XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi - Eylül 014, Samsun Helal Gıda Sertifikası ve Dış Satımdaki Rolü B. Erdal 1, Ş. Turhan, P. Aydın, C. Sipahioğlu 1 Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa E-posta: berdal@uludag.edu.tr ÖZET İlk olarak 1970 lerde margarin ile gündeme gelen helal gıda kavramı ülkemizde et ve et ürünleri ile başlamış günümüzde giderek yaygınlaşarak bir çok gıda üretiminde uygulanır hale gelmiştir. Helal gıda kavramı, uluslararası The Codex Alimentarius Komisyonu tarafından İslami kurallar doğrultusunda izin verilen gıda olarak tanımlanmaktadır. Helal sertifikalama, güvenilir, ehil ve tarafsız bir kurumun, söz konusu üretimi denetlemesini, helal standartlarla uygunluk içerisinde üretimin yapıldığını teyit etmesini ve buna bağlı olarak, onaylanmış bir belge vermesini kapsayan bir yöntemdir. Gıdalarda helal olma şartı ile birlikte, sağlığa uygunluk ve safiyet de olması gereken şartlardır. Özellikle tarım ve gıda ürünlerinde helal gıda sertifikası İslam ülkeleri açısından önemli bir güven unsurudur. İki milyar İslam nüfusunun olduğu düşünüldüğünde ise helal ürünler pazarı İslam ülkelerine yapacağımız ihracat açısından önemli bir avantajdır. Dünya üzerinde 11 ülkeye yayılmış durumda olan helal gıda pazarının yıllık 10 milyar dolarlık işlem hacmine sahip olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise 01 yılı verilerine göre toplam 40 gıda firması helal sertifikası almış olup bu firmaların %7. 4 ünü bitkisel üretim firmaları %4. ünü hayvansal üretim firmaları oluşturmaktadır. Son yıllarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de helal gıda sertifikası önem kazanmaya başlamıştır. Müslüman tüketicilerin ağırlıklı olarak yaşadığı pazarlara girmek isteyen ihracatçıla r için helal sertifikası yeni kapılar açabilir. Tüketicilerin bilinçlenmesiyle birlikte de helal sertifikasının öneminin giderek artması beklenmektedir. Anahtar Kelimeler: Helal gıda, dışsatım, sertifika Halal Food Certification and Role in Foreign Trade ABS TRACT The concept of halal food that came up with margarine first in the 1970s, to be used in meat and meat products in our country and is applied in the production of many foods nowadays increasingly widespread. The concept of halal food is defined as food that is in accordance with Islamic rules by international The Codex Alimentarius Commission. Halal certification, is a method that issues an approved certificate by auditing the production in question via reliable, competent and unbiased organization and affirming that the production is p erformed according to halal standarts. While the food needs to meet halal criteria it also needs to meet health and p urity conditions. Halal certification in t erms of agricultural and food products, is an important trust element for İslamic countries. Considering the two billion Muslim population, the halal market is an important advantage for our exports to İslamic countries.. Halal food market which has spread to 11 countries over the world, approximately has 10 billion in annual transaction volume. In Turkey, according to data of year 01, 40 food companies have received halal certification and 7,4% of these companies were plant production, 4.