABD vatandaşlarının oluşturmasına karşın bu ülkede hemen hemen hiç gelir vergisi ödememektedir. Royal Carribean Cruise şirketi 1.5 milyar doların üzerinde kar etmiş olmasına rağmen finansal raporların gelir vergisini gösteren bir satır dahi bulunmamaktadır (Dollars & Sense, May/June99: p.25.). Miami kökenli Carnival şirketinin 3 yıllık karı 2 milyar dolar olmasına karşın aynı dönemde ödediği kurumlar vergisi karının yalızca %1 'i kadardır (Koszczuk and Willis, 1999:597). Kruvaziyer turizmini yararlanılan geminin boyutlarına bağlı olarak küçük kruvaziyerler ve büyük kruvaziyer şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Yolcu kapasitesi olarak 300 yolcuya kadar olan gemiler küçük kruvaziyer olarak kabul edilir. Büyük kruvaziyerlerin kapasiteleri ise 2500-3000 yolcuya kadar çıkabilmektedir. Royal Carribbean's şirketine ait ve halen dünyanın en büyük kruvaziyer gemisi olarak bilinen Voyager of the Seas'de eğlence parkları ile rekabet edebilecek nitelikteki aktiviteler ve bir çok tatil yöresinde rastlanamayacak kadar zengin yeme içme hizmetleri, kruvaziyerlerin günümüzde yüzen lüks otel sıfatlarını aşarak yüzer destinasyon niteliği kazandığını göstermektedir. Söz konusu gemide yer alan 6 metre yüksekliğindeki tırmanma duvarı, buz pateni pisti, tekerlekli paten pisti (Goetzl,1999:26.). 30 yaşın altındaki turistlere yönelik dizayn edilen Cool One adlı tasarımda yer alan go-kart pisti ve açık hava tiyatrosu. KMY tersanesi tarafından geliştirilmekte olan Süper Wide projesinde yer alan atrium. markaların satış mağazalarının bulunduğu alışveriş merkezi ve iki büyük su kaydırağı (Lloyd's 20
Cruise International. July/August 1999:34-35). büyük kruvaziyerlerdeki gelişimini gösteren ilginç örneklerdir. Fransa'da inşa edilerek Cunard filosunda 2003 yılında hizmete girdiğinde dünyanın en büyük kruvaziyeri unvanını devralacak olan Quin Mary 2. Voyager of the Seas'den %10 daha geniş olmasına rağmen 1000 yolcu daha az taşıyacak. Yolcu kapasitesindeki bu durumu hizmet personeli sayısının çok olması ve kamaraların geniş tutulmasına bağlayan şirket yetkilileri, dünyada hiçbir otelin lüks. konfor, dekorasyon, yiyecek hizmetleri ve eğlence konusunda QM2 ile kıyaslanamayacağını belirtmektedir (Duma Gazetesi,1 Şubat 2001:15). Büyük kruvaziyerler ile seyahat eden turistlerin bu tercihlerinin personelin gösterdiği yoğun ilgiye bağlı olarak şımartılma duygularının tatmin edilmesi, her şeyden uzak olmanın verdiği huzur farklı bölge ve destinasyonları görme fırsatı eğlence olanaklarının çeşitliliği ve kalitesi konfor gibi faktörlerin etkisinden kaynaklandığı tespit edilmiştir (American Demographics, 1999:72). Küçük gemilerin kapasitelerinin düşük olmasına karşın pazarı kesinlikle büyüktür. Her geçen gün bu pazara hitap eden gemi ve kruvaziyer şirketi sayısı artmaktadır ve yakın gelecekte farklı tipte yeni gemilerin sahneye çıkması beklenmektedir. Küçük kruvaziyer gemileri de kendi arasında kıyı gemileri, açık deniz gemileri, lüks gemiler olarak üçe ayrılır: (Schvvartzman, 1999:37-40.) Kıyı gemileri: Küçük kruvaziyerlerin en küçük boyutlusudur. Nehirler, kanallar ve kıyıya yakın sığ sularda seyir edebilecek şekilde tasarlanırlar. Ortalama 