ÜNİTE 6 HÜCRE, ÜREME VE GELİŞME HÜCRE Eşeysiz veya eşeyli şekilde Tanımı Temel İlke Temel Kısımları Görevi Oluşturur Farklılaşma Canlıların yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirir Tüm canlılar tek hücre veya hücrelerden oluşur Hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek Yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirir Hücreler dokuları, dokular organları, organlar sistemleri ve sistemler de organizmayı Kırmızı ve beyaz kan hücreleri, yumurta ve sperm ÜREME Hücre bölünmesi, büyümesi ve farklılaşması ile Türleri Eşeyli ve eşeysiz üreme Temel İlke Üreme canlıların yaşamsal faaliyetleriden biridir İnsanda Sperm hücresinin yumurtayı döllemesiyle olur Çiçekli Bitkilerde Eşeyli çiçekte üreme tozlaşmadan sonra döllenmeyle olur ve üreme organı çiçektir GELİŞME Doğum Öncesi İnsanda Doğum Sonrası İnsan, civciv ve kurbağa örnekleri Bebeklik, çocukluk,ergenlik, yetişkinlik, yaşlılık
6 Giriş Etkinlikleri Resimde insan kanında bulunan farklı şekillerdeki hücreler farklı renkler ile gösterilmiştir. Hücrelerin şekilleri sizce neden farklıdır? Düşüncelerinizi defterinize not ediniz. Ünite sonunda not aldığınız cevapları tartışınız. Hurma ağaçlarının bazıları meyve veriyor, bazıları ise vermiyor. Resimde meyve veren bir hurma ağacı görülüyor. Sebeplerini araştırınız ve defterinize not ediniz. Ünite sonunda öğrendiğiniz bilgileri kullanarak not ettiğiniz cevabınızı tartışınız. Bahçenin bir bölümüne acı biber ekilirken, diğer bölümüne tatlı biber ekilir. Bir süre sonra acı biberler arasında tatlılarına ve tatlı biberler arasında acılarına rastlanması nedendir? Düşüncelerinizi defterinize not ediniz ve ünite sonunda bu soruyu tekrar tartışınız. 78
HÜCRE, ÜREME VE GELİŞME Hücre,Üreme ve Gelişme Altıncı ünitede canlıların yapı taşlarını oluşturan hücreleri, insan ve diğer hayvanlarda üremeyi, canlılarda doğum ve sonrasındaki gelişmeyi, yeni doğanların bakımını ve son olarak da bitkilerde üremeyi tartışacağız. Devekuşu yumurta hücresi ile sinir hücresi dışındaki çoğu hücreler gözle görülemeyecek kadar küçüktür. Hücreleri görmek için mikroskop adlı aleti kullanırız. Mikroskop, 17. yüzyılın başlarında icat edildi. Biliminsanları mikrospkop sayesinde cisimlerin büyütülmüş görüntülerini elde edebiliyorlar. Hücre terimini ilk olarak İngiliz bilimci Robert Hooke 1665 yılında kullandı. Şişe mantarına baktığında küçük odalara benzeyen şekiller gördü ve bunlara latincede küçük oda anlamına gelen cella ismini verdi. 1675 yılında ise ilk canlı hücreler görüldü. 1838 ve 1839 yıllarında tüm bitkilerin ve tüm hayvanların hücrelerden oluştuğu saptandı. 1855 yılında ise yeni hücrelerin eski hücrelerin bölünmesinden oluştuğu ileri sürüldü. Tüm canlılar bir ya da daha fazla hücreden oluşur. Genellikle hayvan ve bitkiler milyonlarca hücrelerin birleşmesinden meydana gelirler. Bir insan vücudunda yaklaşık olarak 1,000,000,000,000,000 (1 Katrilyon) hücre bulunur! Devekuşu Yumurta Hücresi Sinir Hücresi Mikroskop sayesinde biliminsanları hücre konusunda önemli bilgiler elde ettiler. Hücrelerin nasıl çalıştığını, yeni hücrelerin nasıl oluştuğunu, farklılaşmış hücrelerin yeni canlıların oluşması ve gelişmesini nasıl sağladıklarını anladılar. Biz de altıncı ünitede bahsi geçen konuları inceleyeceğiz. 17. Yüzyılda Tasarlanan Bileşik Mikroskop 79
