T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI KAZAK HAYVAN MASALLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Burcu KAYA Tez Danışmanı Prof. Dr. İsa ÖZKAN Ankara 2013

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI KAZAK HAYVAN MASALLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Burcu KAYA Tez Danışmanı Prof. Dr. İsa ÖZKAN Ankara 2013

i ÖZET KAYA, Burcu; Kazak Hayvan Masalları Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2013. Bu çalışma, seçilen elli Kazak hayvan masalını Türkiye Türkçesine aktarmak, masalların tiplerine göre epizot sıralarını ve motif yapılarını belirlemek, masallardaki ortak unsurları tespit etmek amacıyla hazırlanmıştır. Masaldaki tipler Eberhard-Boratav ve Aarne-Thompson ın tip kataloğuna göre incelenmiştir. Masalların motifleri de StithThompson ın Motif Index of Folk-Literature adlı eserine göre tespit edilmiştir. Tezin ilk dört bölümünde genel olarak masallar, çalışmada kullanılan yöntem, hayvan masalları, konu ile ilgili yapılan çalışmalar, Kazak Türkleri, Kazak Türklerinin edebiyatı hakkında bilgi verilmiştir. Masalların tiplerine göre epizot sıraları, motif yapıları ve masallardaki ortak unsurlar başlığı altında kahramanlar, mekânlar, eşyalar ve masalların formel yapıları incelenmiştir. Tezin son kısmında Kazak hayvan masallarına ait metinlerin transkripsiyonu yapılmış ve bu metinler Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. Anahtar Kelimeler 1.Kazak Türkleri 2.Hayvan masalları 3.Motif 4.Formel yapı 5.Transkripsiyon

ii ABSTRACT KAYA, Burcu; A Review on Kazakh Animal Tales, A Master s Thesis, Ankara, 2013. This study has been designed to introduce fifty animal tales from the Republic of Kazakh into Turkish language and to determine episode sequences as regards characters of the stories, motif structures and common themes in these animal tales. The characters in the stories have been analyzed according to character index of Eberhard-Boratav and Aarne- Thompson and the motifs of the animal tales have been determined according to Stith Thompson s Motif Index of Folk Literature. The first four parts of the thesis are concerned with stories in general, the method used in the study, animal tales, the studies carried out about the research topic, Kazakh Turks and the literature of Kazakh Turks. The episode sequences and the motif structures have been analyzed according to the characters of the stories and the heroes, the settings, the furniture and the formal structures of the stories have been analyzed under the heading of the common themes of the stories. In the last part of the thesis, the transcripts of the animal tales of Kazakh Turks have been made and these texts have been translated into Turkish. Key Words 1. Kazakh Turks 2. Animal Tales 3. Motif 4. Formal Structure 5. Transcription

ÖNSÖZ Yaylak-kışlak hayatından diğer Türk boylarına göre daha geç dönemde yerleşik hayata geçen Kazak Türkleri, çok zengin bir sözlü kültüre sahiptirler. Bu yaşam tarzı onları dış etkilerden uzak tutmuş, kendilerine has sözlü bir kültür oluşturmalarına olanak sağlamıştır. İnsanoğlunun istediği, hayal ettiği şeylere ulaşma çabasından doğan masallar, bu zengin sözlü kültür içinde önemli bir yer tutar. Yaşanılan coğrafya ve sosyal yapı sebebiyle Kazak Türkleri tarımdan çok hayvancılık ile uğraşmışlardır. Hayvancılıkla uğraştıkları için hayvanlarla içli dışlı olan Kazaklar, bu vesile ile hayvanları daha yakından gözlemleme fırsatı bulmuş, istek ve arzularını hayvanlar vasıtasıyla masallarında anlatmaya çalışmışlardır. Kazak Hayvan Masalları Üzerine Bir İnceleme adını taşıyan bu çalışmamız Kazak Türklerine ait elli hayvan masalını Türkiye Türkçesine aktarmak, masalların tiplerine göre epizot sıralarını ve motif yapılarını belirlemek, masallardaki ortak unsurları tespit etmek amacıyla hazırlanmıştır. Türkiye de masallar üzerine yapılan çalışmaların büyük bir kısmını asıl halk masallarının oluşturduğu görülür. Daha çok Aarne-Thompson metoduna göre yapılan bu çalışmalar içerisinde birkaç hayvan masalını barındırır. Sadece hayvan masallarını konu edinen birkaç çalışmanın dışında bu konu üzerine bilimsel inceleme yapılmamıştır. Müstakil olarak Kazak hayvan masalları üzerine yapılan çalışmaların az olması bizi bu konu üzerinde çalışma yapmaya teşvik etmiştir. Kazak Hayvan Masalları Üzerine Bir İnceleme adını taşıyan bu çalışmamız; Önsöz ve Giriş in dışında Beş Bölüm, Sonuç ve Kaynakça kısmından oluşmaktadır.

iv Çalışmanın Giriş kısmında; genel olarak masal kavramı, masalın kaynakları, masalın özellikleri, masalın bölümleri, masalın işlevleri, masalın sınıflandırılması, Türkiye de masal üzerine yapılan çalışmalar ve çalışmada kullanılan masal inceleme yöntemi hakkında bilgi verilmiştir. Birinci Bölümde; hayvan masalları, hayvan masallarının iç yapı ve dış yapı özellikleri, hayvan masallarının dili ve önemi ile hayvan masalları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. İkinci Bölümde; Kazak Türkleri ve Kazak edebiyatı, Kazak Türklerinde masal kavramı, Kazak masallarının sınıflandırılması ve Kazak masalları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü Bölümde; Kazak hayvan masallarının tip yapısı ve epizot sırası tespit edilmiştir. Her masal için; Masalın adı, Masalın EB ve AaTh kataloglarındaki tip numaraları, Masalın konusu, Masalın epizot sırası gibi bir yol takip edilmiştir. Ayrıca masalların motif yapısı Stith Thompson un Motif Index ine göre tespit edilip sıralanmış, katalogda tespit edilemeyen numaralar (T) kısaltmasıyla ilgili bölümde uygun yerlere yerleştirilmiştir. Dördüncü Bölümde; Kazak hayvan masallarında ortak unsurlar başlığı altında kahramanlar, mekân, eşya ve masalların formel yapısı incelenmiştir. Beşinci Bölümde; Metinler başlığı altında elli Kazak hayvan masal metni yer almaktadır. Her masal metni, önce Kazak Türkçesiyle ardında da Türkiye Türkçesi ile verilmiştir. Sonuç kısmında çalışmayla ilgili toplu bir değerlendirme yapılmış, varılan sonuçlar yazılmıştır. Kaynakça kısmında ise çalışmayı hazırlarken kullanılan yerli ve yabancı kaynaklar yazarın soyadlarına göre alfabetik olarak sıralanmıştır.