% were animal production companies. In recent years, halal food certification in our country has gained importance as in all the world. Halal certification can be new opportunities for exporters who want to enter markets in intense Muslim consumers. The increasing importance of the halal certification is expected as consumer awareness increases. Key Words Halal food, export, certificate 1.GİRİŞ Helal sertifikalama, Müslüman tüketici için, kabul edilebilir gıdanın ve tüketilebilir ürünün üretilmesi için gereklidir. Bu konu dünyadaki yaklaşık milyar Müslümanı ve de helal ürün yemeği tercih eden diğer milyonlarca insanı kapsamaktadır. Helal gıda, İslami kurallara göre yasak olan herhangi bir unsuru içermeyen, bu unsurlardan arındırılmış yerlerde ve cihazlarda hazırlanan, işlenen, taşınan ve depolanan ürün olarak tanımlanırken, dünyada helal standartları belirleyen ya da helal sertifika veren hemen her kuruluş kendi belirlediği standartları uygulamaktadır. Müslüman nüfusu yoğun ülkeler başta olmak üzere dış ticaret faaliyetlerinde Helal Gıda Belgesi aranılan bir kriterdir. Yurt dışında özellikle Müslüman nüfusunun yoğun olduğu ülkelerde gıda ürünleri satan üreticilerin artık karşısına helal belgesi olma şartı getirilmeye başlamıştır. Bu açıklamaların ışığı altında çalışmada ülkemizdeki helal gıda çalışmaları incelenerek sertifikalandırma süreci anlatılacak ve helal gıda sertifikasının dış satımdaki katkıları ortaya konmaya çalışılacaktır.. HELAL GIDA TANIMI, DÜNYA VE TÜRKİYE DEKİ DURUMU.1. Helal Gıda Ürünlerde kalite standartlarının tespiti ve sertifikalandırılması ile ilgili uygulamaların temeli M.Ö. 000 li yıllara kadar dayanmaktadır. Türkiye de helal gıdaya olan ilgi ilk olarak 1970 lerde margarinle başlamış ve Müslüman kesimin et ve et ürünlerini dindar kasaplardan temin etmeye başlaması ile helal gıda yönelimi devam etmiştir (Batu, 01). Bu yönelimler bugünkü helal gıda kavramı ve sertifikasyon anlayışının temelini oluşturan adımlar olmuştur 11
Tarımsal Pazarlama Uluslararası The Codex Alimentarius Komisyonu dokümanlarında helal gıda İslami kurallar doğrultusunda izin verilen gıda anlamına gelmekte ve İslami kurallara göre yasak olan herhangi bir unsuru içermeyen, bu unsurlardan arındırılmış yerlerde veya cihazlarda hazırlanan, işlenen, taşınan ve depolanan, bu durumların dışında üretilen herhangi bir gıda ile bu aşamalarda direkt temasta bulunmayan ürün olarak tanımlanmaktadır (Yalçın, 01). Gıda ürünlerinin helal gıda olarak ifade edilebilmesi için; 1. İslam Hukuku tarafından tüketimi Müslümanlar için yasaklanmış veya kesim kurallarına göre kesilmemiş hayvan ürünlerini ihtiva etmemesi,. İslam a göre temiz kabul edilmeyen bir madde taşımaması,. İslam a göre temiz kabul edilmeyen bir tarzda üretilmemiş ve paketlenmemiş olması, 4. Helal kabul edilmeyen bir gıda ile temas içinde olmaması gerekmektedir (Akgündüz, 01). Kısaca özetlemek gerekirse, alkol kullanmadan, eti helal, kesimi İslami usulle yapılan hayvani veya bitkisel tabanlı katkı maddeleri %100 helal kabul edilmektedir... Dünya da Helal Gıda Sertifikası Dünyada helal standartları