6 6.1 A- Hücrelere Yakından Bakış Canlılar ikinci ünitede tartıştığımız yaşamsal faaliyetleri yerine getirmek için hücrelere ihtiyaç duyarlar. Hücre canlının en küçük yapı birimi olup yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirir. Hücreyi bir fabrikaya benzetebiliriz. Fabrikanın farklı bölümlerinde farklı işlemler yapılmaktadır. Aşağıdaki şekilde bir hücrede yapılan işlemler verilmiştir. Yandaki şekilde de anlatıldığı gibi hücrenin yaşamsal faaliyetlerini yerine getiren organel denilen birimler vardır. Hücre nin üç temel kısım şunlardır: 1. Hücre zarı 2. Sitoplazma 3. Çekirdek Yandaki çizimde bu kısımları bularak, görevlerini tartışınız. Protein Golgi Cisimciği Ribozom Çekirdek Mitokondri Hücre Zarı Endoplazmik Retikulum Hücre zarı hücreyi dış dünyadan ayırır. Hücre zarı seçici geçirgendir. Hücrenin içine girecek olan maddeleri seçerek geçirir, çıkacak olanları da seçerek çıkartır. Hücre zarı seçici geçirgenliği sayesinde hücre içi madde dengelerinin korunmasında önemli rol oynar. Sitoplazma tüm organelleri bulunduran saç jölesi gibi bir ortamdır. Sitoplazmada mitokondri, kloroplast ve koful gibi organeller bulunabilir. Mitokondri solunumun gerçekleştiği ve yaşam için enerji üreten organeldir. Bitki hücrelerinin sitoplazmasında kloroplast denilen ve fotosentez olayını gerçekleştiren organel vardır. Koful ise içinde sıvı çözelti depolayan bir organeldir. Çekirdek hücrenin tüm faaliyetlerini düzenleyen ve kalıtsal bilgiyi taşıyan kısmıdır. Genellikle hücrelerde bir çekirdek bulunur, fakat bu kurala uymayan hücreler vardır. Beyaz kan hücrelerinde birden fazla çekirdek bulunurken, olgun kırmızı kan hücrelerinde çekirdek yoktur. 1- Hücre kısımları ve görevleri nelerdir? 2- Hücrenin gerçekleştirdiği yaşamsal faaliyetler Nelerdir? (Ünite 2'den yararlanabilirsiniz.) 3- Solunum ve fotosentez nedir? Hücrelerimizin yenilenmesi ve sağlıklı gelişmemiz için süt ve süt ürünlerini daha çok tüketelim. Kanser hücrelerin dış etkenler ile farklılaşıp kontrolsüzce bölünmesidir. Kuzey Kıbrıs'ta her gün 1 yeni kanser vakaası kaydedilmektedir. Hücre zarı sadece 0.00001 mm kalınlığındadır. Deli dana hastalığı sinir hücrelerindeki kofulların büyümesiyle olur. 80
6.1 B- Özel Görevi Olan Hücreler Hücre,Üreme ve Gelişme Yandaki resimde kanda bulunan farklı hücreler gösterilmektedir. Kırmızı renk ile gösterilenler kırmızı kan hücrelerini, sarı renk trombositleri ve yeşil ise beyaz kan hücrelerini göstermektedir. Kırmızı kan hücreleri oksijen taşımakla görevli olup, olgunlaştıktan sonra çekirdekleri yok olur. Beyaz kan hücreleri vücudumuzu hastalıklara karşı korurlar. Trombositler ise kanın pıhtılaşmasında rol alan hücre parçacıklarıdır.hücreler gerçekleştirdikleri görevlere göre farklılaşmışlardır. Farklılaşma gelişim sırasında ortaya çıkar. Farklılaşan hücreler belirli görevlerde uzmanlaşırlar. Farklılaşmış hücrelerin şekilleri, içerdikleri ve organellerin sayıları görevleri ile ilişkilidir. çekirdek hücre çeperi. sitoplazma hücre zarı kloroplast......... koful........... Yanak içinden alınan hayvan hücresi örneği çizimi Yapraktan alınan hücre örneği çizimi Yukarıdaki şekiller hayvan ve bitki hücrelerinin genel yapılarını göstermektedir. Hayvan ve bitki hücreleri arasında da farklar vardır. Bitki hücrelerinde hücre çeperi ve kloroplast bulunurken, hayvanlarda bu yapılar bulunmaz. 