v Öğrencilik yıllarımdan itibaren beni her zaman destekleyen, bana inanan, beni cesaretlendiren, çalışma yapmaya teşvik eden saygıdeğer hocam Prof. Dr. İsa ÖZKAN a; konu seçimimde, kaynak bulmamda bana yardımcı olan, manevi desteği ile de güç bulduğum hocam Dr. Seyfullah YILDIRIM a; elinden gelen her türlü yardımı yaparak bana destek olan arkadaşım Arş. Gör. Zehra Görkem DURAN a ve çalışmam boyunca bana rahat bir ortam hazırlayan, bana sabır gösteren, yardımcı olan aileme teşekkür ederim. Burcu KAYA Ankara-2013

vi İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ..iii İÇİNDEKİLER..vi KISALTMALAR.xiii KAZAK TÜRKÇESİ TRANSKRİPSİYON ALFABESİ...xiv GİRİŞ...1 0.1.MASAL KAVRAMI VE MASALIN KAYNAKLARI...1 0.2. MASALIN ÖZELLİKLERİ.....7 0.2.1. Masalın Şekil Özellikleri 7 0.2.2. Masalın Muhteva Özellikleri.9 0.2.3. Masalın Diğer Özellikleri 11 0.3. MASALIN BÖLÜMLERİ...12 0.4. MASALIN İŞLEVLERİ...15 0.5. MASALIN SINIFLANDIRILMASI..17 0.6.TÜRKİYE DE MASALLAR ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR..26 0.7. ÇALIŞMADA KULLANILAN MASAL İNCELEME YÖNTEMİ..41

vii BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. HAYVAN MASALLARI...45 1.2. HAYVAN MASALLARININ ÖZELLİKLERİ.....46 1.2.1. Hayvan Masallarının Dış Yapısı İle İlgili Özellikler....46 1.2.2. Hayvan Masallarının İç Yapısı İle İlgili Özellikler...47 1.3.HAYVAN MASALLARININ DİLİ VE ÖNEMİ.48 1.4. HAYVAN MASALLARI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR...50 İKİNCİ BÖLÜM 2.1.KAZAK TÜRKLERİ VE KAZAK EDEBİYATI 56 2.2. KAZAK TÜRKLERİNDE MASAL KAVRAMI..61 2.3.KAZAK MASALLARININ SINIFLANDIRILMASI...63 2.4. KAZAK MASALLARI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR...69 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.1.KAZAK HAYVAN MASALLARININ TİP YAPISI VE EPİZOT SIRASI..74 3.2.KAZAK HAYVAN MASALLARININ MOTİF YAPISI..115 A. Mitolojik Motifler...119 B. Hayvanlar..123 C. Yasak......141 D. Sihir...142

viii E. Ölüm..144 F. Olağanüstülükler..144 G. Devler...145 H. İmtihanlar......146 J. Akıllılar ve Aptallar......147 K. Aldatmalar...150 L. Kaderin Ters Dönmesi.156 M. Geleceğin Tayini...157 N. Şans ve Talih...159 P. Cemiyet...160 Q. Mükâfatlar ve Cezalar.163 R. Esirler ve Kaçaklar...166 S. Anormal Zulümler...167 T. Cinsiyet....167 U. Hayatın Tabiatı.168 V. Din...168 W. Karakterin Özellikleri...169 X. Mizah...173 Z. Çeşitli Motif Grupları...174

ix DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4.1. KAZAK HAYVAN MASALLARINDA ORTAK UNSURLAR 180 4.1.1. KAHRAMANLAR...180 4.1.1.1 İNSANLAR...180 4.1.1.1.1. Aile Fertleri...180 4.1.1.1.2. Meslek Sahipleri...181 4.1.1.2. HAYVANLAR......183 4.1.1.2.1. Vahşi Hayvanlar...183 4.1.1.2.2. Evcil Hayvanlar...190 4.1.1.2.3. Kuşlar 194 4.1.1.2.4. Böcekler...199 4.1.1.2.5. Sürüngenler.199 4.1.2. MEKÂN 4.1.2.1.Geniş Mekânlar...201 4.1.2.2.Dar Mekânlar...202 4.1.3.EŞYA...209 4.1.4. MASALLARIN FORMEL YAPISI 213 4.1.4.1. Başlangıç (Giriş) Formelleri...214 4.1.4.2. Bağlayış (Geçiş) Formelleri...217 4.1.4.3. Benzer Durumlarda Kullanılan Formeller....220 4.1.4.4. Bitiş Formelleri...221

x 4.1.4.5. Çeşitli Formel Unsurlar. 225 BEŞİNCİ BÖLÜM METİNLER 1. Ḳuw Tülki / Kurnaz Tilki..232 2. Altı Tülki/ Altı Tilki 233 3. Zalım Tülki/ Zalim Tilki 234 4. Tülkinin Aldaġanı / Tilkinin Kandırılması.239 5. Tülki Men Ḳırġawıl/ Tilki ile Sülün 244 6. Tülki Men Bödenenin Joldas Bolıwı/ Tilki ile Bıldırcın nın Dostluğu...246 7. Tülki Ḳaratorġay Jäne Ḳarġa / Tilki, Serçe ve Karga...254 8.Tülki Men Eşki/ Tilki ve Keçi...257 9. Tülki Men Ḳasḳır /Tilki ve Kurt... 258 10. Ḳasḳır Men Tülki/Kurt ve Tilki.260 11Ḳasḳır Men Laktar/ Kurt ve Oğlaklar...262 12. Ḳırıḳ Ḳasḳır, Eki Ekşi/ Kırk Kurt, İki Keçi....264 13. Arıstan, Ḳasḳır, Tülki/Aslan, Kurt, Tilki.....267 14. Arıstan, Ḳasḳır Hem Tülki/Aslan, Kurt ve Tilki.....268 15. Ḳaraḳulaḳ Pen Arıstan /Karakulak ile Aslan....274 16. Ḳaz Pen Tülki /Kaz ile Tilki.. 283 17. Eki Ḳaz, Bir Baḳa /İki Kaz, Bir Kurbağa. 284

xi 18. Baḳa Men Kirpi /Kurbağa ile Tilki...287 19. Ḳarġa Men Tülki/ Karga ile Tilki..290 20. Ḳarġa Men Laşın / Karga ile Doğan...293 21. Ular Men Ḳarġa/ Keklik ile Karga...295 22. Ḳuzġın Ḳarġa/Kuzgun Karga....305 23. Ḳarġanın Böspeligi /Karganın Kendini Beğenmişliği..309 24. Mısıḳtıñ Tülkige Ḳonaḳ Bolġanı /Kedinin Tilkiye Misafir Olması...311 25. Mısıḳ Pen Ḳoyan/Kedi ile Tavşan...312 26. Aylaker Ḳoyan/ Kurnaz Tavşan..313 27. Tışḳandar /Fareler..316 28. Tışḳan Men Jılan/ Fare ile Yılan...318 29. Tışḳan, İyt Jäne Mısıḳ/ Fare, Köpek ve Kedi...319 30.Jolbarıs Pen Tışḳanın Dostıġı Jayında/ Kaplan ile Farenin DostluğuHakkında...321 31. Ḳalayşa Şiyeböri Jolbarıstı Aldadı/ Çakal Kaplanı Nasıl Kandırmış..323 32. Esek Pen Ögiz Sırları/ Eşek ile Öküz Sırları...326 33. Esek Pen Sarşunaḳ /Eşek ile Fare 328 34. Batıl Esek /Cesur Eşek.331 35. Ayna Men Maymıl/ Ayna ile Maymun 338 36. Pil Men Maymıl/ Fil ile Maymun...339 37. Aḳıldı Laḳ/Akıllı Oğlak...345

xii 38. Eki Laḳ/ İki Oğlak... 346 39. Eki Äteş / İki Horoz.351 40. Eki Buġı/ İki Geyik....352 41. Eki İyttinDostıġı/ İki Köpeğin Dostluğu...353 42. Añşı/ Avcı 358 43. Torġayın Ösiyeti/ Serçenin Nasihati...360 44. Ḳarlıġaş Pen Däwit/ Kırlangıç ile Çekirge...362 45. Bögelek/ Büvelek...364 46. Ayu Men Masa/ Ayı ile Sivrisinek...367 47. Ḳıran Men Ḳuzġın/ Kartal ile Karga...374 48. Sıldırmaḳtı Köjek/ Çıngıraklı Tavşan Yavrusu...375 49. Taw Men Ḳañbaḳ Jäne Bürkit /Dağ, Çakırdiken ve Kartal.378 50. Bulbul Jarḳanat JäneḲaraḳurt/ Bülbül, Yarasa ve Karakurt......380 SONUÇ..386 KAYNAKÇA..390

xiii KISALTMALAR AaTh : Antti Aarne - Stith Thompson b. : Baskı C. : Cilt Çev. EB Ed. Haz. : Çeviren : Wilhelm Eberhard - Pertev Naili Boratav : Editör : Hazırlayan S. : Sayı s. : Sayfa SSC SSCB TDK TTV v.b. Yay. : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği : Türk Dil Kurumu : Typen Türkischer Volksmärchen : Ve benzeri : Yayınları

xiv KAZAK TÜRKÇESİ TRANSKRİPSİYON ALFABESİ Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi A a A a Пп P p Ә ә Ä ä P p R r Б б B b C c S s В в V v T t T t Г г G g У у -uw/-üw/-w Ғ ғ Ğ ğ Ұ ұ U u Д д D d Ү ү Ü ü Е е E e Ф ф F f Ё ё Yo yo Х х Ḫ ḫ Ж ж J j H h H h З з Z z Ц ц Ts ts И и -ıy/-iy/-i Ч ч Ç ç Й й Y y Ш ш Ş ş К к K k Щ щ Şç şç Қ қ Q q Ъ ъ Ayırma İşareti Л л L l Ы ы I ı М м M m I i İ i Н н N n Ь ь İnceltme İşareti Ң ң Ñ ñ Э э E e О о O o Ю ю Yu yu Ө ө Ö ö Я я Yaya

