T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ STANDART MAKİNE ELEMANLARI ANKARA-2006

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ - 1...3 1. STANDART MAKİNE ELEMANLARI...3 1.1. Birleştirmenin Önemi ve Çeşitleri...3 1.1.1. Önemi...3 1.1.2. Çeşitleri...3 1.2. Vidalı Birleştirmeler ve Çeşitleri...4 1.2.1. Üçgen Vidalar...4 1.2.2.Kare Vidalar...7 1.2.3. Trapez Vidalar...7 1.2 4. Testere Vidalar...7 1.2.5. Yuvarlak Vidalar...8 1.2.6. Özel Vidalar ( Boru vidaları )...8 1.2.7. Saplamalar...9 1.2.8. Somunlar...10 1.2.9. Rondelalar...12 1.3. Cıvata ve Somun Çizimleri...14 1.4. Birleştirme(Montaj) Çizimleri...19 1.4.1. Vida ile Birleştirme...20 1.4.2. Somunları Emniyete Alınması...22 1.5. Kamalı Birleştirmeler ve Çeşitleri...23 1.5.1. Kamalar, Çeşitleri ve Ölçüleri...23 1.6. Pimli Birleştirmeler ve Çeşitleri TS 2337...34 1.6.1. Pimlerin Çeşitleri Biçimleri ve Ölçüleri...34 1.6.2. Pimlerin Standart Gösterilmesi...36 1.6.2. Pimli Birleştirme Çizimleri...39 1.7. Perçinli Birleştirmeler ve Çeşitleri...39 1.7.1. Tanımı...39 1.7.2. Perçin Çeşitleri ve Biçimleri...40 1.7.3. Perçinlerin Ölçüleri...42 1.7.4. Perçin Çapı ve Boyunun Seçilmesi...42 1.7.5. Perçinlerin Standart Gösterilmesi...43 1.7.6. Perçinlerin Resimleri, Çizimleri, Ölçülendirilmesi ve Gösterilmesi...44 1.7.7. Perçinlerin Şematik ve Sembollerle Gösterilmesi...45 1.7.8. Perçinli Birleştirme Çizimleri...46 UYGULAMA FAALİYETİ...48 ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME...50 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...52 ÖĞRENME FAALİYETİ-2...54 2.ARAKESİT ALMAK...54 2.1. Ara Kesitlerin Bulunması...54 2.1.1. Paralel Düzlemler Metodu...55 2.1.2. Paralel Düzlemler Geçirerek Eğik Kesilen Koninin Ara Kesitini Bulma...56 2.1.3. Paralel Düzlemler Geçirerek Eğik Kesilen Kürenin Ara Kesitini Bulma...57 2.1.4. Cisimlerin Birbirleriyle Kesişmesi...58 i

2.1.5. Merkezi Düzlemler Metodu...61 2.1.6. Küreler Metodu...62 2.1.7. Eksenleri ile Birlikte Dik Kesişen Silindirlerin Ara Kesiti...62 2.1.8.Eksenleri ile Birlikte Dik Kesişen Konilerin Ara Kesiti...63 UYGULAMA FAALİYETİ...64 ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME...66 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...68 MODÜL DEĞERLENDİRME...70 CEVAP ANAHTARLARI...72 KAYNAKLAR...73 ii

AÇIKLAMALAR KOD 520TC0025 ALAN Makine Teknolojisi DAL/MESLEK Bilgisayarlı Makine İmalatı MODÜLÜN ADI Standart Makine Elemanları Makine resimlerinin çizimlerinde kullanılan MODÜLÜN TANIMI Standard makine elemanlarını ve makine parçalarında oluşan ara kesitlerini içeren öğrenim materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL Görünüş çıkarma, ölçülendirme, kesit alma, yüzey işaretleri ve toleranslara ait modülleri almış olmak YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Standart makine elemanlarının ve dişli çarkların yapım resimlerini çizmek ve okumak. Genel Amaç Bu modül ile gerekli ortam, araç ve gereçler sağlandığında; standart makine elemanlarının yapım resimlerini teknolojisine uygun olarak çizer ve parçaların ara kesitlerini alabilir. Amaçlar Standart makine elemanlarının çizimlerini yapabilecektir. Makine parçalarına ait ara kesit alma çizimlerini yapabilecektir. Resim çizim odası, resim masası, resim çizim aletleri, cıvatalar, somunlar, rondelâlar, saplamalar, kamalar, Pimler, perçinler, projeksiyon, tepegöz. Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ve uygulama yaprakları ile öğrenci kendi kendini değerlendirecektir. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iii

iv

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Makine teknolojileri alanı ülkemizde ve yurt dışında çok geniş bir kitleye hitap etmektedir. Teknik resim bu alanın ortak anlaşma dilidir, temel kurallara ve uluslararası standartlara uygun çizildiği zaman dünyanın her yerinde kolaylıkla okunup anlaşılır. Bilindiği gibi makineler; birçok parçanın, birleştirilerek, bir araya getirilmesiyle meydana gelir. birleştirme elemanları yardımıyla Makinelerin birleştirilmesinde cıvatalar, somunlar, saplamalar, rondelâlar, kamalar, pimler, perçinler kullanılırlar. Makineleri meydana getiren parçalar arasındaki boyut ilişkileri çok önemlidir. Ayrı yerlerde ve ayrı işçiler tarafından yapılan parçaların yerlerine takıldıkları zaman rahatça çalışmaları gerekir. Bu özelliklere sahip parçaların imalatı ancak eksiksiz ve gereğine göre ölçülendirilmiş ve yüzey işlemleri tanımlanmış standart makine elemanlarını tanımak ve çizimlerle ifade etmekle mümkündür. Bu modülde ilk olarak standart makine elemanlarının ifade edilişi, çizimi ve bu elemanlarla makine parçalarının teknik resim kuralları ile birleştirilmesini öğreneceksiniz. İkinci bölümde, makine parçaları arasında meydana gelen ara kesitin çizilmesi, uygun metotla bulunması ve nasıl uygulanması gerektiğini kavrayacaksınız. Bu modülü başarı ile tamamladığınızda, değişik standart makine elemanlarının imalatı için gerekli olan görünüşlerini, birleştirme resimlerini, yapım resimleri ile birlikte çizebileceksiniz. Makine parçalarının gerçek ara kesitlerinin çizim yöntemlerini öğreneceksiniz. Böylece, makine teknolojileri sektöründe çalışan kalifiye elemanların sahip oldukları bilgi ve becerileri kazanarak mesleğinizde söz sahibi olabileceksiniz. 1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ - 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ - 1 Uygun ortam sağlandığında standart makine elemanlarının çizimlerini ve standart makine elemanları ile birleştirme çizimleri yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Sevgili öğrenci, bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Standart makine elemanları ve çeşitlerini araştırınız. Standart makine elemanları şekillerini, ifade edilişlerini araştırınız. Değişik makine parçalarının üretimini yapan atölyeleri gezerek, üretim yöntemleri hakkında bilgi alınız. Makine Teknolojisi sektöründe kullanılan Standart Makine Elemanlarını ve bunların özelliklerini bildiren kataloglar toplayınız. Topladığınız materyalleri sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. STANDART MAKİNE ELEMANLARI 1.1. Birleştirmenin Önemi ve Çeşitleri 1.1.1. Önemi Birden çok parçadan oluşan makineyi meydana getiren cıvata, somun, kama, pim vb. elemanlara makine elemanları denir. Endüstride takım ve tezgâhların birden fazla sayıda parçadan bir araya getirilerek bir bütün oluşturduğu düşünüldüğünde, bu parçaların birleştirme elemanları yardımıyla bir araya getirilmeleri gerektiği sabittir. Bu durumda bu parçaların özelliklerine göre sökülebilen ya da sökülemeyen birleştirme elemanlarıyla birleştirilmeleri gerekmektedir. Eğer birleştirme elemanları olmamış olsaydı, takım ve tezgâhlar da olmayacaktı. Bu durumda birleştirme elemanlarının önemi ortaya çıkmaktadır. 1.1.2. Çeşitleri 1.1.2.1.Sökülebilen Birleştirme Elemanları Cıvatalar Somunlar Kamalar Pimler Pernolar Ayar bilezikleri Emniyet segmanları Mil tespit plakaları 3