1- Bitki ile hayvan hücrelerinde ortak yapılar nelerdir? 2- Bitki ile hayvan hücresindeki farklılıklar Nelerdir? 3- Farklılaşma hakkında bilgi veriniz. Biyoloji biliminin hücre ile ilgilenen alt dalına sitoloji denir. Kök hücreler farklılaşmamış hücrelerdir. Bu hücreleri hangi ortama koyarsak, oradaki hücrelere dönüşürler. Tek hücreden oluşan Amip gibi canlılar da vardır. Amipleri durgun sularda bulabilir, mikroskopla görebilirsiniz. 81
6 6.1 C- Üremeyi Sağlayan Hücreler Bakteriler gibi canlılar ve basit hayvanlar hücre bölünmesi ile çoğalırlar. İnsanların da içinde bulunduğu hayvanlar grubu ise üreme için özel hücrelere ihtiyaç duyarlar. Genellikle iki tür üreme hücresi vardır. Söz konusu hücrelerden küçük olanı hareket edebilir. Hareketli olan hücrelere sperm diyoruz. Kendi başına hareket edemeyen hücreye ise yumurta diyoruz. Çekirdek Sperm Hücresi Yumurta Hücresi Farklılaşmış hücrelerden sperm ve yumurta hücreleri üreme görevli hücrelerdir. erkek üreme organlarında, yumurta hücreleri ise dişi üreme organlarında üretilirler. Sperm hücreleri Hücreden Organizmaya Vücudumuzun üreme ve boşaltım gibi yaşamsal faaliyetlerini sistemler aracılığıyla yerine getiririz. Sistemler birlikte çalışan organlardan oluşur. Organlarımız ise doku dediğimiz hücre gruplarından meydana gelir. Boşaltım sistemimizi örnek olarak alırsak, böbrek ve idrar kesesi gibi organlardan oluşur. Söz konusu organlar da kas, sinir ve deri gibi dokulardan meydana gelir. Dokuları da kas, sinir ve deri hücreleri oluşturur. 1- Yukarıdaki resimde verilen insana ait sperm ve yumurta hücresini inceledikten sonra Farklarını yazınız. 2- Bakteriler ve basit hayvanlar nasıl çoğalırlar? 3- Sistem hangi birimlerden oluşur? Dizüstü bilgisayarlar dizüstünde uzun süre tutulduğunda ürettiği ısı spermlere zarar verir. İnsan yumurta hücresi bu noktadan biraz daha küçüktür. Salyangoz ve toprak solucanı gibi canlılar hem sperm hem de yumurta üretebilirler. 82
Hücre,Üreme ve Gelişme 6.2 A- İnsanda Üreme İnsanlarda üremenin, sperm ve yumurta hücresi aracılığı ile gerçekleştiğini belirtmiştik. İnsanlardaki üreme eşeyli üremedir. Eşeyli üreyen canlılarda genelde erkek ve dişi diye iki cinsiyet vardır. İki cinsiyetin özel üreme organları sperm ve yumurtaları üretirler. Sperm erkeklerde ergenlik döneminden sonra sürekli olarak testislerde üretilir. Dişilerde ise yumurta yumurtalıklarda üretilir ve ergenlik dönemi ile ayda bir yumurtlanır. Aşağıdaki şekilde erkek ve dişi üreme organları gösterilmektedir. Üretra Testis Penis Fallopi tüpü Döl yatağı Yumurtalık Skrotum Vajina Erkek Üreme Sistemi Yumurta Sperm Dişi Üreme Sistemi Sperm Yumurta ile Buluşunca Yeni bir canlının oluşabilmesi için döllenme olması gereklidir. Döllenme, sperm ve yumurta hücresinin birleşmesidir. İnsanlarda sperm ve yumurta dişi vücudu içerisinde buluşur; biz bu işleme iç döllenme diyoruz. Birleşme sonrasında oluşan döllenmiş yumurta hücresi yeni canlının ilk hücresidir. İlk hücre bölünerek gelişir ve yeni organizmayı oluşturur. Yandaki resimde bir spermin yumurta yüzeyinden içeriye girmek üzere olduğu an gösterilmektedir. İki hücre buluşacak, çekirdeklerindeki bilgiler birleşecek ve yeni canlının ilk hücresi anne ve babadan gelen bilgileri içerecektir. Spermin, Yumurta ile buluşması 1- Eşeyli üreme nedir? 