belirleyen ya da helal sertifika veren pek çok kuruluş bulunmaktadır. Helal sertifikası veren hemen her kuruluş kendi belirlediği standartları uygulamaktadır. Dolayısıyla standartların harmonizasyonu büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla İslam Konferansı Teşkilatı (OIC) altında Türkiye nin öncülüğünde İslam Ülkeleri Standardizasyon ve Metroloji Enstitüsü (Standardization and Metrology Institute for Islamic Countries, SMIIC) kurulmuştur. SMIIC e 1 OIC ülkesi üyedir: Cezayir, Kamerun, Gine, Ürdün, Libya, Mali, Fas, Pakistan, Somali, Sudan, Tunus, Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri. Yine OIC ye bağlı İslam Ülkeleri Sanayi ve Ticaret Odaları (Islamic Chamber of Commerce and Industry, ICCI) öncülüğünde helal sertifikasyon standartlarında harmonizasyon üzerine çalışmalar yapılmaktadır. Dünyada helal standartları oluşturan ya da helal sertifikası veren kuruluşların listesi Çizelge.1 de verilmiştir. Çizelge.1. Helal standartları oluşturan ya da helal sertifikası veren kuruluşların listesi İslam Konferansı Teşkilatı (OIC) İslam Ülkeleri Standardizasyon ve Metroloji Enstitüsü (OIC bünyesi altında) Uluslararası Codex Alimentarius Komitesi (FAO ve WHO) International Halal Integrity Alliance (IHI) ve Islamic Chamber of Commerce and Industry (ICCI) World Halal Council Amerika IFANCA (İslamic Food and Nutrition Council of America) AHA (American Halal Association) Avrupa Halal Control Halal Monitoring Committee İngiltere Halal Food Authority Muslim Food Board İsviçre Halal Certification Services Kanada Islamic Society of North America (Canada) Güney Afrika South Africa National Halaal Authority (SANHA) Avustralya Western Australia Halal Authority Halal Australia Malezya Malaysian Department of Islamic Development (JAKIM) Endonezya Majelis Ulama Indonesia (MUI) Tayland Halal Standard Institute of Thailand Singapur Majlis Ugama Islam Singapura (MUIS) Çin Halal China Filipinler İslamic Dawah Council of the Philippines Hindistan Halal İndia Gıda ve İhtiyaç Maddeleri Denetleme ve Sertifikalandırma Araştırmaları Derneği Türkiye (GİMDES ) Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Kaynak: Anonim, 01 Helal gıdalara talep Orta Doğu, Güneydoğu Asya, Kuzey Afrika, Amerika, Avrupa, Kanada ve Avustralya başta olmak üzere dünyanın her yerinde artmaktadır. Günümüzde Dünya nüfusunun yaklaşık % ü İslam dini 1
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi - Eylül 014, Samsun mensubudur. Bunların %60 ı Asya da ve %0 si Orta Doğu ve Kuzey Afrika da yaşamaktadır. Buna ek olarak Avrupa da 8, Amerika da 8, Kanada da da 1 milyon civarında Müslüman yaşamaktadır (http://www.gmka.org.tr). Müslüman olmayan ülkelerde de talep gören helal gıda sektörünün AB ülkelerindeki ekonomik büyüklüğü ise yaklaşık 70 milyar dolardır. Yine yaklaşık milyar Müslüman tüketicinin helal gıdayı benimsemesi sağlandığı taktirde global helal gıda pazarının yıllık 860 milyar dolara ulaşması mümkün görünmektedir. Bu da dünyanın yıllık ticaret hacminin %7 sine karşılık gelmektedir (Yalçın, 01)... Türkiye deki Helal Gıda Sertifikası Türkiye de helâl sertifikası vermeye yetkili olan ilk kurum Gıda ve İhtiyaç Maddeleri Denetleme ve Sertifikalama Araştırmaları Derneği dir (GİMDES). 