100 yolucu taşırlar ve 100 gross ton büyüklüğündedirler. Gezinin temel çekiciliği geminin kendisi ve gemi içi aktiviteler olmadığından, konaklama olanakları vasat düzeyde tasarlanır. Açık deniz gemileri: Kıyı gemilerinin denizaşırı yolculuk yapabilen akrabalarıdır. Kıyı gemilerine oranla büyük boyutlu olmaları, daha konforlu bir ortamda deniz aşırı yolculuklar yapma olanağı tanır. Ortalama 2000-3000 gross ton büyüklüğünde ve 100 yolcu kapasiteli gemilerdir. Konaklama olanakları kıyı gemilerindeki gibi basit ancak daha geniş mekânlardan oluşur. Bir kısmında küçük 21
yüzme havuzu veya jakuzi de bulunmaktadır. Lüks gemiler: Küçük gemilerin en büyükleridir. 4000 ile 16000 gross ton büyüklüğünde 100-300 yolcu kapasiteli gemilerdir. Küçük lüks gemilerin en belirgin özellikleri fiziki atmosferlerinin seçkinlik yansıtmasıdır. Kamaralar geniş ve genellikle süit şeklindedir. Ortak alanlar daha fazladır ve diğer türlere göre çok zengin bir dekorasyona sahiptir. Küçük bir kumarhane ve gösteri salonları vardır. Bir kısmında su sporları için özel araçlar ve bu araçların yanaşabileceği platformlar mevcuttur. Geminin işletilmesi boyutunda kruvaziyer turizmi yapan hatlar ve turizm acenteleri önemli oyunculardır. Kruvaziyer turizmi yapan hatlar üç gruba ayrılmaktadır: Lüks Kruvaziyer Hatları, Büyük Kruvaziyer Hatları ve Orta Büyüklükteki Kruvaziyer Hatları. Bu hatların kullandıkları gemi türleri de farklılık göstermektedir. Bunlar da: mega kruvaziyer gemiler, büyük kruvaziyer gemiler, küçük kruvaziyer gemiler, yelkenli gemiler, nehir yolcu gemileri ve yatlardır (Soner, 2005). Farklı kategori ve özellikteki bu gemilerin hizmet alacağı limanlar ve terminallerde farklılık göstermelidir. Deniz turizmindeki hızlı gelişme kruvaziyer turizmini de olumlu yönde etkilemiş, seferdeki gemi sayıları artarken, gemilerin boyları ve yolcu kapasiteleri artmıştır. İstatistiklere göre kruvaziyer gemilerinin büyüklükleri son on yılda iki katına çıkmıştır. Önümüzdeki on yılda kruvaziyer gemi boyutlarının 300.000 grostona ulaşacağı tahmin edilmektedir (Sirvio et al, 2003). Gemilerin gelişmesi, tonajlarının artması güvenli yanaşma için daha derin ve uzun rıhtımlara ihtiyaç göstermektedir. Günümüzde her biri birer yüzer kasaba haline gelen kruvaziyer gemileri deniz yolculukları süresince tiyatro salonlarından, kumarhanelerine, fitness ve spor salonlarından farklı damak tatlarına hitap eden restoranları ile yolculara geniş bir yelpazede hizmet vererek denizde kaldıkları süre boyunca güzel bir zaman geçirmelerini sağlamaktadır. Yolcuların gemide buldukları konfor ve yüksek hizmet 22
kalitesini karaya ulaştıklarında ilk ayak bastıkları yer olan limanda da bulmaları lazımdır. Kısaca günümüzde kruvaziyer limanları sadece gemilerin yanaşıp yolcu indirip bindirdikleri ve yolculara sınırlı hizmet veren yerlerden çıkması lazımdır. Klasik yolcu limanı formundan çıkıp birer turizm kompleksi olarak planlanması gerekmektedir. Kruvaziyer Gemilerin Gelişimi (1970-2010) GRT 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar Şekil 1.4. Kruvaziyer Gemilerin Gelişimi. Kaynak:İzmir Ticaret Odası,2008 Turizm kompleksi olarak planlanan yeni kruvaziyer limanları hiç şüphesiz