2- Döllenme ne demektir? 3- Erkek ve dişilerdeki üreme hücreleri nerede üretilir? Üreme organlarımızın sağlığı için pamuklu iç çamaşırları ve hava alabilen, sıkı olmayan giysiler giyelim. Eşeysiz üremede canlı kendisinin ikizlerini oluşturur. Kara yosunu gibi canlılar hem eşeyli hem eşeysiz üreyebilir. Tüp bebek teknolojisinde sperm ve yumurta dış döllenme ile döllenir. 83
6 6.2 B- Tek Hücreden Doğuma Kadar Olan Gelişme Döllenen yumurta, yumurta kanalından döl yatağına (rahim) doğru hareket eder ve oraya yerleşir. Doğuma kadar olan gelişimini döl yatağında gerçekleştirir (6.2 A' ya bakınız.) İlk hücre bölünerek embriyo adını alır. 12 hafta sonra ise fetus diye adlandırılır. 38 hafta (9 ay) boyunca döl yatağının sıcak ve güvenli ortamında bir sıvı bölme içerisinde gelişir. Dokuz ay boyunca bebek göbek bağı aracılığı ile anneden oksijen ve besin alır. Aşağıdaki şekilde 38 hafta boyunca gelişimin değişik evreleri görülmektedir. Gerçek boyutu 0,1 mm Gerçek boyutu 2,5 cm Gerçek boyutu 50 cm 1 Günlük 8 Haftalık 36 Haftalık (Yeni Doğmuş) Doğum Doğum öncesi genellikle bebek annenin döl yatağında yandaki şekildeki gibi durur. 9 ay sonra anne doğum sancısı geçirir. Doğum sancısı boyunca döl yatağında kasılmalar olur. Döl yatağının girişi genişler ve bebeğin içinde bulunduğu sıvı bölmeyi saran zar yırtılır. Sancılar daha da sıklaşmaya ve kuvvetlenmeye başlar ve bebek, anne vücudundan dışarıya itilir. Doğum Öncesi Bebeğin Anne Rahmindeki Duruş Şekli 1- Yumurta nerede oluşur ve döllenir? 2- Döllenmiş yumurta nerede gelişir? 3- Embriyo ve fetus kelimelerini açıklayınız. Hamilelik boyunca annenin sigara ve alkol kullanması, veya yanında sigara içilmesi bebeğin gelişimini kötü yönde etkiler. Döllenme olmamışsa, döllenmemiş yumurta vücuttan adet dönemi kanaması ile atılır. Hamilelik boyunca adet dönemi görülmez. Doğum sırasında bebeğin ilk ağlaması ilk nefes alışıdır. 84
6.2 C- İnsanda Doğum Sonrası Gelişme Hücre,Üreme ve Gelişme Doğum sonrasında dünyaya gelen bebek, gelişimini hızla sürdürür. İnsanın gelişim dönemleri ve özelikleri şunlardır: Bebeklik: Bebeklik döneminde bebek tamamıyla bağımlıdır. Bebeğin anne sütü emmesi çok yararlıdır. Anne sütü ile beslenen bebek hastalıklara karşı direnç kazanır ve gelişmesi için enerji sağlar. Bir yıl boyunca vücudunu kontrol etmeyi, emeklemeyi, yürümeyi, ellerini kullanmayı ve bazı sözcükleri söylemeyi öğrenir. Bebeklik döneminde gelişim çok hızlıdır. Çocukluk: Çocukluk döneminde insanın ince kasları ve vücut koordinasyonu gelişir. Konuşmayı, koşmayı, yemek yemeyi, giyinmeyi çocukluk döneminde öğrenir. Çevresindeki olayları merak eder. Ergenlik: Ergenilik döneminde insan vücudu büyük değişimler geçirir. Kız ve erkek çocuklarda değişimler farklılık gösterir: Erkeklerin sesleri çatlamaya ve kalınlaşmaya, vücutları tüylenmeye başlar ve omuzları gelişir. Erkekler