GİRİŞ 0.1.MASAL KAVRAMI VE MASALIN KAYNAKLARI Sözlü kültür, insanlık tarihi ile başlamıştır. İlk masal örnekleri de muhtemelen sözlü kültürün teşekkül ettiği çağlarda ortaya çıkmış olmalıdır. Milletlerin bekâsı doğrudan kültürel varlıkları ile ilgilidir. Milli kültürlerini yaşatan, işleyip zenginleştiren milletler varlıklarını sürdürebilirler. Türk edebiyatının dolayısıyla kültürünün unsurlarından biri de masallardır. Masallar sözlü halk kültürünün temel yapı taşlarındandır, masallar nesilden nesile aktarılarak değişerek bugünkü halini almıştır. Türkçe ve Osmanlıca sözlüklerde masal kelimesinin Arapça mesel kelimesinin anlam ve söyleyiş değişikliği kazanmasıyla ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Mesel halk dilinde yaygın ve benimsenen öğüt anlamındadır. Belirli bir hikâye türü XIX. yüzyıldan beri masal adıyla anılmaktadır. (Umay,1998:425) Anadolu da masal adıyla birlikte mesel, metel, hikiya, mesele, matal, hikâye, hekâ, heka, hikâ, hekaya, nağıl gibi kelimeler de kullanılmıştır. (Sakaoğlu, 2002: 6 7) Bugün Türkiye dışındaki Türkler masal kelimesi yerine şu kelimeleri kullanırlar: Azerbaycan Türkçesi: Nağıl Başkurt Türkçesi: Äkiyät Kırgız Türkçesi: Atçabū(çomok) Özbek Türkçesi: Ertäk Tatar Türkçesi: Äkiyät

2 Türkmen Türkçesi: Erteki Uygur Türkçesi: Çöçäk Kazak Türkçesi: Ertegi (Ercilasun,1991:564 565) Karaçay Balkar Türkçesinde masal, efsane, mit anlamına gelen comaḳ sözüne rastlanılmaktadır. Kırgız Tiliniñ Tüşündürmö Sözdügü ne comok kelimesinin üç ayrı anlamı kaydedilmiştir. Kelimenin ilk anlamı geleneksel sözlü edebiyat türü olan masaldır. Ertegi/erteki kelimesi bugün Kuzey ve Doğu Türklerinin sözlü edebiyatında masal karşılığında kullanılan bir anlatım türünün adıdır. Hakas Türkçesinde nımaḫ müstakil olarak masal ve hikâye karşılığındadır. Güney Sibirya Türklerinden Şorların Mrass, Kondom ağzında nıbak ın masal, hikâye ve bilmece manasına geldiği belirtilmektedir. Altay Türkçesinde çörçök masal karşılığında kullanılmaktadır. Çuvaşçada yumaḫ kelimesinin üç anlamından biri masaldır. Çuvaşçada yumaḫçı masalcı anlamına gelmektedir. (Özkan, 1998: 371 375) Masal kavramını daha iyi anlamak için öncelikle masal ile ilgili çalışmalar yapan araştırmacıların masal tanımlarına yer vermek istiyoruz. Masallar hem eski zamanların dinini ve bu dinlerin nasıl olduklarını, hem de geçmiş zamanlarda yaşayanların edebiyatlarını, yargılarını, yazılmış tarihlerden fazla anlatır. Masal dediğimiz şey, her milletin dönen aynasıdır. Bu aynaya bakacak olursak, hem eskilerin ibadetlerini, hem eski zamanların ahlâkını da görmüş oluruz. (Kunos, 2001:112) Masal, insanın gerçekle gerçeküstünü harmanlayıp, olmasını hayal ettiği dünyada, geçmişte belirsiz bir zamanda, sıradan insanların çoğu kez insanüstü güçlerle donanıp olağan veya olağanüstü varlık ve olaylarla mücadelesinin anlatıldığı hikâyelerdir. Bu hikâyelerde bazen hayvanların da

3 insanlar gibi davrandığı; düşünüp, konuşabildiği hatta mahkeme kurup birbirlerini yargılayabildiği görülür. (Dilek, 2007: 17) Nesirle söylenmiş, dinlik ve büyülük inanışlardan ve törelerden bağımsız, tamamıyla hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırmak iddiası olmayan kısa bir anlatıdır. (Boratav, 1969:80) Masal kelimesi ile halk arasında yüzyıllardan beri anlatılmakta olan içinde olağanüstü kişilerin ve olağanüstü olayların bulunduğu, bir varmış bir yokmuş gibi klişe bir sözle başlayan, belli bir uzunluğu olan, sonunda yediler içtiler muradına erdiler yahut onlar erdi muratlarına biz çıkalım kerevetine, gökten üç elma düştü biri anlatana biri yiyene biri de bana gibi belirli sözlerle sona ere, zaman ve mekân kavramlarıyla kayıtlı olmayan sözlü bir anlatım türü kastedilmektedir. (Seyitoğlu, 1986:149) Kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu halde dinleyenleri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür. (Sakaoğlu, 2002:5) İşte böyle bir zaman içinde, köklü bir geleneğe bağlı, kolektif karakter taşıyan, hayali gerçek, mücerret müşahhas, maddi manevi bir takım konu, macera, vak a, problem, motif ve unsurlar, nesir dili ile vakit geçirmek, insanları eğlendirirken terbiye etmek düşüncesinden hareketle hususi bir üslupla anlatılır veya yazılır. (Elçin, 2001:369) Genellikle özel kişiler tarafından, kendine mahsus (olağanüstü) zaman, mekân ve şahıs kadrosu içerisinde, yaşanılan hayat ile hayal edilen hayatın sistemli bir şekilde ifade edildiği; klişe sözlerle başlayıp, yine klişe sözlerle biten hayal mahsulü sözlü anlatım türüdür. (Şimşek, 2001:3) Masal, olayların geçtiği yer ve zamanı belli olmayan, peri, dev, cin, ejderha, arap bacı vb. gibi kahramanları, belirli kişileri temsil etmeyen hikâyelerdir. (Tezel, 2001:Önsöz)