1.1.2.2. Sökülmeyen Birleştirme Elemanları Perçinler Kaynaklar Sıcak geçmeler 1.2. Vidalı Birleştirmeler ve Çeşitleri Vida tanımı Silindirik ya da konik iç ve dış yüzeylere aynı adım ve profilde açılmış olan helisel kanallara vida denir. Silindirik ya da konik dış yüzeylere açılmış vidalara cıvata ya da saplama, silindirik ya da konik iç yüzeylere (deliklere) açılmış olan vidalara ise somun adı verilir. Vidalar ISO (Uluslar Arası Standartlar Organizasyonu) ve DIN (Alman Normları Enstitüsü) normlarına göre standartlaştırılmıştır. TSE (Türk Standartlar Enstitüsü) de DIN ve ISO ya göre TS 61 de vidaları standartlaştırmıştır. Vidaların sınıflandırılması Ölçü sistemine Kullanım yerine göre göre Diş profiline göre Ağız sayısına Helis göre yönüne göre Üçgen vidalar Metrik vidalar Bağlantı vidaları Tek ağızlı vidalar Sağ vidalar Kare vidalar Trapez vidalar Testere dişi vidalar Yuvarlak vidalar 1.2.1. Üçgen Vidalar Whitworth vidalar Hareket vidalalrı Çok ağızlı vidalar Sol vidalar Tablo 1.1: Vidaların sınıflandırılması Metrik üçgen vida ve somunları Whitworth üçgen vida ve somunları Metrik vida: Diş profil açısı 60 olan bir eşkenar üçgen vidadır. Bu vidalar TS 61/1-15 de standardize edilmiştir. Metrik vidalarda adım, milimetre cinsinden belirtilir. Vidanın elemanları adımına göre hesaplanarak bulunur. 4

Anma ölçüsü : d = D Adım : P Cıvata diş derinliği :h3=0,6134 x P Somun diş derinliği : H1 = 0,5413 x P Diş dibi yuvarlatma : R = H / 6 = 0,1443 x P Böğür çapı : d2 = D2 = d - 0,6495 x P Cıvata diş dibi çapı : d3 = d 1,2269 x P Somun diş dibi çapı : D1 = d 1,0825 x P Matkap çapı : dm = d - P Diş profil açısı : 60 Vida anma çapı d=d M1 M2 M2,5 M3 M3,5 M4 M4,5 M5 M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30 M33 M36 M39 M42 Adım Böğür çapı SIRA P d 2 =D 2 Dış vida d3 0,25 0,40 0,45 0,50 0,60 0,70 0,75 0,80 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00 2,00 2,50 2,50 2,50 3,00 3,00 3,50 3,50 4,00 4,00 4,50 0,638 1,740 2,208 2,675 3,110 3,545 4,013 4,480 5,350 7,188 9,026 10,863 12,701 14,701 16,376 18,376 20,376 22,051 25,051 27,727 30,727 33,402 36,402 39,077 0,693 1,509 1,948 2,387 2,764 3,141 3,580 4,019 4,773 6,466 8,160 9,853 11,546 13,546 14,933 16,933 18,933 20,319 23,319 25,706 28,706 31,093 34,093 36,479 Diş dibi çapı İç vida D 1 0,729 1,567 2,013 2,459 2,850 3,242 3,688 4,134 4,917 6,647 8,376 10,106 11,835 13,835 15,294 17,294 19,294 20,752 23,752 26,211 29,211 31,670 34,670 37,129 Diş yüksekliği Dış vida h 3 0,153 0,245 0,276 0,307 0,368 0,429 0,460 0,491 0,613 0,767 0,920 1,074 1,227 1,227 1,534 1,534 1,534 1,840 1,840 2,147 2,147 2,454 2,454 2,760 İç vida Yuvarl aklık Matkap çapı H 1 R Mç 0,135 0,217 0,244 0,271 0,325 0,379 0,406 0,433 0,541 0,677 0,812 0,947 1,083 1,083 1,353 1,353 1,353 1,624 1,624 1,894 1,894 2,185 2,165 2,436 0,036 0,058 0,065 0,072 0,087 0,101 0,108 0,115 0,114 0,180 0,217 0,253 0,289 0,289 0,361 0,361 0,361 0,433 0,433 0,505 0,505 0,577 0,577 0,650 0,75 1,60 2,10 2,50 2,90 3,30 3,70 4,20 5,00 6,80 8,50 10,20 12,00 14,00 15,50 17,50 19,50 21,00 24,00 26,50 29,50 32,00 35,00 37,50 M45 M48 M52 4,50 5,00 5,00 42,077 44,752 48,752 39,479 41,866 45,866 40,129 42,587 46,587 2,760 3,067 3,067 2,436 2,706 2,706 0,650 0,722 0,722 40,50 43,00 47,00 Tablo1.2: Metrik vida ölçüleri(iso) 5

Whitworth vida: Dış profil açısı 55 olan bir üçgen vidadır. Ölçüleri parmak sistemine göredir. Vidanın elemanları adıma göre belirlenir. Whitworth vidalarda adım, parmaktaki diş sayısı olarak verilir. Anma ölçüsü : d = D Diş dibi çapı : d1 = D1 = d 1,28 x P Böğür Çapı : d2 = D2 = d 0,640 x P Parmaktaki diş sayısı : z Adım : P = 25,4 / z Vida diş derinliği : h1 = H1 = 0,640 x P Diş profil açısı : 55 Diş yuvarlatma : R = 0,1375 x P Üçgen Yüksekliği : H = 0,960 x P Tablo 1.3: Whitworth vida ölçüleri 6

1.2.2.Kare Vidalar Kare vidalar, diş kesitleri kare biçiminde olan vidalardır. Dişlerin yanal yüzeyleri vida eksenine diktir. Kare vidaların standardı yoktur. Kare vidalar kuvvet iletmek maksadıyla ana millerinde ve pres millerinde kullanılırlar. Pratikte yapılan uygulamasında diş genişliği adımın yarısı kadardır. Şekil 1.1: Kare vida ölçüleri 1.2.3. Trapez Vidalar Trapez vidalar, diş kesitleri ikizkenar yamuk biçiminde olan vidalardır. Hareket iletimi maksadıyla ana millerinde, sonsuz vidalarda ve pres millerinde kullanılırlar. Açıları 30 dir. Şekil 1.2: Trapez vida ölçüleri 1.2 4. Testere Vidalar Diş profilleri dik yamuk biçiminde olan vidalardır. Bu vidalarda dişlerin yanal yüzeyleri arasında 30 + 3 profil açısı bulunur. Testere vidalar: Cıvata diş yüksekliği : H3 = 0,866 x P Somun diş yüksekliği: H1 = 0,75 x P Şekil 1.3: Testere vida ölçüleri 7

1.2.5. Yuvarlak Vidalar Yuvarlak vidalar, kesitleri belli bir yarıçapa göre kavisli vidalardır. Dişlerin yanal yüzeyleri arasında 30 profil açısı bulunur. Fazla yüklere maruz millerde kumlu, tozlu ve paslanmaya müsait olan millerde kullanılırlar. 1.2.6. Özel Vidalar ( Boru vidaları ) Şekil 1.4: Yuvarlak vida ölçüleri Bu vidalar whitwort vidanın özel bir şeklidir. Boru vidasının adımı, normal whitwort vidaya göre daha küçük olduğundan dişleri sıktır. Ayrıca borunun dış vidası 1:16 oranında konik olarak yapılırlar. Bu koniklik boruların vidalanmasında sızdırmazlığı sağlar. Şekil 1.5: Boru vidası 8

1.2.7. Saplamalar Her iki ucuna vida açılmış başsız bağlantı elemanlarına saplama denir. Saplamanın bir tarafı parçalardan birine vidalandıktan sonra, diğer tarafı ikinci parçaya serbest geçirilerek, somun yardımıyla parçaları sökülebilir şekilde birbirine bağlar. Saplamalar, vida çapına göre anılır. Siparişlerde vida çapı, serbest boyu, standart numarası ve malzemesi belirtilir. Saplama TS1025/1-M16x80-8.8 Saplamalar, malzemelerine, vidalanacağı malzeme cinsine ve çeşitli amaçlara göre standartlaştırılmıştır. Birleştirmeler için(ts1025/6) T kanallar için (TS1026/5) d M6 M8 M10 M12 M16 M20 M24 M30 M36 a 15 20 25 32 42 - - - - 15 18 20 22 28 - - - - b 18 22 25 28 35 - - - - 40 52 l 33 40 47 57 77 - - - - 80 90 126 142 160 - - - - b 1 9 11 13 15 19 27 35 43 51 b 2 20-54 20-43 25 25 28 28 45 54 80 l 1 50 80 40 100 125 50 200 125 50 200 140 63 250 190 80 315 Tablo 1.4: Saplama ölçüleri 250 120 400 315 125 500 250 360 400 9