sperm üretimine başlarlar. Kızlarda ise göğüsler büyür, vücutta tüylenmeler başlar ve kalça kısmı genişler. Yumurta üretimi ve salgılanmasıyla adet döngüsü dediğimiz mensturasyon başlar. Ergenlik döneminde üreme organlarımızdaki değişiklikler sebebiyle hormon seviyeleri değişir ve kilo alabiliriz. Sivilcelenme ve ses değişikliği gibi durumlar ortaya çıkar. Vücudumuzun çok büyük değişikliklere alışması zaman alacaktır. Ergenlik döneminde karşılaşacağımız sorunlar geçicidir. Yetişkinlik: Vücudumuzdaki değişimler dengelenmiştir. Üreme için yeterli olgunluğa ulaşırız. Yaşlılık: Yaşlılıkta hücre yenilenmesi azalır ve yavaşlar. Dişilerde yumurta üretimi durur erkekler ise sperm üretimi azalır. Bebeklik Çocukluk ve Yetişkinlik Ergenlik Yaşlılık 1- Siz hangi gelişim dönemindesiniz? Yaşadığınız zorluklar nelerdir? 2- Yaşlılık döneminin özelikleri nelerdir? 3- Arkadaşlarımızın yaşadıkları ergenlik döneminde kendilerini iyi hissetmeleri için Onlara nasıl yaklaşabiliriz? Yaşlılarımız kendilerini toplumdan dışlanmış hissederler. Onlarla ilgilenelim ve onlara sabırla yaklaşalım. Her 10 kız öğrenciden 1'i ergenlik döneminde kilo almaktan strese girmekte ve yetersiz beslenmeden dolayı hasta olmaktadır. Sigara, uyukusuzluk, sağlıksız beslenme, vücut temizliğine önem vermeme ve hastalıklar gelişimimizi engeller. Menopoz (yumurta üretiminin durması) sadece insan dişilerinde olur. 85
6 6.2 D- Diğer Hayvanlarda Üreme ve Gelişme Farklı canlıların embriyoları birbirlerine şu açılardan benzerler: Döllenmiş bir yumurtanın bölünmesiyle gelişirler. Gelişmek için oksijen ve besine ihtiyaç duyarlar. Gelişme sıvı bir ortam içerisindedir. Canlıların embriyoları aşağıda belirtilen özelikler bakımından farklı olabilirler: Embriyoların bir kısmı yumurta içerisinde dış ortamda gelişirler. Diğerleri ise anne vücudunda gelişir ve geliştikten sonra doğarlar. Bazı embriyolar besini yumurta sarısından alır. Embriyoların ihtiyacı olan oksijen de yumurta katmanlarını geçerek onlara ulaşır. Bir kısım embriyo ise besin ve oksijeni anne kanından alırır. Bazı embriyolar gelişip genç canlıyı oluşturur; fakat çoğu böcek ve kurbağa embriyoları önce larvaya (kelebek, kurtçuk ve tadpol) sonra da başkalaşım geçirerek genç canlıya dönüşürler. Başkalaşım bir canlı larvasının büyük değişiklikler geçirerek çok farklı bir genç canlıya dönüşmesidir. Tavuk, Kurbağa ve İnsanın Gelişim Evreleri 1- Farklı canlıların embriyoları birbirlerine hangi açılardan benzerler? 2- Başkalaşım geçiren canlılara örnek bulup yazınız. 3- Embriyo gelişimi iki farklı ortamda olabilir. Bunları açıklayınız. Yaz aylarında ülkemizin plajlarına yumurtlamaya çıkan deniz kaplumbağaları geceleri yumurtlarlar. Plajları 20.00-08.00 arası kullanmayalım. Plaj yanında konaklayacaksak kesinlikle ışık kullanmayalım ve ses yapmayalım. 86 Döllenmeden sonra doğuma kadar olan süreye hamilelik süresi diyoruz. Farklı canlılar için hamilelik süreleri şöyledir: Tavuklar için 21, kediler için 61, insanlar için 267, filler için 645, eşekler için 374 gündür. Marketten satın aldığımız yumurtalar döllenmemiş de olabilir. Kanguru gibi keseli hayvanlarda yavru yarı gelişmiş olarak doğar, gelişimini kese içerisinde sürdürür.