daha geniş alanlara kurulacaktır. Yeni liman yerlerinin bölgeye kruvaziyer gemilerinin uğrama nedeni olan lokasyonlara (tarihi, doğal güzellikler vb) uzak olmaması gerekmektedir. Turizm pazarlamasına konu olan ve turistlerin ziyaret etmek gezmek istedikleri yerin kruvaziyer limanına en fazla bir saatlik bir ulaşım mesafesi içinde olması faydalı olacaktır. Geminin sınırlı bir zaman süresi içersinde limanda kaldığı düşünüldüğünde ziyaret edilmek istenen yerlerin limana yakın olması bu yerlerde insanların daha fazla zaman geçirmesine olanak sağlayacaktır. Gemi boyutlarının büyümesi daha uzun ve derin rıhtım ihyacının doğmasına neden olmuştur. Kruvaziyer gemiler hacimce büyük ancak hafif gemilerdir. Free on bord larının fazla olması bu gemilerin rüzgâr etkilerinden daha fazla etkilenmesine neden olmaktadır. Bu nedenle tug boat yardımı ile bile kötü meteorolojik ve oşinoğrafik koşullar altında limana yanaşma ve ayrılma manevraları daha güçlükle 23
yapılmaktadır. Kısaca yeni nesil kruvaziyer limanlarının yer seçiminde meteorolojik ve oşinografik koşullar yük limanlarına göre daha elverişli olmalıdır. Limanlar iskele ve rıhtım altyapısı ile de yeni nesil kruvaziyer gemilerin özelliklerine bağlı olarak planlanmalıdır. Terör tüm dünyada insanlığı tehdit etmektedir. 11 Eylül ikiz kulelerine olan saldırı teröristlerin sivil insanları hedef aldığının en güzel kanıtıdır. Hiç şüphesiz bu açıdan bakıldığında bir terörist saldırının dünyada ses getirecek olması nedeniyle kruvaziyer gemiler ve kruvaziyer gemilerin hizmet aldığı limanlarda teröristlerin muhtemel hedefleri içinde yer almaktadır. Bu nedenle yeni nesil kruvaziyer limanları daha geniş güvenlik tedbirleri ile donatılmalıdır. Gemiden liman sahasına, liman sahasından kara ulaşım araçlarına erişim kolay olmalıdır. Gemi limana ulaştığında limanda ortalama iki ila üç bin kişi çoğunlukla kara ulaşım araçları ile turlara çıkmaktadır. Yolcuların gemiden kara ulaşım araçlarına erişimi, yürüme mesafesi fazla olmamalıdır. Yeni nesil limanların tur otobüslerinin yolcu indirme bindirme, park ve manevraları için yeterli alanı bulunmalıdır. Ayrıca limana giriş çıkış ve limanın çevre yolları ile bağlantıları elverişli olmalıdır. Yeni planlanacak olan kruvaziyer limanları imkanlar dahilinde şehir trafiğinden ve trafik sıkışıklığından etkilenmeyecek bir yerde bulunmalıdır. Limanlar ilk yatırım maliyetleri ve işletme giderleri yüksek yatırımlardır. Sadece gemi ve yolcu hizmetleri ile ekonomik olarak yatırımcıların ilgisini çekmesi yatırımın karlı hale gelmesi mümkün değildir. Bu nedenle limanların gelir yaratıcı ek faaliyetler yapması gerekmektedir. Gemi limanda kaldığı sürece tur satın almayan ve tura çıkmayan yolcuların zaman geçireceği dolayısı ile para harcayacağı aktivitelerin limanda yer alması liman gelirlerini arttıracaktır. Böylece limanlar gümrük, liman başkanlığı, liman idaresi gibi liman kuruluşların yanı sıra gelişmiş marka mağazalar, yöresel kültürün tanıtıldığı ve pazarlandığı dükkânlar, hobi alanları, sosyal ve kültürel merkezlerden oluşan geniş bir alanda hizmet sunmalıdır. Orta ve yüksek gelir düzeyine hitabeden kruvaziyer turizmi, harcama alışkanlığı gelişmiş bir müşteri 24