1.2.8. Somunlar Vidalı birleştirmelerin en önemli elemanlarından birisi de somunlardır. Ortasında vida açılmış deliklerden, cıvata, saplama takılmak suretiyle parçaları birbirine bağlayan elle, tornavida veya anahtarla sökülüp takılacak şekilde yapılan elemanlara somun denir. Somunların gösterilmesi TS8201 e göre yapılır. Bu gösterimde, somunun adı, standart numarası, anma ölçüsü ve gereci yazılır. Altı köşe somun TS1026/1-M12-A 5 Tablo 1.5: Altı köşe somun ölçüleri Tablo 1.6: Dört köşe somun ölçüleri 10

Tablo 1.7: Somun çeşitleri TS1026-1 11

1.2.9. Rondelalar Birden fazla parçanın cıvata, somun vb. elemanlarla bağlanması sırasında, oturma yerlerindeki yüzeylerin zedelenmesini önlemek, bağlantının kendiliğinden çözülmesini engelleyerek, bağlantı yerindeki vida başını kapatmak veya somun yükünü geniş yüzeye yaymak için kullanılan metalden yapılmış makine elemanına rondela denir. d 1 d 2 s Cıvata çapı Örnek: Rondela A 10,5 TS 79/2 A=Biçimi Pahsız, d 1 =10,5 mm delik çapını, TS79/2 Standart numarası Örnek: Rondela B 10,5 TS 79/2 3,2 4,3 5,3 6,4 7,4 8,4 10,5 13 15 17 19 21 23 25 27 28 29 31 33 34 36 37 7 9 10 12,5 14 17 21 24 28 30 34 37 39 44 50 50 50 56 60 60 66 66 0,5 0,8 1 1,6 1,6 1,6 2 2,5 2,5 3 3 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 5 3 4 5 6 7 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 27 28 30 32 33 35 36 Tablo 1.8: Rondela ölçüleri 12

Şekil 1.6: Rondela yapım resmi Rondelalar TS79 standardına göre çeşitli şekillerde yapılmıştır. Rondelalar TS8201 esas alınarak ilgili standartlarında, standart numarası, tipi, iç delik çapı, malzemesi belirtilir. Rondela TS79/2-B 17-Fe40 13

1.3. Cıvata ve Somun Çizimleri Tablo 1.9: Rondela çeşitleri Bir cıvata resminin çizilebilmesi için şekil 1.7 ve 1.8 de gösterilen ölçülerin verilmesi gerekmektedir. Bu ölçülerden AA altı köşe olan cıvata başının anahtar ağzı ölçüsünü vermektedir. Bu ölçü aynı zamanda cıvatayı sökmede veya sıkmada kullanılacak anahtarın ağız ölçüsüdür. Cıvatanın vida dişi açılmış kısmı diş üstü çapı kalın sürekli çizgi ile diş dibi çapı ince sürekli çizgi ile gösterilmelidir. Baş kısmı altı köşe ve kare şeklinde olan cıvataların bu kısmının çizimi altı köşe ve kare şeklinde olan somun çizimleriyle aynıdır. Altı köşe başlı cıvata çiziminde ortada kalan yüzey (anahtar yüzeyi) cıvata çapından küçük çıktığı halde pratik olması bakımından cıvata çapına eşit alınır. Diğer ölçüler standart tablolarda verilmektedir. Pratikte e=2 x d ve k=0,7 x d alınarak cıvata başı çizilir. 14

Metrik, Whitworth vida ve somun ölçüleri ile elemanlarının hesabı Metrik Vidalarda e = Cıvata başı köşegeni e=2 x d AA = Anahtar ağzı AA=0,866 x e I = Cıvata boyu (Değişken) I=(4,5 x d ) b = Vida boyu (Değişken) b =(2,5 x d ) k = Cıvata başı kalınlığı k =0,7 x d P=Adım: Metrik vidalarda adım mm olarak verilir veya cetvellerden alınır. Ayrıca hesaplanmaz. d = Diş üstü çapı: Verilen değer diş üstü çapını gösterir. Örnek:M16 gibi.16 mm vidanın diş üstü çapıdır. d1=diş dibi çapı:d1 = d -1,2269 x P Örnek: Adımı P = 2 mm olan M16 cıvatanın elemanlarını hesaplayalım. d = 16 mm d1 = d -1,2269 x 2 = 16-2,4538 = 13,55 mm e = 2 x d =2 x 16 = 32 mm AA = 0.866 x 32 = 27,71 mm l =4,5 x 16 = 72 mm b =2,5 x 16 = 40 mm k =0,7 x 16 = 11,2 mm Şekil.1.7: Cıvata ölçüleri 15

P = Adım D = Diş üstü çapı D1 = Diş dibi çapı e = Somun köşegeni AA = Anahtar ağzı m = Somun kalınlığı D1 = D 1,0825 x P e=2 x D AA=0,866 x e m =0,8 x D Whitworth Vidalarda Şekil1.8: Somun ölçüleri Whitworth vidanın elemanlarının hesabında, metrik vidaya göre fark sadece adım ve diş üstü hesaplamalarındadır. Daha önce whitworth vidalar tanıtılmıştı. Buradan yola çıkarak; Adım ( P ) = 25,4 / z idi. z = Parmaktaki diş sayısı (tablolardan alınır) Örnek : 5/16 parmak vidanın diş üstü çapı, d = 25,4 x 5 / 16 = 7,9375 mm dir. 16

Cıvatanın standartta gösterimi Altı köşe başlı cıvata ISO 4014 - M12 x 80 8.8 A 2 p Somunun standartta gösterimi Altı köşe başlı somun TS 1026/2 M10 10 A Altı köşe başlı cıvata ve somunun yapım resmi çizimi Cıvata ve somunun görünüşlerini, önce basit geometrik çizimler halinde çizeriz. Kavisleri çizeriz. Diş üstü ve diş dibine ait kısımları tamamlarız. Diğer kısımları tamamlayarak çizimi bitiririz. 17

Şekil.1.9: Cıvata ve somun çizimi 18

1.4. Birleştirme(Montaj) Çizimleri Şekil.1.10: Vidalı birleştirme parçaları d d 1 AA e k b l m d2 d 3 d 4 s M8 M10 M12 M16 M20 M24 M30 6,5 8,2 9,9 13,5 16,9 20,3 25,7 13 17 19 24 30 36 46 14,4 18,9 21,1 26,8 33,5 40 51,3 5,5 7 8 10 13 15 19 22 26 30 36 46 54 66 35 40 45 55 65 75 90 110 150 180 200 220 220 260 6,5 8 10 13 16 19 24 8,4 10,5 13 17 21 25 31 11 21 24 30 37 44 56 9 11 14 18 22 26 33 4 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 5/8 3/4 7/8 1 4,72 6,13 7,49 8,79 9,99 12,94 15,79 18,61 21,33 11 14 17 19 22 27 32 36 41 12,7 16,2 19,6 21,9 25,4 31,2 36,9 41,6 47,3 5 6 7 7,7 9 11 13 16 18 12 16 18 22 26 30 38 42 54 20 25 30 35 40 45 55 60 65 19 60 80 100 120 150 180 200 220 220 5,5 6,5 8 8,8 11 13 16 18 20 5,3 6,4 8,4 10,5 10,5 15 17 19 23 Tablo1.10: Vidalı birleştirmede parça ölçüleri 10 12,5 17 21 21 28 30 34 39 6 7 9 10 11 14 17 20 22 1,6 2 2,5 3 3 4 1 1,6 1,6 2 2 2,5 2,5 3 3

1.4.1. Vida ile Birleştirme Bu birleştirme de birden fazla sayıdaki parçanın birleştirilmesinden söz edilmektedir. Bu durumda birleştirilecek parçalardan birine birleştirme işlemini yapacak vidanın diş üstü çapından biraz daha büyük ( 1-2 mm) delik delinir.ikinci parçaya da birleştirmeyi yapacak vidanın ölçüsünde dişi vida açılmak suretiyle birleştirme işlemi gerçekleştirilir. Bu durumda birleştirmenin en güvenli yapılabileceği vidayı seçmek önemlidir. Vidanın biçimi önemli değildir. Vidanın baş kısmı birleştirme dışında kaldığında problem oluyor ise gömme başlı vidalar kullanılmalıdır. 1.4.1.1. Cıvata ve Somunla Bağlama Cıvata ve somun ile bağlama işleminde birleştirilecek parçaların her ikisi de cıvatanın serbestçe geçebileceği kadar daha büyük çapta delinir.cıvata her iki parçadan geçirilir. Rondela ve somun kullanılarak sıkma işlemi gerçekleştirilir. Şayet çalışma ortamı sarsıntılı ise böyle durumlarda bağlantı ya yaylı rondela kullanılarak yada ikinci bir somun kullanılarak veya diğer somunların emniyete alınması yöntemlerinden birisi kullanılarak güvenli duruma getirilir. Şekil 1.11: Cıvata ve somun birleştirme 1.4.1.2. Kör Deliğe Vidanın Açılışı ve Cıvata İle Bağlanışı Eğer parçalar kör delik delinerek bağlanacak ise parçanın birisi boydan boya ikincisi ise vida çekilecek boyda kör delik delinerek hazırlanır. Kör deliğe cıvatanın ölçüsünde vida açılarak bağlama işlemi yapılacak şekle getirilir. Parçalar uygun bağlama konumundayken cıvata yerine takılarak bağlama işlemi gerçekleştirilir. 20