00 yılında faaliyete geçen bu kuruluş 008 yılında, helal sertifika konusuyla ilgili dünya çapında tüm kuruluşların üst kuruluşu olan Dünya Helal Konseyi ne (World Halal Council) üye olmuştur. Daha sonra 4 Temmuz 011 tarihinde Türk Standartları Enstitüsü (TSE) kırmızı et, beyaz et ve benzeri ürünlerin ihracatında da aranacak olan Helal Gıda Belgesi konusunda ihracatçı firmaların sorunlarına çözüm bulmak amacıyla Diyanet İşleri Başkanlığı ile işbirliği içerisinde Helal Gıda Belgelendirmesi faaliyetlerin e başlamıştır. Merkezi İstanbul da bulunan İslam Ülkeleri Standartlar ve Metrolojisi Enstitüsü tarafından standart çalışmaları devam etmektedir. Günümüzde tüm Dünya Müslümanları tarafından kabul görmüş bir helal sertifikasyonu yoktur. Ülkemizde bu konudaki çalışmalar GİMDES ve Dünya Helal Birliği Derneği kuruluşları tarafından yapılmaktadır. Ülkemizde 01 yılı verilerine göre toplam 40 gıda firması helal sertifikası almış olup, firma sayısı ve dağılımı Şekil.1 de gösterilmiştir. Şekil.1. Türkiye de Helal Gıda Sertifikası Alan Firmaların Dağılımı (01) firma sayısı 6 6 1 4 1 18 1 4 11 17 9 9 8 1 6 un un ve ekmek katkı maddesi skarter kültür peynir mayası beyaz et kırmızı et işlenmiş et ürünleri çeşitli katkı maddeleri süt ve peynir katkı maddesi salça bitkisel yağ çeşitli firmalar baharat çiğ köfte helva+reçel+lokum nişasta+glukoz+fruktoz şurup dondurma kuruyemiş ekmek mayası makarna bakliyat bal yumurta zeytin çay meyvesuyu ve konsantre su Kaynak: http://www.gimdes.org Şekil.1 incelendiğinde ülkemizde helal gıda sertifikası alan firmaların % 7,4 (89) ünü bitkisel üretim firmaları, %4, (10) ünü hayvansal üretim firmaları, %19, (48) ünü ise diğer firmalar oluşturmaktadır..helal GIDA SERTİFİKASI VE STANDARTLARI Helal sertifikalama, muteber, ehil ve tarafsız bir kurumun, söz konusu üretimi denetlemesini, helal standartlarla uygunluk içerisinde üretimin yapıldığını teyit etmesini ve buna bağlı olarak, onaylanmış bir belge vermesini kapsayan bir yöntemdir (http://www.oaib.org.tr). Belli bir ürün ya da süre için helâl sertifikası, listelenen ürünlerin sertifikalandırma örgütü tarafından formüle edilen kurallara uygun olduğunu gösterir (Yener, 011). Helal standardı 4 konu başlığı altında değerlendirilebilir. 1
Tarımsal Pazarlama Şartlar yerinde değilse helal standardından bahsetmek mümkün olmaz. Bu şartlar Şekil.1 de gösterildiği gibi İslami şartlar, yasal şartlar, dokümantasyon ve denetimdir. Şekil.1. Helal Gıda Standardı Şartları İslami Şartlar Yasal Şartlar Dokümantasyon Denetim İslami Şartlar içinde iki temel nokta vardır. Bunlardan birincisi Müslüman olmayan şirket sahipleri ve çalışanlarının bulunduğu işletmelere helal sertifikası verilip verilmeyeceği ve ikincisi olarak yasal şartlara uyulmasıdır. Yasal şartlar, sağlık (hijyen) kurallarını da içine alan geniş bir konudur. İçinde Gıda Kanunu, Yem Kanunu ve Veteriner Hizmetleri Kanunu gibi kanunlar barındırır. Helal belgesinin alınabilmesi için üçüncü koşul dokümantasyon işleminin yerine getirilmesidir. Dördüncü olarak da helal belgesi veren firmaların yılın belli dönemlerinde devlet tarafından denetlenmesidir. 