6.2 E- Yeni Doğanların Doğal Bakımı Hücre,Üreme ve Gelişme Balık, kurbağa ve sürüngenlerde yeni doğanların doğal bakımı: Genç canlılar tehlikeli bir dünyada büyürler. Bakım ve korunmaları için sadece ailelerine güvenemezler. Çoğu balık, kurbağa ve sürüngenler yalnız başlarına gelişirler. Aileleri onlara bakmaz ve korumaz. Genelde anne döllenmiş yumurtasını kendi başına gelişmek üzere yumurtlar. Gelişmek sadece şansa kalmıştır. Çoğu genç canlı ya ölür ya da başka canlıların besini olur. Bazı sürüngenler yumurtalarını yuvalara koyarak veya toprakta açtıkları deliklere bırakarak korumaya çalışırlar. Sadece Afrika timsahı gibi birkaç tür yumurtalarını bekler ve korur. Kuş ve memeli hayvanlarda yeni doğanların doğal bakımı: Genç kuşlar ve memeliler hayatta kalabilmek için bakıma ihtiyaç duyarlar. Kuş ve memeliler az sayıda yavru doğurduğu için bakımları daha kolaydır. Kuşlar önce yumurtalarını sonra da yeni doğan yavrularını korur ve beslerler. Memeliler ise yavrularını korur ve beslerler. Erkek imparator penguen, anne penguen beslenmek için yuvadan ayrıldığında, yumurtayı ayağında kanatlarına sararak taşır. Yumurtada gelişen yavrunun donup ölmemesi için açlık içerisinde anne geri dönene kadar yumurtayı yanından ayırmaz. 1- Balık, kurbağa ve sürüngenlerde yeni doğanların doğal bakımı hakkında bilgi veriniz. 2- Sizce penguen yumurtası neden yere bırakılmıyor? 3- Neden bir alabalık çok fazla sayıda Yumurta yumurtluyor? Evcil hayvanlar bakım ve sorumluluk ister. Bakımını üstlenemeyeceğimiz ve sorumluluğunu alamayacağımız evcil hayvanları almayalım. Hayvanların sadece %0.1'i yavrularına bakar. Yavrularına bakmayan canlılar yılda çok fazla sayıda yavru doğururlar: Alabalık 6 milyon, kurbağa 2000-3000, kuş 12, deniz kaplumbağası 150 yumurta doğururlar. Akdeniz foklarından dünyada 2004 yılında sadece 500 tane kaldığı bildirilmiştir. Akdeniz foklarında anne ve bebeği arasındaki bağ çok güçlüdür. 6 ile 14 haftalığa kadar bakıma ihtiyaçları vardır. Stresli ortamlarda bebek ve anne arasındaki bağ kopar ve bebeğin hayatı tehlikeye girer. 87
6 6.3 A- Çicekli Bitkilerde Üreme ve Gelişme B A Çiçek bir çiçekli bitkinin eşeyli üreme organıdır. Bitkinin çiçeğini koparırsak, üremesini etkilemiş oluruz. Çiçek genellikle hem erkek hem de dişi üreme organlarını bulundurur. Erkek ve dişi üreme hücreleri de söz konusu organlarda oluşur. Yandaki resimde bir çiçek görülmektedir. Resimde A harfiyle gösterilen, bitkinin dişi üreme organı ve B harfiyle gösterilen de erkek üreme organıdır. A 'da yumurtalar üretilirken, B'de polenler üretilir. Çiçeğin üremesi iki adımda gerçekleşir: B 1. Tozlaşma A 2. Döllenme Çiçek Kesiti Tozlaşma Erkek üreme organında oluşan polenlerin dişi üreme organına konmasına tozlaşma diyoruz. Çiçekte oluşan polenler, aynı çiçeğin üzerine konabileceği gibi farklı bir çiçeğe de konabilir. Tozlaşmaya böcekler ve rüzgar gibi aracılar da yardımcı olur. Bazı çiçeklerde sadece dişi, bazılarında ise sadece erkek üreme organı da bulunabilir. Hurma ağaçlarının bazıları erkek ve bazıları dişidir. Erkek hurma ağacının çiçekleri sadece erkek üreme organını, dişi hurma ağacının çiçekleri ise dişi üreme organını içerir. Kuzey Kıbrıs'ta hurma ağacının tozlaşmasında insanlar rol oynar. Bilir kişi erkek ağaçtan kopardığı çiçekli dalını, dişi ağaç üzerine serper ve tozlaşmanın gerçekleşmesini sağlar. Arı yolu ile tozlaşmakta olan böğürtlen çiçeği Döllenme Tozlaşma sonrasında polen içerisinde bulunan erkek üreme hücresi polen borusu aracılığıyla yumurta ile buluşur. Döllenmiş yumurta embriyo olur. Embriyo gelişerek tohumu oluşturur. Meyveyi embriyoyu içerisinde bulunduran dişi üreme organı bölümü oluşturur. 1- Çiçek nedir? 2- Bitkilerde üreme nasıl olur? Adımları ile anlatınız. 3- Polen bir çiçekten diğerine nasıl gidebilir? Çiçek bir bitkinin üremesi için gereklidir. Orkide gibi türlerinin çiçeklerini kesmek onların çoğalmasını etkiler. Renkli taç yapraklara sahip çiçekler böcekler, çimler ise rüzgar aracılığıyla tozlaşırlar. Eğer bir tür bitkinin polenleri farklı bir bitkiye konarsa, polenler ölür. 88