1.4.1.3. Saplama ile Birleştirme Şekil 1.12: Cıvata ve Somunla birleştirme çizimleri Saplama ile birleştirmede saplama kör delik delinerek vida çekilmiş delik içerisine dışarıda bağlamaya yetecek kadar uzunluk bırakılacak biçimde sıkılır. Dışarıda kalan kısımdan bağlanacak ikinci parça geçirilir ve rondela somun kullanılarak bağlama işlemi gerçekleştirilir. Eğer bağlama ortamı sarsıntılı çalışıyor ise gerekli önlemler alınarak bağlama işlemi gerçekleştirilir. Şekil 1.13: Saplama ile birleştirme çizimleri 21

1.4.2. Somunları Emniyete Alınması Somunları çalışma ortamının özelliğinden dolayı kendiliğinden çözülmesini önlemek makine tasarımı açısından önemli bir özelliktir. Somunun kendiliğinden çözülmesi sistemin verimli çalışmasını engelleyen bir unsurdur. Bunu önleyebilmek için en sık kullanılan yöntemler, Somunların kontra somunla emniyete alınması: İlave (kontra) somun Taçlı somun ve kupilya ile. Yaylı rondela Kupilya ile Emniyet saçı kullanarak a.ilave (kontra) somun b.taçlı somun ve kupilya ile c. Yaylı rondela d.kopilya ile Şekil 1.14: Somunların emniyete alınması 22

a.emniyet sacı kullanarak emniyet saçı b. Somunun emniyete alınması emniyet saçı c. Vidalı pim ile emniyete alma d.vidalı pim ile emniyete alma Şekil.1.15: Somun ve cıvataların emniyete alınması 1.5. Kamalı Birleştirmeler ve Çeşitleri 1.5.1. Kamalar, Çeşitleri ve Ölçüleri Kamalar, kasnak, dişli çark, kavrama gibi hareket ve güç ileten makine parçalarını millerin üzerine sökülebilir şekilde birleştirilmesini ve mildeki hareketin aktarılmasını sağlayan makine elemanlarına kama denir. 23

Şekil 1.16: Mil ve kasnağın kamayla birleştirilmesi Dönerek, hareket ve kuvvet ileten dişli çark, kasnak, kavrama gibi elemanların, kama adı verilen makine elemanlarıyla, sökülebilir şekilde meydana getirilen birleştirmeye kamalı birleştirme denir. Kamalar;TS 147 ye göre standartlaştırılmıştır. Kamalar enine ve boyuna kamalar olmak üzere iki gurupta incelenir. Kamanın standart gösterimi Enine Kamalar Tek tarafı eğimli kama Çift tarafı eğimli kama Boyuna Kamalar Eğimli kamalar o Düz kamalar o Düz, yassı kamalar o Düz, oyuklu kamalar o Düz, çakma kamalar o Düz, yassı, çakma kama o Düz, oyuklu çakma kama o Teğet kamalar 24

Eğimsiz kamalar o Kalın kama o İnce kama o Memeli kama o Yarımay kama Özel Kamalar o Kamalı miller 1.5.1.1. Enine Kamalar Takıldığı milin eksenine paralel olarak etkiyen kuvvetleri karşılayan kamalara enine kama denir. Ayar kamalarında koniklik 1/50 1/100, kendiliğinden çözülmesi istenmeyen yerlerde 1/15 1/20 alınır. Bir tarafı eğimli kamalar İki tarafı eğimli kamalar 1.5.1.2. Boyuna Kamalar Şekil 1.17: İki parçanın enine kama ile birleştirilmesi Mil eksenine paralel olarak çalışan kamalara ise boyuna kamalara denir. Boyuna kamalar şekillerine göre isimlendirilir. Bunlar eğimli ve eğimsiz kamalar olmak üzere iki grup ta incelenir. 25

1.5.1.2.1. Eğimli kamalar Düz kamalar Şekil1.18: Boyuna kama ile birleştirilmesi TS 147/1 de standartlaştırılmıştır. Hem mil hem de göbekte kanalı bulunur. Düz kamanın standart ölçüleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Çizim yapılırken değerler bu tablodan alınarak çizim yapılacaktır. a) A Tipi yuvarlak alınlı b) B tipi düz alınlı Şekil1 1.19: Eğimli düz kamalar 26

b h d t 1 t 3 l 2 2 5-8 1,2 0,4 6-20 3 3 8-10 1,8 0,9 8-36 4 4 10-12 2,5 1,2 10-45 5 5 12-19 3 1,9 12-56 6 6 17-22 3,5 2,2 16-70 8 7 22-30 4 2,4 20-90 10 8 30-38 5 2,4 25-110 12 8 38-44 5 2,4 32-140 14 9 44-50 5,5 2,9 40-160 16 10 50-58 6 3,4 45-180 18 11 58-65 7 3,4 50-200 20 12 65-75 7,5 3,9 56-220 22 14 75-85 9 4,4 63-250 25 14 85-95 9 4,4 80-260 28 16 95-110 10 5,4 90-320 32 18 120-130 11 6,4 100-360 36 20 130-150 12 7,1 110-400 40 22 150-180 13 8,1 125-400 45 25 170-200 15 9,1 140-400 50 28 200-230 17 10,1 160-400 56 32 230-260 20 11,1 Serbest 63 32 260-290 20 11,1 Serbest 70 36 290-330 22 13,1 Serbest 80 40 330-380 25 14,1 Serbest 90 45 380-440 28 16,1 Serbest 100 50 440-500 31 18,1 Serbest Düz, yassı kamalar Tablo 1.11: Düz kamanın ölçüleri TS 147/2 de standartlaştırılmış olup, yüksekliği düz kamaya göre daha azdır. 27

Düz, oyuklu kamalar TS 147/3 de standartlaştırılmıştır. Mil üzerinde kanalı olmadığından göbeğe geçer. Kamanın oyuk kısmı, mil üzerine oturur. b 8 10 12 14 16 18 20 22 25 28 32 36 h 3,5 4 4 4,5 5 5 6 7 7 7,5 8,5 9 h 1 7,5 8 8 9 11 11 14 15 18 20 22 25 R 1 15 19 22 25 29 33 38 43 48 55 65 75 d 22 30 30 36 36 44 44 50 50 58 55 65 t 3,2 3,7 3,7 4 4,5 4,5 5,5 6,5 6,5 6,9 7,9 8,4 l 20 90 25 110 32 140 40 160 45 180 50 200 65 75 56 260 75 85 63 250 85 95 70 280 95 110 80 320 110 130 90 360 130 150 100 400 Tablo.1.12: Düz oyuklu kamanın ölçüleri 28

Düz, çakma kamalar TS 147/4 e göre standartlaştırılmıştır. Mil üzerinde bir ucu açık kanaldan çakma işlemiyle takılır veya sökülür. b h d t 1 t 2 l 2 2 5-8 1,2 0,4 6-20 3 3 8-10 1,8 0,9 8-36 4 4 10-12 2,5 1,2 10-45 5 5 12-19 3 1,9 12-56 6 6 17-22 3,5 2,2 16-70 8 7 22-30 4 2,4 20-90 10 8 30-38 5 2,4 25-110 12 8 38-44 5 2,4 32-140 14 9 44-50 5,5 2,9 40-160 16 10 50-58 6 3,4 45-180 18 11 58-65 7 3,4 50-200 20 12 65-75 7,5 3,9 56-220 22 14 75-85 9 4,4 63-250 25 14 85-95 9 4,4 80-260 28 16 95-110 10 5,4 90-320 32 18 120-130 11 6,4 100-360 36 20 130-150 12 7,1 110-400 40 22 150-180 13 8,1 125-400 45 25 170-200 15 9,1 140-400 50 28 200-230 17 10,1 160-400 56 32 230-260 20 11,1 Serbest 63 32 260-290 20 11,1 Serbest 70 36 290-330 22 13,1 Serbest 80 40 330-380 25 14,1 Serbest 90 45 380-440 28 16,1 Serbest 100 50 440-500 31 18,1 Serbest Düz, yassı, çakma kama Tablo 1.13: Düz, çakma kamanın ölçüleri TS 147/5 de standartlaştırılmıştır. Çakma kamadan farkı yüksekliğinin az olmasıdır. Düz, oyuklu çakma kama TS 147/6 de standartlaştırılmıştır. Bu kamanın oyuk kısmı, doğrudan mil üzerine oturur; milde kama kanalı yoktur. Teğet kamalar TS 147/7-8 de standartlaştırılmış olup mile 120 derece ara ile teğet olarak açılan kanallara çift olarak takılır. Teğet kamalar, büyük döndürme momentlerini iletmek için kullanılır. 29