4 Masal, büyük ölçüde nesirle anlatılmış ve dinleyicileri inandırmak gibi bir iddiası bulunmayan, hayal ürünü olan nesir şeklindeki anlatmalardır. (Alptekin, 2002: XI) Masallar destan ve halk hikâyeleri gibi ulusların gerçek kültür hazineleridir. Çağdaş kültür, dil ve edebiyatta kullanılmayan birçok kavram, terim, töre ve geleneksel söyleyişleri masallarda bulabiliriz. Özellikle töre ve gelenekler masalların mantık ve felsefesinin dayandığı temel yasalardır. Bu nedenle masalları, diğer geleneksel kültür ürünleri ile birlikte, geçmişteki toplumları yöneten ve yönlendiren kültür değerleri olarak görebiliriz. Bütün bu bilgiler, bize eski toplumların yaşayışları, düşünceleri ve inanışlarıyla ilgili pek çok bilgiyi aktarırlar. Bu ürünlerin geleneksel olmaları ve sözlü yolla aktarılmaları, yüzyıllar boyu karşılaştıkları çeşitli din, dil, renk, kültür hatta coğrafyalardan etkilenip pek çok unsuru bünyelerine katarak beslenmelerine neden olmuştur. (Aslan, 2008:270) Saim Sakaoğlu tarafından Türk masalcılığının efsane adı olarak değerlendirilen Eflatun Cem Güney, Masallar adlı kitabında masalı şu şekilde değerlendirir: Bizim de bir masal dünyamız var; uçsuz, bucaksız bir dünya bu! Kel Oğlan ı da içine alır, Köroğlu nu da; peri kızını da içine alır, dev anasını da; seni de içine alır; beni de; gene de bir fındık kabuğuna sığar, yedi dünyaya sığmaz. Hani, şu masal dünyasını bir dönüp dolanayım diye, demir çarık, demir asa yola düşseniz; dere, tepe düz, altı ayla bir güz gitseniz, bir arpa boyu yol gidersiniz ancak! ( ) Öyle ya, masal deyip geçmeyin; kökleri vardır geçmişte, dayanır durur dağ gibi. Dalları var üstümüzde; yeşerir gider, bağ gibi. Ama anlatılacağı gibi anlatılırsa.zira asıl tadı anlatılışındadır bunların, hele masal ağzıyla iki tekerleyip bir yuvarlamasını bilen masal ustalarından dinlenirse tadına doyum olmaz doğrusu ( ) (Güney, 1992: IX) Masal; geçmişle gelecek arasında köprü kuran, eski nesille yeni nesili kaynaştıran, ait olduğu toplumun değer yargılarını, gelenek, göreneklerini kısaca ruhunu yansıtan, yeni nesili eğiten, bilinçlendiren, ona değer yargılarını öğreten, yaşadığı toplumda nasıl bir insan tipinin kabul gördüğünü

5 sezdiren, dinlerken eğlenmesinin yanı sıra farkında olmadan onu eğiten sözlü anlatım türlerinden biridir. Masal dünyası, içinde çeşitli zenginlikleri barındıran kocaman bir dünyadır. Bu dünya bize masalın anlatıldığı toplum hakkında, toplumun kimliği hakkında, toplumun örf adet, gelenek görenekleri, inanışları hakkında hatta ekonomisi, yaşam şartları hakkında bilgi sağlar. Bizde elimizden geldiğince bu masal dünyası içinde okuyucularımızı bir gezintiye çıkarmak istiyoruz. Masallar, diğer folklor ürünleri gibi sözlü kültür içinde doğmuş nesilden nesile aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. Yaşanan zamanın koşullarına göre yenilenerek değişmeye ve gelişmeye devam etmektedir. Masalların ne zaman, nasıl ve nerede meydana geldiği tam olarak bilinmemektedir. Batılı araştırmacılar tarafından masalların kaynağı ve dünyaya nasıl yayıldığı konusunda çalışmalar yapılmışsa da kesin sonuçlara ulaşılmamıştır. Masalların kaynakları konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Masalın muhtevası, şekli, kaynağı ve yayılışı ile ilgili teorilerin öncüsü Wilhelm Grimm dir. 1856 yılında kardeşiyle beraber hazırladıkları Kinder und Hausmarchen Çocuk ve Ev Masalları isimli Almanca kitabın önsözünde masalların kaynağı konusunda iki görüş ileri sürmüştür: a)hint Avrupa Görüşü: Hint Avrupa dil dairesine giren milletlerin masalları, tespit edilemeyen bir tarihi devrin mirasıdır. b)parçalanan Mitler Görüşü: Masallar eski mitlerin parçalanmış şeklidir. Bunlar ancak içinden çıktıkları mitlerin kesin olarak açıklanmasıyla anlaşılabilir. (Günay,1998:425 426) W. Grimm den sonra onun görüşlerine dayanarak çeşitli teoriler ortaya atılmıştır. (Günay, 1975:17 18) 1 Mitoloji Okulu: En önemli temsilcileri Max Müller, Angelo de Gubert Natis, John Fiske ve Sir George Cox dur. Bu araştırmacılar masalları ve

6 mitleri, Hint Avrupa mitolojisinin devamı olarak kabul etmektedirler. Hint- Avrupa dil ailesinden hareket ederek bu dili kullanan ilkel Hint-Avrupa mitolojisi hazinesinin var olduğu fikrini benimserler. Masallarındaki olayları, güneşin doğuşu, batışı, fırtına gibi tabii olaylara bağlı olarak açıklandıklarından Güneş Mitolojistleri lakabıyla da tanınmışlardır. 2 Hindoloji Okulu: Masalların kaynağının Hindistan olduğunu savunan bu görüşün en önemli temsilcisi Theodor Benfey dir. Benfey, masalların üç yolla batıya taşındığını ileri sürer: 1 Masalların bir bölümü X. yüzyıldan önce sözlü gelenekle batıya gelmiştir. 2 Bir grup masal X. yüzyıldan sonra İslami tesirle Bizans, İtalya ve İspanya yoluyla Avrupa ya taşınmıştır. 3 Budist malzeme ise Moğollar vasıtasıyla Çin ve Tibet ten Moğollara aktarılmış, Moğollar da bu malzemeyi Avrupa ya taşımışlardır. 3 Antropoloji Okulu: En önemli temsilcileri Edward Taylor ve Andrew Lang dır. Bu araştırmacılar masallarının kaynağı olarak Hindistan a tanınan önceliği reddederek yeni bir teori ileri sürmüşlerdir. Onlara göre masallar ilkel hayatın kalıntılarıdır ve masalların tek kaynağı yoktur. Aynı kültür seviyesindeki insanların ortak inanç ve adetlere sahip olduklarından ayrı ayrı meydana geldiklerini benimsemişlerdir. Kültürlerin paralel gelişmeleri sonucunda benzer masalların ortaya çıktığını tek kaynaktan göçle yayılmanın söz konusu olmadığını savunmuşturlar. Bu görüşlerin dışında masalların kaynağı ile ilgili çeşitli çalışmalarda yapılmıştır. Bunları kısaca şöyle sıralayabiliriz: Tarihi coğrafi metot veya Fin metodu adıyla tanınan görüş her masalın kendine has bir hayat hikâyesi olduğunu kabul etmektedir. Masal varyantlarının coğrafi yayılış ve tarihi sıralamalarından yararlanarak her

7 masalın kaynağının tek tek araştırılması görüşü ileri sürülmüş ve uygulanmıştır. (Günay,1998:426) Alman folklorcusu Von Der masallardaki bazı olayların kaynağını çok eski rüyalara bağlar. Devlerden kaçma, imkânsız gibi görünen mücadelelere girişmek v.b gibi. Bu görüşü geliştiren Ludwig Laistner bütün masalların kaynağını rüyalarda arar. Freud ve taraftarlarına göre ise bütün masallar, baskı altına alınmış isteklerin rüya şeklinde ortaya çıkmasıdır. Freud den sonra Carl Jung masalların insanlığın ruhunda bulunan kollektif arşetiplerden doğduğunu söyler. (Seyitoğlu, 1986:150) Masallar üzerine ileri sürülen teorilerin doğru, hatalı ve eksik yönleri bulunsa da hepsinden çıkarılacak sonuç, masalların bütün dünyada sevilen bir tür olduğudur. Bir masalın farklı biçimlerini mukayese ederek en eski şeklini bulmak her zaman mümkün değildir. Çünkü masallar başlangıçta bir kişinin malı iken, hafıza ve çevre değiştirdikçe söyleyen unutulmuş, sonuçta masal, toplumun malı olmuştur. Kendisini yaratan kişinin etkileri silinince, onun yerine toplumun duyguları, düşünceleri, ruh hali bütün masalı sarmıştır. Savaşlar, kıtlıklar, doğal ve sosyal yıkımlar, üretim ilişkileri, çeşitli insan ilişkileri, bireysel ve toplumsal acılar ve bunların sosyal, psikolojik etkileri v.b masal metinlerinin oluşmasına kaynaklık etmiştir diyebiliriz. 0.2. MASALLARIN ÖZELLİKLERİ 0.2.1. Masalların Şekil Özellikleri a) Masallar (hayvan masalları hariç), destan ve halk hikâyeleri kadar olmasa da uzun metinlerdir. Anlatılması birkaç gece süren masallar vardır.