4. HELAL GIDA SERTİFİKAS ININ DIŞ SATIMA ETKİLERİ Günümüzde, standartlar uluslararası ticaretin ortak dili haline gelmiştir. Uluslararası pazarlarda rekabet edebilmenin yolu standartlara uygun ve kaliteli hizmet ve mal üretiminden geçmektedir. Dünyanın her bir tarafında sağlığını düşünen insanlar inançları ne yönde olursa olsun, helal standartlarına göre üretilmiş ve helal sertifikalı ürünleri tercih etmektedirler (Tayar ve Yıbar, 01). Ülkemizde geçmişi çok da eskiye dayanmayan helal gıda konusunda gelişmeler devam ederken, dünyada helal gıda pazarı giderek büyümektedir. Bunun en büyük sebebi ise günümüzdeki Müslümanların sahip olduğu refah seviyesinin her geçen gün daha da artmasıdır. Müslüman nüfusun zenginleşmesinin bir yansıması olarak dünya helal gıda pazarı da büyümekte ve gelişmektedir. Dünyada her geçen gün talebi artan helal sertifikalı ürünler dünyanın ilgi odağı haline gelmektedir. Bu konu ile ilgili tüketici bilinci de giderek artmaktadır (Çıkrıkçıo ğ lu, 01). Özellikle Endonezya, Malezya, Singapur, Orta Doğu, Avrupa ve Amerika daki Müslümanlar helal gıda sertifikalı ürünleri tercih etmektedirler. Pek çok İslam ülkesi ise helal sertifikası olmayan ürünlere gümrükleri kapatmaktadır. Türkiye nin ihracatının önemli taşıyıcı kolonlarından bir tanesi de gıda sektörüdür Yaklaşık 1 trilyon dolarlık olan helal gıda pazarı Türk ihracatçıları için büyük potansiyel oluşturmaktadır. Bu nedenle helal gıda standartlarının ve kalitenin sağlanması ülkemizin helal gıda pazarındaki payının artması için son derece önemlidir. Bu konuda Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Helal Gıda Belgelendirmesi için önemli faaliyetler yürütmektedir. Müslüman nüfusun yoğun olduğu coğrafyalarda ve Avrupa ülkelerinde ihracat yapılan tüm ülkelerde artık Helal Sertifikası aranmaktadır. Yurt dışı pazarda helal logolu ürün almak hem üreten hem tüketen için bir ayrıcalık yaratmaktadır. Ayrıca maliyeti düşük, katma değeri ve geliri yüksek dünya helal belgelendirme pazarı Türkiye için ciddi bir potansiyel oluşturmaktadır. Bu güven ve kalite sayesinde Türk ürünlerine olan talep dünyanın dört bir yanında artış göstermektedir. Bu derece kaliteli mal üreten ve bu üretimini ihraç eden firmalarımızın büyük çoğunluğu bu sertifikayı çok rahat bir şekilde alabilecek kapasiteye sahiptir. Çünkü sertifikanın gereksinimlerini zaten karşılayabilecek durumdadırlar. Bu sertifikayı aldıklarında da güvenirlikleri daha da tescillenmiş olacaklar ve tam anlamıyla helal mal ürettiklerini belgelendirmiş olacaklardır(çıkrıkçıoğlu, 01). Malezya, Tayland, Singapur, Avustralya, Kuzey Amerika, AB ve Afrika helal gıda dış ticaretinde lider ülkelerin başında gelmektedir. 