6.3 B- Tohumdan Bitkiye Gelişme Hücre,Üreme ve Gelişme Döllenme gerçekleştikten sonra, çiçeğin çoğu bölümleri solar ve ölür. Döllenmiş olan yumurta hücreleri ise yumurtalıkta gelişmeye devam eder ve Gabbar Çiçeği Gabbar Meyvesi Gabbar Meyvesi Kesiti tohumu oluşturur. Her tohum içerisinde embriyo, besin deposu ve koruyucu tohum kabuğu bulunur. Tohumu içerisinde bulunduran yumurtalık da gelişerek meyveyi oluşturur. Mevye içerisinde tohum bulunduran gelişmiş yumuratlıktır. Tohum Tohumların Yayılması Tohumların yayılması çok önemlidir çünkü yan yana büyüyen bitkiler, besinleri ve suyu paylaşacaklarından yaşam şansları azalır. Tohumlar rüzgar, hayvanlar aracılığıyla veya kendi kendilerine yayılırlar. Yandaki resimlerde farklı aracılar ile yayılan tohumlar gösterilmiştir. Resimleri inceleyerek kendi kendine, hayvanlar ve rüzgar aracılığı ile yayılan tohumların fiziksel özeliklerini not ediniz. Kendi Kendine Yayılan Rüzgar Aracılığıyla Yayılan Çimlenme Yeterli ısı, su ve oksijen olduğunda tohumlar çimlenir. Tohum, içerisinde çok az su bulundurur ve bu şekilde uzun süre çimlenmeden kalabilir. Çimlenme aşamaları aşağıdaki çizimde gösterilmiştir. Hayvanlar Aracılığıyla Yayılan Hayvanlar Aracılığıyla Yayılan Hayvanlar Aracılığıyla Yayılan 1- Tohumun bölümleri nelerdir? 2- Meyve nedir? 3- Çimlenme için ne gereklidir? 4- Rüzgar aracılığı ile yayılan tohumların fiziksel özelikleri nedir? 1 2 3 4 5 Tarım ilaçları doğru kullanılmadığında doğaya ve insan sağlığına büyük zarar verir. Çilek gerçek bir meyve değildir. Dış kabuğundaki siyah noktalar gerçek çilek meyvesidir. İncir de gerçek meyve değildir. Girne Kalesi'nde bulunan MÖ 300 yılına ait batık gemi bozulmamış şekilde duran tohumlar durmaktadır. 89
6 6.3 C- Çiçekli Bitkilerin Albenisi Çiçekler, böcek, kuş ve yarasa gibi hayvanlar tarafından tozlaşırlar. Sizce böcek, kuş ve yarasa gibi hayvanları çiçeklere çeken nedir? Bu bölümde çiçeklerin albenisi konusunu işleyeceğiz. Kuşlar tarafından tozlaşma Kuşlar kırmızı rengi çok iyi görürler. Kuşlar aracılığıyla tozlaşan bitkilerin kırmızı çiçekleri vardır. Yandaki bitki kuşlar tarafından tozlaşır. Böcekler tarafından tozlaşma Çin Gülü Böcekler çoğu rengi çekici bulurlar. Kırmızı rengi böceklerden sadece kelebekler ve güveler görebilir. Böcekler genellikle kokulu çiçekleri tozlaştırırlar. Kokuların onlara besinlerini hatırlattığı düşünülür. Kum Zambağı Yol işaretleri Çiçekler üzerindeki desenler nektarın nerede olduğunu işaret eder. Nektar çiçek tarafından oluşturulan kokulu şekerli sudur. Orkide 1- Neden böcekler ve kuşlar gibi hayvanlar çiçekleri ziyaret ederler? 2- Sizce yarasaları bir çiçeğin rengi mi, kokusu mu çeker? 3- Nektar nedir? Bitkilerin tozlaşmasında çok önemli rolleri olan böcek ve kuşları koruyalım. 90 İngiliz Fulu Orkidelerin ürettiği koku o kadar kuvvetlidir ki oradan geçen arılar bayılır ve çiçeğin içerisine düşer. Polenlere bulaşan arı, başka orkidelere polenleri taşır. Hanımeli ve Pakistan Geceleri diye bilinen ve akşamları kokan çiçekler geceleri dolaşan güveler tarafından tozlaşırlar.