1.5.1.2.2.Eğimsiz Kamalar Şekil.1.20: Teğet kama Bu kamaların üst yüzeyleri boşluklu olup, yan yüzeyleri kuvvetleri iletir. Eğimsiz boyuna kamalar mil kanallarına alıştırılarak takılır. Kalın kamalar (TS 147-9,10) Çeşitli tiplerde yapılır. Paralel yüzlü olup yan yüzeyleri ile döndürme momenti iletirler. Kama, mil üzerinde oynamayacak şekilde yuvasına oturtulur ve mil üzerindeki kanal içerisine sıkıca alıştırılır. Şekil.1. 21: Eğimsiz kamanın çalışması 30

Şekil 1.22: Eğimsiz kalın kama tipleri b h d t 1 t 2 l 2 2 6-8 1,2 1 6-20 3 3 8-10 1,8 1,2 6-36 4 4 10-12 2,5 1,8 8-45 5 5 12-17 3 2,3 10-56 6 6 17-22 3,5 2,8 14-70 8 7 22-30 4 3,3 16-90 10 8 30-38 5 3,3 22-110 12 8 38-44 5 3,3 28-140 14 9 44-50 5,5 3,8 36-160 16 10 50-58 6 4,3 45-180 18 11 58-65 7 4,4 50-200 20 12 65-75 7,5 4,9 56-220 22 14 75-85 9 5,4 63-250 25 14 85-95 9 5,6 70-280 28 16 95-110 10 6,4 80-320 32 18 120-130 11 7,4 90-360 36 20 130-150 12 8,4 100-400 40 22 150-170 13 9,1 110-400 45 25 170-200 15 10,4 125-400 50 28 200-230 17 11,4 140-400 56 32 230-260 20 12,4 160-400 63 32 260-290 20 12,4 180-400 70 36 290-330 22 14,4 200-400 80 40 330-380 25 15,6 220-400 90 45 380-440 28 17,6 250-400 100 50 440-500 31 19,5 280-400 Tablo1. 14: Eğimsiz kalın kama ölçüleri 31

İnce kama (TS147/11) de standartlaştırılmıştır. Kalın kamalardan farkı, yüksekliğinin daha az yassı olmasındandır. Memeli kama (TS 147/13) de standartlaştırılmıştır. Bu kamaların iki ucunda da meme bulunur. Memeli kama, karşılıklı mil uçlarını birbirine bağlayarak kavrama oluşturur. Genişliği b=14, yüksekliği h1=9 ve boyu l1=160 mm olan memeli kama şöyle gösterilebilir. Kama 14 x 9 x160 TS 147/13 Yarım ay kamalar Şekil 1.23: Memeli kama ölçüleri ve gösterilmesi Daire kesmesi şeklinde olan yarım ay kamalar mil üzerine açılan daire şeklinde olan kanallara yerleştirilir. Genişliği b=8mm, yüksekliği h =11 mm ölçülerindeki bir yarım ay kama sembollerle şöyle gösterilir. Kama 8x11 TS 147/12 b 1 1,5 2 2 2,5 3 3 4 4 5 5 5 6 6 8 10 h 1,4 2,6-3,7-5 - - 7,5 6,5 7,5 9-10 11 13 d 4 7-10 - 13-16 - 19 16 19 22-28 32 2 d 1 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 10 10 12 12 14 14 16 16 18 18 20 20 22 22 25 28 28 28 32 32 36 t 1 1 2 1,8 2,9 2,7 3,8 5,3 5 6 4,5 5,5 7 6,5 7 8 10 t 2 0,5 0,8 1 1 1,2 1,4 1,5 1,8 1,8 2,3 2,3 2,3 2,8 3,3 3,3 3,3 Tablo 1. 15: Yarım ay kamanın ölçüleri ve parçaların birleştirilmesi 32

Özel Miller Kamalı miller Büyük döndürme momentlerinin aktarılması istenen ve mil üzerinde eksenel kaymaların olabileceği durumlarda; mil üzerine, kendinden oluşturulan çok sayıda kama kullanılır. Bu tür miller, motorlu araç ve takım tezgahlarında kullanılır. Kamalı milin gerçek resmini çizmek, zor ve zaman aldığından basitleştirilmiş olarak çizilir. Şekil 1. 24: Kamalı millerin gösterilmesi 33

Tablo 1.16: Kamalı millerin gösterilmesi 1.6. Pimli Birleştirmeler ve Çeşitleri TS 2337 Tanımı: Pimler birbirine takılan makine parçalarının karşılıklı konumlarını tespit ederek sökülebilir bir bağlantı sağlayan elemanlardır. Pimler TS 2337 de standartlaştırılmışlardır. Şekil 1. 25: Pimlerin kullanımı 1.6.1. Pimlerin Çeşitleri Biçimleri ve Ölçüleri Şekil 1.26: Pimli Birleştirme 1.6.1.1.Çeşitleri Silindirik Pimler Düz sertleştirilmemiş pim Düz sertleştirilmiş pim Düz iç vidalı pim Düz kertikli pim Düz ucu basamaklı kertikli pim Düz ortası kertikli pim Düz başa doğru kertikli pim Düz ortaya doğru kertikli pim Düz yarı kertikli boyunlu pim Düz yuvarlak başlı kertikli pim Düz havşa başlı kertikli pim 34

Konik Pimler Sade pim Vidalı, vidalı kısmı sabit pim Vidalı, konik kısmı sabit pim İç vidalı pim Kertikli pim Vidalı Pimler Çentikli Pimler Çatal Maşalı (Kupilya) Pimler olmak üzere sınıflara ayrılırlar. ÇEŞİTLİ PİM RESİMLERİ VE GÖSTERİLMESİ Tablo 1.17: Çeşitli pimlerin resimleri standart gösterilmesi 35

1.6.2. Pimlerin Standart Gösterilmesi Pim TS2337/1 5 m6x20 A 9S Mn Pb 28 Pim TS2337/1 = Pimin standart numarası 5 = Pim çapı (d=5mm) m6 = Alıştırma toleransı (+0,012 0,004) 20 = Pimin boyu (L=20mm) A = Tipi (sertleştirilmemiş) 9S Mn Pb 28 = Pimin malzemesi (çelik, %9 karbon az mangan, % 0,28 kükürt ve kurşun Silindirik Pimler: 0,8 mm den 50mm ye kadar yapılırlar. Yuvarlak, pahlı ve düz alınlı olmak üzere üç çeşidi mevcuttur. Silindirik düz pim(sertleştirilmemiş) d 2 3 4 5 6 8 10 12 16 20 25 30 40 l 6 20 8 30 8 40 Konik Pimler 10 50 12 60 14 80 18 100 22 140 22 180 35 200 Tablo 1.18: Silindirik düz pim standart ölçüleri 50 200 60 200 Bu pimler 1/50 koniklik oranına göre yapılır. Küçük çap ve boyları ile tarif edilir. 80 200 Şekil 1.27: Konik pimli birleştirme 36

Anma çapı d h10 a l Anma çapı d h10 0,6 0,08 2-8 6 0,8 22-90 0,8 0,1 2-12 8 1 22-120 1 0,12 6-10 10 1,2 26-160 1,2 0,16 4-16 12 1,6 32-180 1,5 0,2 4-25 16 2 40-200 2 0,25 10-35 20 2,5 45-200 3 0,4 12-45 25 3 50-200 4 0,5 12-55 30 4 55-200 5 0,63 18-60 - - - Tablo 1.19: Konik pim ölçüleri Vidalı Konik Pimler: Konik bir pimdir. Uç kısımlarında pimin sökülmesini kolaylaştırmak için yapılmış vidalı bir bölüm vardır. Bu pimler küçük çapları ve bütün boyları ile anılırlar. a l Şekil 1. 28: Vidalı konik pimler Çentikli Pimler: Bu pimler merkezlenme maksadıyla kullanılır. Raybalanmamış ve büyük boşluk arz eden deliklerde kullanılır. Silindirik ve konik olarak yapılan bu pimlerin çevresine üç adet çentik açılmıştır. 37