8 b) Masallar, genellikle nesir halinde olurlar. Hemen hemen bütün masallarımız mensur olma özelliğini muhafaza etmektedirler. Ancak az da olsa içerisinde manzum parçaların da olduğu masallar vardır. c) Masallar, döşeme (başlangıç formeli), gövde (masal metni), sonuç (dua, dilek, bitiş formeli) olmak üzere üç kısımdan oluşur. ç) Masalların başında, ortasında ve sonunda kalıplamış sözler vardır. Bunlara formel adı verilmiştir. d) Masallarda kahramanların hareketleri, bir yere gidişleri, bir olaydan bir olaya geçişleri uzun zamanı kısa ifade etme yolları vb. kalıplaşmış sözlerle ifade edilir. Derelerden sel kimi Tepelerden yel kimi Hamza pehlivan kimi Bade yi serser kimi Az gittik uz gittik arpa boyu yol gittik e) Genellikle her masal bir tip olarak kabul edilir, ancak bazen anlatıcı hafıza gücünü ve yeteneğini kullanıp birkaç tip birleşerek sanki bir masal metniymiş gibi anlatılır. f) Bütün masallar, halka hitap ettiği için sade ve anlaşılır bir dil ile anlatılır. g) Masal metinleri içerisinde, halk edebiyatının diğer türlerinden örneklere (atasözü, deyim, dua, beddua, fıkra, efsane v.b) rastlanabilir. (Şimşek, 2001:3 4; Bayatlı, 2007:XVIII XIX; Alptekin, 2003:14 17)

9 0.2.2. Masalların Muhteva Özellikleri a) Masallar, olağanüstü kahramanlar, yerler ve olaylarla doludur. aa) Kahramanlar: Dev, peri kızı, cin, hayvan şekline girmiş insanlar, konuşan hayvanlar, sırtında insan taşıyacak kadar kuvvetli Zümrüdüanka kuşu, olağanüstü özelliklere sahip insanlar. ab) Yerler: Hint, Yemen, Çin, Kafdağı, kuş ülkesi, periler ülkesi, devler ülkesi, gökyüzü, yer altı dünyası. ac) Olaylar: Beddua ile taş kesilme, cinsiyet değiştirme, göz açıp kapatıncaya kadar istenilen yere gitme, şekil değiştirme, cinlerle, perilerle, devlerle, hayvanlarla konuşma gibi motiflere bağlı olarak gelişen olağanüstü olaylar. b) Masalların hemen hemen hepsinde iyiler mükâfatlandırılır, kötüler ise cezalandırılır. Bu sebeple masal, dinleyicilerini iyilik yapmaya teşvik eder. c) Her masalın bir eğiticiliği, ders verme özelliği vardır. Bu husus özellikle hayvan masallarında göze çarpar. ç) Masallarda zaman belirsizdir. Bir varmış bir yokmuş veya evvel zaman içinde gibi belirsiz ifadeler kullanılır. d) Masallarda sosyal hayattan izler de bulunur. Her masalda az çok, anlatıcının kültüründen, yaşayışından, hayat tarzından izler bulmak mümkündür. e) Masallarda genellikle kahramanların dua ve bedduaları gerçekleşir. f) Masallarda, bazı tipler karakteristik özellikleri sembolize eder: Keloğlan: Şans, akıl, zekâ, kurnazlık, saflık. Köse: iki yüzlülük Üvey anne: kötülük, zulüm

10 Üvey kız kardeş: kıskançlık Küçük kardeş: akıllılık, doğruluk, sadakat, şanslılık Büyük kardeş: kıskançlık, kötülük Teyze: kıskançlık, kötülük Yaşlı adam: keramet, yardımseverlik Kocakarı: kötülük, arabozuculuk Ayrıca hayvanlar arasında tilki kurnazlığı, aslan ve kurt gücü, ayı aptallığı sembolize eder. g) Masal kahramanları olağanüstü şekilde tedavi edilirler. h) Kahramanların olağanüstü yardımcıları vardır. Bunlar ya kendisinindir ya da masal içerisinde ona hediye edilir. Örneğin konuşan at, konuşan kuş v.b. ı) Masal kahramanları zekâlarını kullanarak zor durumlardan kurtulurlar. k) Masallarda dine büyük ağırlık verilir. Dualara, namaz kılmaya, camiye ve Hicaz a gitmeye sık sık rastlanılır, kader inancı hâkimdir. l) Masallarda ahlakî bir davranış vardır. Bu ahlakî davranışla hayat idealleştirilir. Herkesin hakkı olduğu mutluluğa kavuşması savunulur. m) Masallarda zıtlıkların kombinasyonu mevcuttur. Çirkin güzel, cimri cömert, iyi huylu kötü huylu, becerikli beceriksiz v.b. n) Olağanüstü ve gerçekçi masalların kuruluşunda üç lü bakışım kuralı mevcuttur. Masalda olaylar önemlerine göre sıralanarak üç süreli bir düzen içinde geçerler. Kişiler yine önemlerine göre tasnif edilir. Örneğin; padişahın üç kızı, üç oğlu vardır. Üçlü bakışım kuralına göre üç çocuğun içinde en önemlisi üçüncü çocuktur.

11 o) Olağanüstü ve gerçekçi masallarda ilkin vurgulanması özelliği de mevcuttur. Burada da ilk önemlidir: ilk olay, ilk çocuk. Örneğin; kırk haramilerin başkanı, yedi cücelerin en büyüğü. ö) Masallarda metallere ve minerallere de değerli oluşu, renginin parlaklığı v.b. yönünden yer verilir. Masalların metalleştirme ve mineralleştirme eğilimi vardır. Nesnelerin yanı sıra canlı varlıklar da metalleşir. Masalda sadece ayakkabı, köprü, eşik, baston değil; atlar, kazlar hatta insan vücudunun bazı bölümleri de metalleşebilir. Elma, armut, nar gibi meyveler de altın, zümrüt, yakut olarak karşımıza çıkabilir. p) Masallarda tasvirlere geniş olarak yer verilmez; kişi, nesne, çevre tasvirleri dinleyicinin hayal gücüne bırakılır. (Şimşek, 2001:4 7; Bayatlı,2007:XIX XXI) 0.2.3. Masalların Diğer Özellikleri a) Masalların özel anlatıcıları vardır. Herkes masal dinler veya okur, fakat aynı güzellikte anlatamaz. Dinlediği masalı kendi bilgi ve kültürüyle yoğurarak, yeniden şekillendirdikten sonra kendi üslûbu ile anlatan kişiler usta anlatıcılardır ve bunlara masal anası, masal ninesi veya masalcı adı verilir. b) Masal anlatıcıları genellikle hanımlardır. Erkek anlatıcılar da vardır, fakat asıl anlatıcılar hanımlardır. Erkekler, daha çok halk hikâyelerine yakın olan masalları anlatırlar. c)masallar beynelmileldir. Bir masalın benzerine bir ülkenin değişik bölgelerinde rastlanırken, başka başka ülkelerde de varyantları bulunabilir. (Alptekin, 2003: 22)