TEST 6 Hücre,Üreme ve Gelişme 1. Tohumlar bitkinin hangi kısmından gelişir? a. Çiçek b. Yaprak c. Gövde d. Kök 2. Dokular canlılarda bulunur. Dokuları nasıl tanımlarız? a. Benzeri yapı ve özellikleri olan hücre grubudur. b. Yapıları ve özellikleri farklı olan hücre grubudur. c. Hücre içerisinde bulunan organellerdir. d. Hücre zarı dokulardan oluşur. 3. Erkek canlılarda sperm çok sayıda üretilirken, dişilerde çok az sayıda yumurta hücresi üretilmesi sizce neden olabilir? 4. Resimde bir deniz kaplumbağasının yumurtaları görülmektedir. Sizce neden bir deniz kaplumbağası bu kadar fazla yumurta bırakır? 5. Neden farklılaşmış hücrelere ihtiyaç duyarız? Örneklendiriniz. 6. İnsanda eşeyli üreme konusunu göz önünde bulunundurarak annenize ve babanıza benzeme sebeplerinizi not alınız. 7. Hamilelik dönemininde insan gelişimini detayları ile anlatınız. Bu dönemde nelere dikkat edilmesi gerektiğini velilerimize soralım ve yazalım. 8. Ailenizde sizden farklı gelişim döneminde olan biri ile röportaj yapınız. 9. Taç ve çanak yapraklarının bitki üremesine katkısını araştırınız. 10. Resimlerde gösterilen tohumlar sizce nasıl yayılırlar? A B C D 11. Bahçenizde veya evinizde bulunan bir çiçekli bitkinin ismini yazıp, çiçeğini tarif ediniz. Sizce bu çiçek nasıl tozlaşır? Neden? 91
6 Çoklu Zeka Etkinlikleri Çiçekler konusunda resimli sözlük hazırlayınız. Büyük çiçek veren bir bitkiyi (örneğin çin gülü, zambak) ikiye ayırarak inceleyebilir ve çiçeği oluşturan birimleri resimleyerek kağıt üzerine yerleştirebilirsiniz. Çiğ tavuk yumurtasını çukurca bir tabak içerisine yerleştiriniz. Dikkatlice kırarak yumurtayı açınız. Tavuk embriyosunun geliştiği bu ortamı inceleyerek ve resimleyerek hakkında bir pano hazırlayınız. Tavuk Yumurtasına Yakından Bakış Çiçek: Çiçekli bitkilerin üreme organı Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için resimli bir sözlük hazırlayabilirsiniz. Hareketler zinciri ile farklı gelişim dönemlerindeki insanların özeliklerini anlatınız. Ünitedeki farklı kavram veya ilkeleri de kullanabilirsiniz. Bir grup oluşturup uzman hücreler hakkında işbirliği yaparak proje hazırlayınız. Projenin Adı: Hazırlayanlar: Projenin Amacı: Kullanılan Materyal ve Yöntemler: Sonuçlar: Bir Sonraki Adımlar: Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için proje hazırlayabilirsiniz. 92
Çoklu Zeka Etkinlikleri Hücre,Üreme ve Gelişme Hücre, üreme ve gelişme hakkında neler öğrendiğinizi ve neler hissetiğinizi yazınız. Bir şarkının sözlerini değiştirip bir çiçeğin tozlaşmasından başlayarak, meyvenin ve sonra tohumun oluşumu ve dağılması sürecindeki ilke ve kavramları anlatınız. Hücreler Hakkında Öğrendiklerim: Hücreler Hakkında Hissettiklerim: Üreme Hakkında Öğrendiklerim:. Üreme Hakkında Hissettiklerim: Gelişme Hakkında Öğrendiklerim:. Gelişme Hakkında Hissettiklerim: Şarkı Adı:. Söz yazarı: Sözleri:.. Not: Ünitedeki tüm ilke ve terimler için şarkı sözü yazabilir veya beste yapabilirsiniz. Döllenmeden doğuma kadar olan insan gelişim sürecini bir karton üzerinde kolaj şeklinde anlatan bir şema meydana getiriniz. İnsan gelişimini yumurtadan çıkan civciv ve kurbağa embriyolarının gelişimlerini kıyaslarak farklılık ve benzerlikleri tablo halinde yazın. Döllenmeden yaşlılığa insan Sperm yumurtayı döllemesi gösteren resim yapıştırınız. Farklılıklar * İnsan doğar * Kurbağa yumurtadan çıkar * Civciv yumurtadan çıkar Benzerlikler Ergenlik döneminde insan resmi yapıştırınız Çoçuk resmi yapıştırınız. Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için şema oluşturabilirsiniz. Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için benzerlik ve farklılık tablosu oluşturabilirsiniz. 93
NOTLAR