7 milyonluk nüfusunun 16 milyonu Müslüman olan Malezya, Helal Gıda nın lider ülkesi durumundadır. Yıllık ihracatı 141 milyar dolar, ithalatı ise 11 milyar dolar olan Malezya nın ana hedeflerinden birisi, ihracata yönelik Helal Gıda üretimini artırarak, başta İslam ülkeleri olmak üzere tüm dünya ülkelerine sertifikalı helal ürün bağlamında gıda ürünü ihraç eden bir merkez konumuna gelmektir. Bu amaçla Malezya, ürünlere helal olarak üretildiklerine dair Helal Sertifikası vermek üzere bir kamu kuruluşu olan JAKIM i (Deparment of Islamic Development Malaysia) kurmuştur. JAKIM, bugün Birleşmiş Milletlerce de onaylanmış, dünyanın en önde gelen Helal Gıda Sertifika kuruluşudur. Malezya da JAKIM damgas ı taşımayan bir markanın pazar payını %0 lere varan oranlarda kaybedebileceği vurgulanmaktadır. Malezya, 004 yılında Helal Gıda ile üretim, hazırlama, işleme ve depolama konularını içeren MS 100:004 adlı Malezya Standartları nı hazırlamış ve uygulamaya koymuştur (Yalçın, 01). 6 milyonluk nüfusun sadece %10 u Müslüman olan Tayland da Bangkok Chulalongkorn Üniversite sinde kurulmuş bulunan Helal Bilim Merkezi (HASCI), 10 yılı aşkın bir süredir helal konusunun hem teknik, hem politik sorunlarıyla ilgilenmekte olup, Müslümanların yiyeceklerinin kalite, emniyet ve dini kriterlerini iyileştirmen in yanı sıra Helal Gıda endüstrisinin GMP, HACCP gibi uluslararası gıda emniyeti standartlarına ulaşmasında destek olmaktadır. Müslüman nüfusun %16 sını oluşturan 4.4 milyon nüfuslu Singapur da Helal Gıda Endüstrisi, kozmopolit şehirlerde büyük bir iş hacmine sahiptir. Singapur ve Brunei deki Müslüman nüfusun yüksek alım gücüne sahip 14
XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi - Eylül 014, Samsun olması ve bu ülkelerdeki tarım endüstrilerinin zayıf olması, bu ülkeleri Helal Gıda pazarı için cazip kılmaktad ır. Bir kamu kuruluşu olan Singapur İslam Dini Konseyi (MUIS) Helal Sertifikası düzenlemeye yetkili tek kuruluştur. Dünyanın en büyük gıda üreticisi ülkelerinden birisi olan Avustralya, her yıl 70 ten fazla ülkeye sertifikalı çeşitli Helal Gıda lar ihraç etmektedir. Avustralya nın 01 yılında Müslüman ülkelere olan gıda ihracatı, 1997 yılına göre %1 artış kaydederek.7 milyar dolara ulaşmıştır. En önemli helal Pazar ülkeleri Endonezya (11M$), Malezya (1069 M$), Suudi Arabistan (787 M$), Mısır (41 M$), BAE (6 M$), Bangladeş (188 M$), ve diğer Ortadoğu ülkeleridir. Güneydoğu Asya daki helal gıda talebinin son beş yılda 1 milyar dolara ulaştığı tahmin edilmektedir (Yalçın, 01). Yüksek alım gücüne sahip, 7 milyona yakın Müslüman ın yaşadığı ABD ve Kanada da; artan Müslüman nüfusa paralel olarak, sertifikalı Helal Gıda satışları ve yine sertifikalı bakkal dükkanları ve restoranlarda popülerlik kazanmıştır. AB deki 1 milyona yaklaşan zengin Müslüman nüfusu (özellikle Fransa, Almanya, İngiltere ve İtalya) Helal Gıda konusunda ciddi bir pazar oluşturmaktadır. İngiltere de Helal Gıda konusunda yetkili olarak Birleşik Krallık Müslüman Gıda Kurulu bulunmaktadır. Güney Afrika, Müslüman nüfusuyla Helal Gıda için çekici bir pazar durumundadır. Bunun en büyük etkeni Afrika kıtasının genelinin gıda konusunda dışarıdan ithalata dayalı bir ekonomisinin olmasıdır. Özellikle Güney Afrika da gelişen turizm sektörü işlenmiş ve dondurulmuş gıdaya olan talebi yükseltmiştir. Güney Afrika da Helal Gıda konusunda yetkili kuruluş Güney Afrika Ulusal Helal Otoritesi (SANHA) dır. Güney Afrika pazarına girişte en büyük engel ithal tarım ürünlerinde uyguladıkları yüksek kalite standartlarıdır (Yalçın, 01).. SONUÇ VE ÖNERİLER Müslüman nüfusun helal gıda konusundaki bilinç düzeyi ve helal gıdaya olan