12 0.3. MASALIN BÖLÜMLERİ Masallar yapı bakımından üç bölümden oluşur: 1 Tekerleme: Döşeme adı da verilen bu bölüm, masalın giriş kısmıdır. Masalcının, dinleyicileri masal dünyasına davet ettiği, masalın aslında gerçek olmadığının dinleyicilere sezdirildiği ve masalcının ustalığını gösterdiği bölümdür. Bu bölümde masalcı söylediği tekerlemelerin birçoğunu gelenekten alır, kendinden kattığı sözler ise onun masal anlatmadaki ustalığını gösterir. Aslında tekerlemenin masalla hiçbir ilgisi yoktur, masalcının söylediği birbiriyle alakasız, manalı manasız sözler dinleyicinin dikkatini çekmek ve dinleyiciyi gerçek dünyadan uzaklaştırarak masal dünyasına girdirmek için söylenir. Tekerlemeler, yaşanabilir hayatın ölçülerine sığmayan his, hayal ve hareketleri masal, halk hikâyesi, bilmece ve halk tiyatrosu gibi anlatım türleri içinde; seci, vezin ve aliterasyondan istifade ederek anlatırlar. (Özkan, 1991:544) Tekerleme, bütünüyle kelime oyunlarından, birbirleriyle pek ilgisi olmayan, ama dinleyicinin ilgisini masala çekmek için bir araya getirilmiş sözlerden meydana gelir. Tekerlemenin asıl güzelliği de bu birbirleriyle ilgisiz kelimelerin bir araya getirilişindeki düzen ustalığındadır. (Tezel,2001:III ) Tekerleme, günlük hayatımızın ölçülerine sığmayan, olmayacak işleri olağan sayan bir masal dünyasına ayak basacak dinleyiciyi gerçek üstü ve gerçek dışı havaya alıştırmak için bir giriştir. (Boratav,1992:33) Masal denilince ilk akla gelen isimlerden biri olan Naki Tezel in İstanbul da derlediği bir masal başı tekerlemesi örnek olarak verilebilir. Bir varmış, bir yokmuş. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde. Deve tellal iken, horoz imam iken, manda berber iken. Annem kaşıkta, babam beşikte iken... Ben babamın beşiğini tıngır mıngır sallarken, babam düştü beşikten, alnını yardı eşikten Annem kaptı maşayı, babam kaptı

13 küreği, gösterdiler bana kapı arkasındaki köşeyi... O öfke ile Tophane minaresini cebime sokmayayım mı borudur diye O öfke ile Tophane güllesini cebime doldurmayayım mı darıdır diye Orada buldum iki çifte bir kayık. Çek kayıkçı Eyüb e Eyüb ün kızları haşarı Bir takat vurdular enseme, gözlerim fırladı dışarı Orada gördüm bir kız Adı Emine, girdim koynuna Bir tarafı tozluk dumanlık, bir tarafı çayır çimenlik, bir tarafı sazlık samanlık Bir tarafta boyacılar boya boyuyor renk ile Bir tarafta demirciler demir dövüyor denk ile Bir tarafta Mehmet Ali paşa cenk ediyor şevk ile Anan yahşi, baban yahşi kurtuldum ellerinden (Tezel, 1965: 16) Eflatun Cem Güney in Masallar kitabındaki Ak Gün Kara Gün masalının masal başı tekerlemesi örnek olarak verilebilir. Zaman zaman içinde, kalbur saman içinde cinler cirid oynarken eski hamam içinde; odunun biri bir odun vurdu kafama; kafam koptu, kalktı, gitti, sarmısak pazarına sarmısak satmaya. Durur muyum ya, ben de arkasından koştum. O gitti, ben gittim, o gitti, ben gittim; derken arkasından yetiştim ama, bak şu kafaya: Ben senin kafan değilim! demesin mi? Kafamsın!, değilim!, kafamsın!, değilim! diye atıştık, vuruştuk; son sonu kadının kapısında buluştuk, buluştuk ya bak şu püsküllü belaya, kadı evde yokmuş, mercimek ağacına çıkmış da mercimek topluyormuş. Ağacın tepesinden bize bağırdı: Sizin davanız büyük dava! Kuş kanadı kalem olsa; derya deniz mürekkep; gene ne yazılır, ne biter, hele kırk tomar kağıt, kırk kucak kalem getirin de ötesini düşünürüz dedi. Bir dediğini iki eder miyiz? Aldık getirdik, bulduk getirdik. Merdiveni de aradık, taradık, götürüp mercimek ağacına dayadık, dayadık ya, kadı inerken kırılıvermesin mi mübarek? Kadı öldü; kafam da bana döndü: Ah kafa, nah kafa; ne çekersem, senin elinden çekiyorum (Güney,1992:301) 2 Olay: Masalın yer aldığı asıl bölümdür, kendi içinde giriş, gelişme ve sonuç olarak üç bölüme ayrılır. Bu bölümde de olayların birbirine bağlanması, dikkatin çekilmesi ve anlatımın daha etkili olması için tekerlemelere yer verilebilir.

14 Eflatun Cem Güney in Masallar kitabındaki Elmas Beşik masalının masal ortası tekerlemesi örnek olarak verilebilir. Az gitmiş, uz gitmiş; dere tepe düz gitmiş; ama ne yol bitmiş, ne yokuş; ne bir yuva görünmüş, ne de o kuş! Derken feri, nefesi kesilip bir ağaç altına düşmüş. (Güney,1992:342) 3 Dilek: Masalın son bölümüdür. Masalcı masalı orijinal bir şekilde bitirmek ve anlattığı olaylara gerçekmiş gibi bir hava vermek için gerçekçi sözlerle bir tekerleme yapar. Masalı güzel bir sonuca bağlayan masalcı, kahramanların iyi bahtını dinleyiciler için de temenni etmeye başlar. Eflatun Cem Güney in Masallar kitabındaki Sabırtaşı masalının masal sonu tekerlemesi örnek olarak verilebilir. Gökten üç elma düşmüş, doyulur mu tadına! Biri bu masalı okuyup dinleyenlere; biri Sabırtaşı ndan daha sabırlı olup, yerine göre ağlamasını gülmesini bilenlere; birini de yine okudum, üfledim; insan çocuğumun ruhuna bağışladım. (Güney, 1992:237) Tekerleme üzerine çalışmalar yapan önemli isimlerden biri olan Pertev Naili Boratav, tekerlemelerin işlevleri hakkında şunları söyler: Tekerlemeler, anlatının başında yer aldığında giriş işlevi üstlenir. Kısa kalıplaşmış sözlerle olsun, belli uzunlukta bir anlatıyla olsun, dinleyiciyi olağanüstü bir dünyaya sokmadan önce bilgilendirir ve haberli kılar. Masalın içinde özellikle atlanması gereken büyük zaman dilimleri ve mekânların bulunduğu yerlerde bölümleri birbirine bağlar; anlatıya gülünç unsurlar katarak gerginliği giderir ve havayı yumuşatır. Masalın sonunda yarıda kalmış hikâyeyi bağlamaya yarayan bir düğüm işlevi görür. (Boratav, 2000:9) Masalın içinde yer alan ara tekerlemeleri ve masalın bitiminde söylenen sonuç tekerlemeleri masal üslubunun ve dünyasının tamamlayıcı unsurlarıdır. (Günay,1998:430)