Şekil. 1.29: Çentikli pim resimleri ve ölçüleri Çatal Maşalı (Kupilya) Pimler: Somunların ve pernoların güvenli olmalarının sağlanmasında kullanılan yarım daire kesitli parçalardan yapılmış maşa biçimde pimlerdir. Şekil 1. 29: Çatal maşalı pim ve montajı d 1 =5 mm, l=50mm olan çatal pimin gösterilmesi 5x50 TS 2339/1 Pernolar Civatalar için Çatal Normal a b c v içind 2 d 2 pimd uzunluk max > > 1 L min max 3 4 3,5 4,5 1 6 18 1,6 3 1,6 1,8 4 5 6 5,5 7 1,6 8 32 2,5 3,2 2,4 2,8 5 6 8 7 9 2 10 40 2,5 4 3,2 3,6 6 9 12 11 14 3,2 18 80 3,2 6,4 5,1 5,8 8 12 17 14 20 4 20 125 4 8 6,5 7,4 8 17 23 20 27 5 20 125 4 10 8 9,2 10 23 29 27 39 6,3 285 140 4 12,62 10,3 11,8 12 44 69 56 80 10 56 140 6,3-16,6 19 16 Tablo1.20: Çatal pim standart ölçüleri 38

1.6.2. Pimli Birleştirme Çizimleri SİLİNDİRİK PİMLERİN MONTAJ RESİMLERİ KONİK PİMLERİN MONTAJ RESİMLERİ Şekil.1.30: Pimli birleştirmeler 1.7. Perçinli Birleştirmeler ve Çeşitleri 1.7.1. Tanımı İki veya daha fazla saç parçasını, sökülemez bir şekilde birleştirmek için kullanılan çelik, bakır, alüminyum ve bakır alüminyum alaşımlarından çubuk, boru veya saçtan preste basılarak yada makinede yapılarak işin durumuna göre bir tarafına baş oluşturularak hazırlanmış makine elemanlarına perçin denir. Perçinler TS 94 e göre standartlaştırılmıştır. 39

1.7.2. Perçin Çeşitleri ve Biçimleri Şekil 1.3: Perçin kısımları ve elemanları Perçinler, sızdırmazlığı sağlamak veya parçaları birleştirmek, bağlamak maksadıyla, değişik malzemelerden ve çeşitli şekillerde yapılmışlardır. Şekil1.31 de perçin çeşitleri gösterilmiştir. Kullanma Yerlerine Göre Perçinler Çelik inşaat perçinleri Kazan perçinleri Lokomotif perçinleri Diğer perçinler (Mutfak eşyalarında, kayışlarda, fren balatalarında) kullanılan perçinler. Malzemelerine Göre Perçinler Çelik Alüminyum ve alaşımları Bakır ve alaşımları Biçimlerine Göre Perçinler Başlı perçinler o Yuvarlak başlı perçin o Yassı yuvarlak başlı perçin o Havşa mercek başlı perçin o Havşa yassı mercek başlı perçin o Havşa düz başlı perçin o -Silindir başlı perçin Delikli perçinler Banttan yapılan Borudan yapılan İki parçalı Kör 40

Başsız perçinler A tipi delikli B tipi delikli Tablo 1.21: Perçin çeşitleri 41

1.7.3. Perçinlerin Ölçüleri Perçinlere ait ölçüler ve toleranslar TS 94 de belirtilmiştir. Havşa başlı perçin TS/94/8 Yuvarlak başlı perçin TS94/8 a=0,1.d 1 TS94/6 e =0,1.d 1 Kazan inşaatı için TS 94/3 d 1 10 12 16 20 24 30 3 6 d 18 22 28 36 43 53 6 2 4 k 7 9 11, 14 17 21 2 5 5 R 9, 11 14, 18, 22 27 3 5 5 5 3 Çelik inşaatı için TS 94/2 d 1 10 12 16 20 24 30 3 6 d 16 19 25 32 40 48 5 2 8 k 6, 7, 10 13 16 19 2 5 5 3 R 8 9, 13 16, 20, 24, 3 5 5 5 5 0 1.7.4. Perçin Çapı ve Boyunun Seçilmesi d 1 2 2,5 3 4 5 6 7 8 d 2 3,5 4,5 5, 2 7 8, 8 10, 5 12, 2 15, 8 k 1 1,3 1, 2 2, 3 3,5 4 5 5 Havşa mercek başlı perçin TS 94/6 d 1 10 12 16 20 24 30 36-75 - 60 45 - d 2 14, 5 18, 5 26 31,5 38 42, 5 51 - k 3 4 6, 10 12 15 18-5 R 27 41 85 124, 91 114 164-5 Tablo 1.22: Perçin ölçüleri Perçinlerde anma çapı, pratik olarak baş kısımdan yarıçap kadar uzakta ölçülen değer perçin çapıdır. Çaplar dayanım hesabı veya parça kalınlıklarına bağlı hesaplarla belirlenir. Kazan ve çelik yapılarda mukavemet hesapları yapılmalıdır. Diğer bağlantılarda perçin çapı şöyle hesaplanır; Kalın parçalarda :d1= (S1 +S2)/2 İnce parçalarda :d1=s Burada S, S1, S2 saç kalınlıklarıdır. 42

Şekil 1.32: Perçin çap ve boy ölçüleri Perçinleme esnasında perçinlene saç paketinden çıkan perçin miktarı çap cinsinden; Yuvarlak başlı perçinlerde (d<20 mm ise).... 1,5. d1 (d>20 mm ise)... 1,7. d1 -Havşa başlı perçinler. (Açısı 60 ila 90º )... 0,5 ile 0,7.d1 -Yarım havşa başlı perçinler....... 1,2.d1 -Mercimek başlı perçinler.......0,7.d1 Not : Perçin çapı perçinlenecek malzeme kalınlığı ile orantılı olarak tespit edilir.~d=1,8.s saç kalınlığıdır. 1.7.5. Perçinlerin Standart Gösterilmesi Yuvarlak başlı perçin TS 94/1 5x20 Fe34 TS 94/1= Perçinin standart numarası 5 = Perçin çapı (d=5mm) 20 = Perçin boyu (L=20mm) Fe34 = Perçin malzemesi (Çelik 34 kg/mm2) 43

1.7.6. Perçinlerin Resimleri, Çizimleri, Ölçülendirilmesi ve Gösterilmesi Perçinler hazır alındıkları için; perçinlere ait yapım resimleri çizilmez.aşağıda perçin seçiminde kullanılan ölçülendirme örnekleri ve perçin ölçülendirmeleri toplu olarak gösterilmiştir. PERÇİNLERİN ÖLÇÜLENDİRİLMESİ VE GÖSTERİLMESİ Tablo1.23: Perçinlerin ölçülendirilmesi ve gösterilmesi 44

1.7.7. Perçinlerin Şematik ve Sembollerle Gösterilmesi Perçinlerin birleştirme resimlerinde, küçük çaptaki veya çok sayıdaki perçinler gösterilirken, basitleştirilmiş resimleri çizilir ve gerekli bilgiler uygun şekilde yazılır. Çelik konstrüksiyon resimlerinde, çok sayıdaki perçinlerin üst görünüşlerinde, semboller kullanılır. Bu sembollerde perçin çapı, şekli, perçin başı, durumu ve perçinlemenin nerede yapılacağı ifade edilir.tablo 1. NORMAL GÖRÜNÜŞ Üstten görunüş Önden görünüş SADELEŞİRİLMİŞ GÖRÜNÜŞ Üstten görünüş Önden görünüş Şekil 1. 33: Perçinlerin basitleştirilmiş çizimleri Tablo 1.24: Perçinlerin sembollerle gösterilmesi 45

1.7.8. Perçinli Birleştirme Çizimleri Perçin resimleri çizilirken, kullanıldığı yer ve birleştirme şekli dikkate alınarak çizilir. Perçinlenmiş parça resimlerinde (d) çapı, perçin deliğinin çapıdır.resim çizilirken bu çap kullanılır. (d ) çapı, d1> 10 perçinlerde d=d1 + 1 mm (d ) çapı, d1< 10 perçinlerde d=d1 + (0,2 ila 0,5 ) mm alınmalıdır. Genellikle perçinli birleştirme resimlerinde ön ve üst görünüş çizilir. Ön görünüşler kesit olarak çizilmişse, perçin taranmaz, kesit düzlemi arkasında kalan perçin gövdeleri kesik çizgiyle, alt ve üst başları dolu çizgiyle çizilir. Şekil 1.34: Perçin resimleri Üst görünüşte perçin gövdeleri kesilmiş olarak çizilir. Küçültülmüş resimlerde veya küçük çaplı perçinlemede, çizilen perçin çapı (d) yerine perçin başı (d2) çapı çizilir, ancak bu durumda tarama yapılmaz. 46