talebi giderek artmaktadır. Birçok üretici helal sertifikalı ürünlere yönelirken, dünya helal gıda pazarında sertifikalı ürünlerin sertifikası olmayan ürünlerine karşı avantajlı konumda olmasından dolayı ihracatçı firmalar da helal gıda sertifikası almaya yönelmiş durumdadır. Helal gıda pazarı oldukça hızlı büyüyen bir pazardır. Müslüman nüfusunun yaklaşık milyar olduğu düşünüldüğünde hızla gelişen bu pazar ülkemiz dış ticareti açısından da önemli bir fırsattır. Özellikle Müslüman nüfusun yoğun oluğu Ortadoğu, Kuzey Afrika, Güney ve Güneydoğu Asya ile Çin helal gıda için çekici bir pazar oluşturmaktadır. Pazarın bu denli hızlı büyümesi ve sertifikalama konusundaki ilerlemelere rağmen dünya helal gıda pazarında güven eksikliği, pazarlama ve tanıtım eksiklikleri ve sertifikalama problemleri gibi konularda bir takım problemler bulunmaktadır. Dünyadaki helal sertifika kurumları, büyük ölçüde vakıf, dernek ve sivil toplum kuruluşu olarak görev yapmakta olup, bu kurumlar arasında ortak standartlar yoktur. Logolar, standartlar ve olaylara bakış açıları kurumdan kuruma farklı olup çok değişik uygulamalar sergilenmektedir. Sertifika kuruluşlarının arasında uluslararası düzeyde standartların olamaması dünya helal gıda pazarını ve dolayısıyla da ülkelerin dış ticaretini olumsuz yönde etkilemektedir. Karmaşık ve dağınık olan bu durum tüketici açısından ürün seçiminde büyük sıkıntı oluşturmaktadır. Helal gıda ürünlerinde kurumlar arasında uluslararası geçerliliği olan standartların sağlanması pazarlama açısından avantaj sağlarken, tüketicilerin de ürüne olan güvenini arttıracaktır. Marka oluşturma da helal gıda pazarında üzerinde durulması gereken bir diğer konudur. Helal gıda pazarında yer alan büyük firmalarla rekabet edebilmek için sertifikalamada marka oluşturmaya gidilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde işletmeler pazarda yer alan büyük firmalar karşısında yüksek pazar payına sahip olamamaktadır. 6. KAYNAKLAR Akgündüz, A. 01. Helal Gıda Meselesi: Avrupa da Helal Gıda Problemleri Ve Çözüm Yolları, İhracat İçin Helal Sertifikası Sempozyumu Bildirileri, Balıkesir. Anonim. 01. Gıda Ve Tüketici Ürünlerinde Helal Sertifikalama. http://www.gmka.org.tr/uploads/downloads/dosya/gida_ve_tuketici_urunlerinde_helal_sertifikalama.pdf Batu, A. 01. Helal (Mahzursuz) Gıda Belgelendirmesindeki Sorunlar Ve Çözüm Önerileri, Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi, Cilt: 7, No:, 01 (60-7) Çıkrıkçıoğlu, M., 010. İhracat İçin Helal Sertifikasının Önemi, İhracat İçin Helal Sertifikası Sempozyumu Bildirileri, Balıkesir. Tayar, M., Yıbar, A. 01. Gıda Güvenliği ve Helal Gıda Belgelendirme Sistemi. Tse Standardizasyonun Küresel Ekonomiye Etkileri Sempozyumu, -6 Kasım,İstanbul. Yalçın, B. 01. Helal Gıda Belgelendirmesi ve Dünyada Bu Sektördeki Düzenlemeler. Tse Standardizasyonun Küresel Ekonomiye Etkileri Sempozyumu, -6 Kasım,İstanbul. Yener, D., 011.Tüketicilerin helal sertifikalara karşı tutumlarını etkileyen faktörler ve risk algısı. Doktora Tezi, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, İstanbul. http://www.gmka.org.tr (Ulaşım tarihi:.0.014) http://www.gimdes.org (Ulaşım tarihi: 14.0.014) 1