15 0.4. MASALIN İŞLEVLERİ Masal sözlü halk kültürümüzün en sevilen türlerindendir. İnsanlığın ilk dönemlerinden itibaren meydana gelmiş ve yenilene yenilene her dönem varlığını sürdürmüştür. Sadece çocuklar tarafından değil, yetişkinler tarafından da sevilerek dinlenilmiş, her seferinde yeni değerler, yeni motifler eklenerek devamlılığını sürdürmüştür. Masalın sözlü kültür içinde neden bu kadar önemli bir yere sahip olduğunu anlamak hiç de zor değildir. Masallar diğer türlere göre daha eğlenceli ve daha akılda kalıcı bir türdür. Eğlendirme işlevinin yanı sıra eğitme işlevinin de olması masalı diğer türlere göre daha cazip kılar. Çoğu masalın sonu bir öğüt veya ders çıkarma ile biter. Masal dinleyicilerine hoş vakit geçirtirken aynı zamanda farkında olmadan onları eğitir. Ait olduğu toplumda kabul gören ve kabul görmeyen davranışları dinleyicilerine sezdirir. İhanet etme, yalan söyleme, hırsızlık yapma gibi kötü davranışların yanlışlığı ve bu davranışların doğurduğu sonuçlar masallarda anlatılır. Çocuk ya da yetişkin olsun masalı dinleyen herkes bu kötü davranışlardan kaçınır. Masalın önemli bir eğitim aracı olması masalı sözlü kültür içinde önemli kılar. Masalın eğlence, vakit geçirme, zevk alma, eğitim vb. gibi birçok işlevi vardır. Masalın işlevleri hakkında araştırmacılar önemli tespitlerde bulunmuşlardır. Sakaoğlu na göre masalların başlıca işlevleri şunlardır: İnsanlara, özellikle de çocuklara öğüt verirler, insanları iyi ahlaka, doğruluğa yöneltirler; insanların, özelliklede çocukların eğitiminde rol üstlenirler; kültürün ve değerlerin aktarımına aracılık ederler; insanlara hoşça vakit geçirtirler, onların eğlenmelerini sağlarlar, kültürel öğelerin aktarılıp korunmasını sağlarlar. (Sakaoğlu, 2002:11 15) Umay Günay, masalların işlevleri hakkında; Masal, birçok araştırıcının kabul ettiği gibi sadece çocukları eğlendirmek için anlatılan bir edebi tür değil, aynı zamanda okur yazar olmayan halk için halkın romanı ve hikâyesi olmaktadır. Bugün hala Anadolu da masal ve halk hikâyesi anlatma ve

16 dinleme geleneği canlı olarak yaşamaktadır. Masal, roman ve hikâyenin ilk şekli olarak kabul edilebilir diyerek masalların okur yazar olmayan toplumlardaki önemine vurgu yapar. (Günay,1975:2) Ensar Aslan, masalların eğitici ve öğretici işlevi üzerine şunları söylemiştir: Masalda; yasak bağdan nar yediği için kurbağaya dönen çocuğa kurallara uyma, yalan söylediği için taş kesilen adama dürüstlük öğretilir. Bunun gibi insanları iyi ahlâka, dürüstlüğe ve iyiliğe yönlendiren pek çok kavram, söz ve motifin masallarda yer aldığını görürüz. Bunlar masallarda çeşitli iyi ve kötü örneklerle, kurallara bağlanmış olarak insanlara sunulur. (Aslan, 2008:270) Boratav, masalın ana dili öğretmedeki işlevi üzerine durmuş ve masalın bu işlevi hakkında şunları söylemiştir: Çocuğa ana dilinin, bir işçi elindeki alet gibi, nasıl kullanıldığını ilk öğreten, ona bu dilin türlü hünerlerini; kıvraklığını, zenginliğini, inceliğini ilk gösteren, kişiye kendi dilini konuşmayanlardan uzaklaştırıcı, onu konuşanlara yakınlaştırıcı duyguyu ninnilerin, tekerlemelerin, türkülerin yanı başında ama herhalde onlardan daha geniş ölçüde ilk aşılayan masaldır. ( Boratav, 1958:15) Ali Fuat Bilkan ise masalların çocuklara faydaları üzerinde durmuştur. Bu konuda şunları söylemiştir: Masallar, çocukların his ve hayal dünyalarını geliştirerek onları soyut düşünceye hazırlar. Çocuğun iç dünyası masaldaki hayal dünyasına çok benzediği için çocuk masaldaki olağanüstü durumları yadırgamamakta ve bunları kendisine kolayca mal edebilmektedir. Masallardaki gerilim, korku, serüven çocuğun ruhsal gelişimi bakımından önemlidir. Çocuk masal kahramanlarıyla bütünleşerek zorlukların üstesinden gelmeyi başarma denemelerine girişmekte ve böylece kendisine güven hissi de kazanmaktadır. Masallardaki iyi kötü savaşında, hep iyinin kazanması, çocuğun hayatını da etkilemekte ve çocuk günlük hayatında sürekli iyi rolü oynamayı benimsemektedir. (Bilkan, 2001: 27) Masallardaki kültürel motifler de çocuğun eğitiminde önem taşımaktadır. Böylece dini ve milli konular, çocuğa kuru bir nasihat şeklinde

17 değil, renkli ve zengin bir üslup içerisinde telkin edilmektedir. Masallar ana dil öğretiminde ve dilin güzel telaffuzunda da değerli malzemeler içermektedir. Çocuklara ana dil şuuru kazandırmada ve kitap okumayı sevdirmede masalların önemi inkâr edilemez. (Bilkan, 2001: 27) Geleneksel toplumlar kadar modern toplumlarda da çocukların eğitiminde, özellikle de dili kullanma becerilerinin geliştirilmesinde önemli bir rol üstlenen masalın eğitimsel işlevleri üzerinde Muhnise Hekimoğlu Yavuz tarafından Masallar ve Eğitimsel İşlevleri (2002) adlı çalışmada ayrıntılı bir şekilde durulmuştur. (Oğuz, Ekici, Aça, 2011:154) 0.5. MASALIN SINIFLANDIRILMASI Masalların sınıflandırılması ile ilgili ilk çalışma J.G. Von Hahn a aittir. 1864 te Leipzig te yayımladığı Griechischeund Albanesische Märchen adlı iki ciltlik eserinin notlarında bir sınıflama teşebbüsü vardır. Hahn ın ortaya koyduğu sistemin bugün sadece tarihi ehemmiyeti vardır. Masalları Yunan mitlerine bağlayan ve pek az masal üzerinde hazırlanan sınıflandırmanın en zayıf tarafı masal tipleri ile masal motifi arasındaki farka ehemmiyet vermemesidir. (Günay, 1975: 19) Masalların tasnifiyle ilgili ilk sistemli çalışma ise Kaarle Krohn un isteği üzerine Antti Aarne tarafından yapılmıştır. Antti Aarne, arkadaşları Oscar Hackman, Axel Olrik, Johannes Bolte ve C.W. von Sydow un görüş ve düşüncelerinden faydalanarak günümüzde hala kullanmaya devam ettiğimiz şeklin aslını oluşturan sınıflamayı hazırlamıştır. Ancak bu sınıflama da sadece Kuzey Avrupa ülkelerinin masallarını içine almaktadır. Gelecekte geliştirileceği düşünülerek bu sınıflama, 540 masallık kadro için, dört katına yakın bir sayıda, 1999 masallık bir katalog olarak hazırlanmıştır. Bu katalog, masal tipleri üzerine kurulmuştur. Her tip için ayrı bir numara verilmiş, birbirleriyle akraba olabilecek tipler bir başlık altında, birbirlerini takip edecek şekilde sunulmuştur. (Sakaoğlu, 2010: 11)

18 Antti Aarne, masalları üç kısma ayırmıştır: 1.Hayvan Masalları (1 299) 2.Asıl Masallar ( 300 1199) 3.Fıkralar (1200 1999) Bu üçlü sınıflandırma kendi arasında da ana ve alt dallara ayrılarak daha kolay faydalanılır hale getirilmiştir. 1.Hayvan Masalları 1 99 Vahşi hayvanlar 100 149 Vahşi hayvanlar ve evcil hayvanlar 150 199 Vahşi hayvanlar ve insan 200 219 Evcil hayvanlar 220 249 Kuşlar 250 274 Balıklar 275 299 Öteki hayvanlar 2.Asıl Masallar A Sihir Masalları 300 799 300 399 Tabiatüstü rakip 400 459 Tabiatüstü veya sihirli zevce veya diğer ilgili kimseler 460 499 Tabiatüstü vazife 500 559 Tabiatüstü yardımcı 550 649 Tabiatüstü eşya 650 699 Tabiatüstü muktedir olma hali veya bilme