Tek sıra bindirme perçinleme t =2.d+8 mm e =1,5.d s =s 1 +s 2 toplam sac kalınlığı Kazan imalatı için perçin boyu l =s+1,7.d Çift sıra düz bindirme perçinleme t =2,6d+10mm e =1,5d e 1 =0,8.t Çelik inşaat için perçin boyu l =s+1,5d Çift sıra zigzaklı bindirme perçinleme t =2,6d+15mm e =1,5d e 1 =0,6.t Havşa başlı için perçin boyu l =s+d Tek yamalı Perçinleme t =2d+8 mm e =1,5d e 1 =0,9.e s 1 =1,2s İki yamalı Perçinleme t =2,8d+8 mm e =1,5d e 1 =0,9.e s 1 =(0,7-0,8)s Şekil 1.35: Perçinli birleştirmeler 47

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI Parçaların, cıvata, somun ve rondela kullanarak birleştiriniz. ÖNERİLER Çizim yapacağınız kağıdı resim masasına T cetveli yardımı ile dik olarak bağlayınız. Çizim takımlarının temiz olmasına dikkat ediniz. Pergel uçlarının çizgi kalınlıklarına eşit olmasına dikkat ediniz. Resmin kağıda yerleştirilmesinde kenar boşluklarının eşit olmasına dikkat ediniz. Çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz. Ölçülendirme kurallarına uyunuz. Teknik resim kurallarına uyunuz. Diş diplerini gösterirken çizgi kalınlıklarına uyunuz. Parçaların saplama ile birleştirme resimlerini çiziniz. TS çizelgelerinden kama seçmek ve standart tanımını yapınız. Kamalı birleştirme resimleri çiziniz. Standart çizelgelerden yararlanarak pim ve pimli birleştirme resimleri çiziniz. Saplama ölçülerinde Standard çizelgelerden yararlanınız. Kama tipine göre TS çizelgelerinden uygun kama ölçülerini seçiniz. Mil çapına ve kama boyuna göre ön ve sol yan görünüşleri çiziniz. Sol yan görünüş de daire üzerinde b,h, t1,t2 ölçülerine göre kama kesitini çiziniz. Ön görünüşte L boyunu işaretleyiniz. Kesit düzleminin geçtiği yerleri belirtiniz. Tarama çizgilerini çiziniz. Resmi koyulaştırınız. Pim türüne göre Standard çizelgeden pim ölçülerini doğru olarak seçiniz. Ölçülerinin doğruluğundan emin olduktan sonra resim üzerine yazınız. Birleştirilen parçaların kesit resimlerinde her bir parçanın yönlerini farklı olarak tarayınız. 48

Tarama kurallarına dikkat ediniz. Birleştirmede perçin sembollerini kullanınız. Perçinli birleştirmelerde uygun perçini seçerek çiziniz. Sembollerle ifade edilen perçinleri standardına uygun seçerek belirtiniz. 49

ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları dikkatlice okuyunuz. Doğru düşündüğünüz cevabı şıkkın üzerini daire içine alarak işaretleyiniz. Bunu tek başınıza yapınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi birleştirme elemanı değildir? A) Cıvata-somun B) Pim C) Yay D) Kama 2. Aşağıdaki birleştirmelerden hangisi sökülemeyen birleştirmedir? A) Kaynak B) Vidalı C) Kamalı D) Pimli 3. Aşağıdaki birleştirmelerden hangisi sökülebilen birleştirmedir? A) Kaynaklı C) Lehimli B) Pimli D) Perçinli 4. Dış profil açısı 55 derece olan, ölçüleri parmak cinsinden verilen vida hangisidir? A) Whithworth vida C) Kare vida B) Metrik vida D) Trapez vida 5. Cıvata başı yüksekliği ne kadar alınarak çizilmelidir? A) K=0,8x d C) K=0,7 x d B) K=0,9x d D) K=0,5xd 6. Somun resmi çizerken somun yüksekliği ne kadar alınmalıdır? A) K=0,9x d C) K=0,7 x d B) K=0,8x d D) K=0,5xd 7. Mil eksenine paralel takılarak çalışan kama hangisidir? A)Enine kama C) Gupilya B)Yarımay kama D) Boyuna kama 8. Düz Kama TS147/1- A b x h x l C 45 b, hangisini anlatır? A) Tip C) Genişlik B) Boy D) Yükseklik 9. Pim TS 2337/1- Ax10 x 40 9SMn Pb 28 ifadesinde altı çizili kısım neleri ifade eder? A)Pim çapı-boyu-tipi C) Pim tipi-boyu-çapı B)Pim tipi-çapı-boyu D) Pim boyu-çapı-tipi 10. 1:50 koniklikte yapılırlar.küçük çapları ve boyları ile ifade edilir.tanımına uygun ifade aşağıdakilerden hangisindedir? A) Maşalı pim C) Konik pim B) Silindirik pim D)Kertikli silindirik pim 50

DEĞERLENDİRME Sorulara verdiğiniz cevaplar ile cevap anahtarınızı karşılaştırınız, cevaplarınız doğru ise performans değerlendirme testine geçiniz. Yanlış cevap verdiyseniz öğrenme faaliyetinin ilgili bölümüne dönerek konuyu tekrar ediniz. 51

PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Resimdeki cıvatanın anma ve parçaların kalınlık ölçüleri ile altı köşe cıvata, rondela, somun ve birleştirilecek parçaların resimleri verilmiştir. Aşağıda ölçü ve özellikleri verilmiş olan bu standard elemanlar ile yapılan birleştirmeye ait montaj resminin, aşağıda verilen yerleştirme ölçülerine göre; ön, yan ve üst görünüşlerini çiziniz. Altı köşe başlı cıvata TS 1021/6-M24 x 70-4.8 Altı köşe somun TS1026 /1 M24-6 Düz rondela TS 79/2 B25-200H Not: Verilmeyen ölçüleri resmin üzerinden alınız. Kullanılacak Alet ve Avadanlıklar A4 çizim kağıdı T cetveli Pergel Gönye takımı (450,60 0, 90 0) Kalem ve silgi İşlem basamakları ve önerilerde belirtilen hususları dikkate alarak birleştirme çizimini yapınız. 52

AÇIKLAMA: Aşağıda listelenen davranışlarını gözlediyseniz EVET, gözleyemediyseniz HAYIR, sütununda bulunan kutucuğa (X) işareti koyunuz. DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1 Çizim araç-gereçlerini eksiksiz hazırladınız mı? 2 Çizim araç-gereçlerinin ve ortamın temiz olmasını sağladınız mı? 3 İş parçasının şekline ve çalışma konumuna göre bakış yönünü belirlediniz mi? 4 Seçilen bakış yönüne göre görünüş sayısını tespit ettiniz mi? 5 Çizilecek görünüşlerin boyutuna göre standart ölçek ve kağıt seçtiniz mi? 6 Seçilen ölçeğe göre kâğıt üzerine görünüşlerin yerleşim planını yaptınız mı? 7 Görünüşlerde açıklama, ve ölçülendirme gereken kısımlar için kesit düzlemi belirlediniz mi? 8 Standart makine elemanları birleştirme çizimlerinde standart çizelgelerden yararlandınız mı? 9 Çizilen görünüşlerin simetrikliğini tespit ettiniz mi? 10 Ölçü bağlama ve ölçü çizgilerini kurallarına göre çizdiniz mi? 11 Ölçü oklarını standartlara uygun olarak çizdiniz mi? 12 Ölçü rakamlarını kurallarına uygun olarak yazdınız mı? 13 Antet bilgilerini eksiksiz ve doğru yazdınız mı? DEĞERLENDİRME Değerlendirmedeki davranışları sırasıyla doğru olarak uygulayabilmelisiniz. Uygulayamadığınız davranıştan diğer davranışa geçmeniz mümkün olamayacaktır. Ölçme soruları ve performans değerlendirme testi sonunda başarısız olduğunuz kısımlar hakkında yeniden konu ve uygulama tekrarı yapınız. Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 53

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Makine parçalarına ait ara kesitlerini alabilecek, çizimlerini yapabilecektir. ARAŞTIRMA ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Makine parçalarının ara kesitlerinin çizim metotlarını araştırınız. Makine üretimi yapan işletmeleri geziniz, üretilen parçalarda oluşan ara kesitleri yüzey durumlarını inceleyiniz. Topladığınız bilgileri teknik resim çizim ortamında arkadaşlarınızla tartışınız. Teknik resimlerde kullanılan ara kesitlerin bulunmasında uygulanacak yöntemleri araştırınız. 2.1. Ara Kesitlerin Bulunması 2.ARAKESİT ALMAK Kesişen cisimlerin birleşim yerlerine ara kesit denir. Cisimlerin kesişme durumuna göre değişik arakesitler oluşur. Ara kesitler, görünüşlerde ara kesit yüzeyi veya ara kesit çizgisi olarak görünür. Şekil 2.1: Ara kesit yüzeyinin oluşması Birçok cismin normal görünüşlerinde, cismin çeşitli yüzeyleri arasında meydana gelen ara kesit çizgilerinin gösterilmesi gerekir. Bir resimde bulunan tüm çizgiler birer ara kesit çizgisidir. Genellikle iki düzlemin arakesiti bir doğru çizgidir, bir düzlem ile bir silindirin ara kesiti bir daire veya elipstir. Yüzeylerin ara kesiti terimi, geometrik yüzeylerin koni, silindir, prizma gibi birbiriyle kesişmesi sonucu meydana gelen oldukça karışık çizgileri belirtir. Makine parçalarındaki ara kesit çizgileri, prizma, silindir, koni, küre gibi geometrik şekillerin kesişmesiyle meydana gelir. Ara kesit çizgilerinin görünüşlerde doğru çizilebilmesi, gereken çizim metotlarının kullanılması ile mümkündür. 54

Ara kesitlerin bulunmasında uygulanan başlıca metotlar: Paralel düzlemler metodu Merkezi düzlemler metodu Küreler metodu 2.1.1. Paralel Düzlemler Metodu Bir düzlemin doğrularından yeteri sayıda seçilir ve bu doğruların her birinin diğer düzlemi deldiği noktalar bulunur. Bu noktaların birleştirilmesiyle iki yüzeyin ara kesit çizgisi elde edilir. Şekil 2.2: Cisimden geçtiği varsayılan düzlemler Şekil.2.3: Paralel düzlemler metodu ile eğik kesilmiş silindirin arakesiti Eğik kesilmiş silindirin ara kesit yüzeyinin bulunması için çevresinde, silindir eksenine paralel 12 eleman alınarak görünüş tamamlanır. Bu elemanlar ile silindirin eğik yüzeyinin kesiştiği noktalar ara kesit noktaları olarak işaretlenir. Eğik yüzey üzerinde, silindir ekseni ile sınır kenarına ait noktalar elipsin dönüş noktalarıdır. Bulunan noktalar pistole veya elle uygun biçimde birleştirilerek elips yüzey çizilir. 55

2.1.2. Paralel Düzlemler Geçirerek Eğik Kesilen Koninin Ara Kesitini Bulma Koni tabanına eğik kesildiğinde meydana gelecek ara kesit yüzeyi elipstir. Şekil.2.4: Ara kesit düzlemi ve ara kesit yüzeyi Şekil 2.5. de koninin tabanına paralel düzlemler (A,B,C,D) geçirilirse, paralel düzlem daireleri meydana gelir. Koninin yanal yüzeyini izleyen paralel düzlem dairelerinin ara kesit yüzeyi ile birleşim yerleri, ara kesit yüzeyi ile birleşim yerleri, ara kesit noktalarını verir. Ara kesit noktalarının iz düşümleri çıkarılırsa, ara kesit bulunmuş olur. Şekil.2. 5: Paralel düzlemler geçirme Şekil.2.6 da görüldüğü gibi paralel düzlemler (A,B,C,D), ara kesit bölgesinden uygun aralıklarla geçirilmiştir. B düzleminin ön görünüşten geçişini incelersek; I-Düzlemin ön görünüşteki izi çizilir. Düzlemin izi, 2 (6) nolu noktalarla ara kesitte ortaklaşa birleşir. II-B düzleminin üst görünüşünü bulmak için yatay iz düşüm düzlemine ışın taşınır. III-B düzleminin üst görünüşteki dairesel bölümü çizilir. 2 ve (6) nolu ara kesit noktalarının üst görünüşleri bulunur. IV-Ön ve üst görünüşten taşınan ışınlarla 2 ve (6) noktalarının yan görünüşleri bulunmalıdır. 56

Diğer paralel düzlemlerle ilgili olarak aynı işlemler tekrar edilerek tüm ara kesit noktalarının üst ve yan görünüşleri bulunur. Bulunan noktalar pistole ile birleştirilerek çizildiğinde ara kesitin görünüşleri tamamlanmış olur. Şekil.2.6. Şekil 2.6: Eğik kesilmiş koninin arakesitinin çizimi 2.1.3. Paralel Düzlemler Geçirerek Eğik Kesilen Kürenin Ara Kesitini Bulma Kürenin ara kesit yüzeyi, iz düşüm düzlemlerinden birine dik, diğer ikisine eğik konumda ise eğik bulunduğu düzlemlerde elips olarak görünür. Şekil.2.7 de, ara kesit yüzeyinin çizgi görüntüsünü aralıklarla kesen paralel düzlemler.geçirilmiştir. I-(A, B) Paralel düzlemleri ön görünüşten geçirilir ve ara kesit noktaları oluşur. II-Bu noktalardan ön görünüşe ışın taşınır. III- Paralel düzlem daireleri çizilerek ara kesit noktalarını üst görünüşte bulalım. Bu düzlemler ile üstten görünüşte farklı çaplarda dairesel yüzeyler meydana gelir. IV-Önden görünüşte eğik yüzey ile paralel düzlemlerin kesiştiği noktalar üstten görünüşteki daireler üzerine taşınır. Kesişme noktaları ara kesit noktalarıdır. Bu noktalar eğri çizgilerle birleştirilerek elips olan ara kesit yüzeyi çizilir. Yandan görünüş için ara kesit noktaları taşındıktan sonra elips yüzey çizilerek tamamlanır. 57

2.1.4. Cisimlerin Birbirleriyle Kesişmesi Şekil.2. 7: Eğik kesilen kürenin ara kesiti 2.1.4.1.Altıgen Piramit Ile Altıgen Prizmanın Ara Kesiti Önce iki cismin kesiştiği ortak ara kesit noktalarından kolaylıkla belirlenebilecek alanlara dikkat edilmelidir (Şeki2.8). Şekil.2. 8: Cisimlerin birbiri ile kesişmesi 58

Şekilden ön görünüşte altıgen prizmanın altıgen pramiti deldiği üstteki kenarında,4 nu lu noktaların; alt kenarında ise 1nu lu noktaların olduğu görülür. Bu noktaların üçer görünüşü ilgili ışınların izlenmesiyle bulunur. Paralel düzlemin geçirilmesi:paralel düzlemin geçişinde (Şekil.2.8 ) I-Yan görünüşte 2-6 noktalarından paralel düzlem çizgisinin geçişini yapmak. II-Paralel düzlemin üst görünüşteki altıgen iz düşümünü çizilmelidir. (Paralel düzlemin, pramitten geçen bölümünün,altıgen olacağına dikkat edilmelidir.) III-Yan görünüşten 2 nu lu noktayı taşıyınız. IV-Ara kesitin 2 nu lu noktasını üst görünüşünü,altıgen üzerinde bulunuz. V-Ön görünüşte 2 nu lu noktayı bulmak Böylece, ara kesite ait 2-6 noktalarının görünüşleri tamamlanmış olur. Ara kesitin tamamlanması:ikinci paralel düzlem, 3-5 noktalarından geçirilerek ara kesit yerleri bulunur (Şekil.2.8 ). Ön ve üst görünüşte bulunan noktalar; 1,2,3,4. sıraya göre doğru parçalarıyla birleştirilerek ara kesit ve görünüşler tamamlanır. Şekil.2.9: Altıgen piramit ile altıgen prizmanın ara kesiti 59

60

2.1.5. Merkezi Düzlemler Metodu Şekil.2.10: Altıgen piramit ile silindirin ara kesiti Bu metotta merkezi S noktasından geçtiği varsayılan eğik düzlemler (A,B,C,D); cismi, üçgen dilimlere ayırır. Aşağıdaki şekilde A merkezi düzlemin geçişini ele alacak olursak: Şekil.2.11: Merkezi düzlem Koni tabanında A düzlemine ait 2 ve 12 noktalarından ön görünüşteki S merkezine ışın taşınarak; ara kesit noktalarının ön görünüşü a bulunmuş olur. Ön görünüşte bulunan ara kesit noktalarından yatay iz düşüm düzlemine ışın taşıyarak, ara kesit noktalarının üst görünüşü bulunur. Ön görünüşteki noktalardan yan görünüşe ışın taşınır. 61