19 700 749 Diğer tabiatüstü haller B Efsane Tarzındaki Masallar 750 849 C Kısa Hikâye Tarzındaki Masallar 850 999 D Aptal Dev Masalları 1000 1199 3.Fıkralar 1200 1349 Edepsizlik 1350 1439 Evli kimselerin latifeleri 1440 1524 Kahraman olan bir kızın (kadının) latifeleri 1525 1874 Kahraman olarak bir erkeğin latifeleri 1525 1639 Kurnaz adam 1640 1674 Tesadüf suretiyle mutluluk 1675 1724 Aptal 1725 1874 Papazın latifeleri 1875 1999 Yalan masalları (Sakaoğlu, 2002: 53 54) Antti Aarne ın öğrencisi Stith Thompson, hocasının tasnifini genişleterek yayımlamıştır. Thompson, The Types of the Folktale adlı eserinde, bugün de kabul edilip uygulanan tasnifi beş ana başlık altında toplamıştır: 1.Hayvan Masalları 1 299 2. Asıl Halk Masalları 300 1199

20 3. Şakalar ve Anektodlar 1200 1999 4. Zincirlemeli Masallar 2000 2399 20) 5.Sınıflamaya Girmeyen Masallar 2400 2499 (Thompson,1964: 19 Thompson, bu eserinde 2499 tip numarası tespit etmiştir. Ayrıca Aarne de olduğu gibi bazı numaralar, daha sonra bulunabilecek tipler için boş bırakılmıştır. Thompson, her ana başlığı kendi arasında alt başlıklara ayırmıştır: I. Hayvan Masalları 1 299 1 99 Vahşi hayvanlar 100 149 Vahşi ve evcil hayvanlar 150 199 Vahşi hayvanlar ve insan 200 219 Evcil hayvanlar 220 249 Kuşlar 250 274 Balıklar 275 299 Diğer hayvanlar ve objeler II. Asıl Halk Masalları 300 1199 A.Sihir Masalları 300 749 300 399 Tabiatüstü rakip 400 459 Tabiatüstü veya sihirli zevce veya diğer ilgili akrabalar 460 499 Tabiatüstü vazifeler

21 500 599 Tabiatüstü yardımcılar 560 649 Sihirli objeler 650 699 Tabiatüstü güç veya bilgi 700 749 Diğer tabiatüstü masallar B.Dini Masallar 750 849 C.Romantik Masallar 850 999 D.Aptal Dev Masalları 1000 1199 III. Şakalar Ve Anekdotlar 1200 1999 1200 1349 Mankafa hikâyeleri 1350 1439 Evlilik hikâyeleri 1440 1524 Kadınlar hakkında hikâyeler 1525 1874 Erkekler hakkında hikâyeler 1525 1639 Zeki adam 1640 1674 Şanslı kazalar 1675 1724 Aptal adam 1725 1849 Din adamları ve vaizler hakkında şakalar 1850 1874 Diğer insan grupları hakkında şakalar 1875 1999 Yalan masalları

22 IV. Formülle Başlayan Masallar 2000 2399 2000 2199 Zincirleme masallar 2200 2249 Hileli masallar 2300 2399 Diğer zincirleme masallar 539) V. Sınıflamaya Girmeyen Masallar 2400 2499 (Thompson, 1964:21 Gédeon Huet, 1923 yılında neşrettiği Les Contes Populaires adlı eserinde masalları dört ana bölüme ayırır: 1.Harikulâde masallar 2.Realist masallar 3.Tuhaf hikâyeler 4.Kahramanları hayvan olan hikâyeler (Sakaoğlu, 2002:56) Wundt ise, Psychologie des Peuples (Toplum Psikolojisi) adlı eserinde şöyle bir sınıflandırma yapar: 1.Konularını mitolojiden alan masal ve fabllar 2.Konuları tamamen olağanüstü olan masallar 3.Biyoloji ile ilgili masal ve fabllar 4.Konuları tamamen hayvanlarla ilgili masallar 5.Konuları menşei ile ilgili masallar 6.Güldürü masalları ve fabllar 7.Eğitim amaçlı fabllar (Propp, 1987:15 16)

23 Türk masallarının tasnifi üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bunlardan ilki Lâmi î Çelebi nin başlayıp da kendi ağırbaşlılığıyla bağdaştıramayıp yarım bıraktığı, oğlu Abdullah ın tamamladığı Mecma ü l Letâif adlı eseridir. Buradaki anlatmalar şu şekilde tasnif edilmiştir: 1.Çocuklar üzerine hikâyeler 2.Deliler üzerine hikâyeler 3.Çeşitli başka insanlar üzerine hikâyeler 4.Karı koca üzerine hikâyeler 5.Hayvan masalları 6.Cansız şeyler üzerine hikâyeler (Boratav, 2008: 348) Türk masalları üzerine yapılan çalışmaların en önemlisi W. Eberhard ile Pertev Naili Boratav ın birlikte hazırladıkları Typen Türkischer Volksmärchen dır. Eberhard Boratav 2500 civarındaki Türk masalı üzerinde yaptıkları incelemeler sonucu tespit ettikleri 378 masal tipini 23 başlık altında tasnif etmişlerdir. Eserde bu tiplere giren masalların motif sıraları da verilmiştir. Motif sıralarının verilmesiyle incelenecek masalların, bu motiflere bakarak tiplerinin tespiti kolaylaştırılmıştır. Kısaca TTV diye adlandırılan eserde 23 konu başlığı ve bu başlıklar altındaki tip sayıları şöyledir: A.Hayvan masalları1 22 (22 tip) B.Hayvan ve insan 22 33 (11 tip) C.Hayvan veya bir ruh bir insana yardım eder 34 82 (49 tip) D.Tabiatüstü bir ruh veya hayvanla evlenme 83 109 (27 tip) E.İyi ruhla ve evliyalarla yaşama 110 122 (13 tip) F.Kaderin hâkimiyeti 123 142 (20 tip)

24 G. Rüya 143 145 (3 tip) H.Kötü ruhlarla yaşama 146 168 (23 tip) I.Sihirbazlar 169 184 (16 tip) J.Bir kız sevgili bulur 185 196 (12 tip) K.Bir erkek sevgili bulur 197 222 (25 tip) L. Fakir kız zenginle evlenir 223 238 (16 tip) M. Kıskançlık ve iftira 239 255 (17 tip) N.Hor görülen koca kahramandır 256 258 (3 tip) O.Zina ve baştan çıkarma 259 280 (22 tip) P.Acayip icraat ve olaylar 281 289 (8 tip) Q.Acayip davalar 289 301 (13 tip) R.Realist masallar 302 310 (9 tip) S.Acayip tesadüfler 311 316 (6 tip) T.Komik hikâyeler 317 322 (6 tip) U.Aptal ve tembel erkekler ve kadınlar 323 338 (16 tip) V.Hırsız ve dedektif 339 349 (11 tip) W. Akıllı, hilekâr veya cimri erkek ve kadınlar 350 378 (29 tip) (Eberhard Boratav, 1953:27 411) Bu eser, Türk masalları hakkında yapılan ilk tip kataloğu olması bakımından oldukça önemlidir. Ancak Aarne Thompson Kataloğu ile kıyaslandığında eksik yönleri olduğu göze çarpar. İlk eksiklik Aarne Thompson Kataloğu ndaki gibi yeni bulanacak tipler için boş yer

25 bırakılmamasıdır. Diğer bir eksiklik ise Aarne Thompson Kataloğu nda yer alan fıkraların burada yer almamasıdır. Türk masalları üzerine yapılan diğer önemli bir çalışmayı Warren S. Walker ile Ahmet E. Uysal yapmıştır. Tales Alive in Turkey adlı eserdeki tasnif söyledir: 1.Tabiatüstü masallar (11 metin) 2.Şaşırtıcı ve hünerli istidlalli masallar (6 metin) 3.Mizahi masallar (13+1 metin) 4.Ahlakî masallar (6 metin) 5.Köroğlu (2 metin) 6.Dini küçük düşürücü masallar (3 metin) 7.Fıkralar (25 metin) (Walker Uysal, 1966:7 252) Mahmutgazi Köyünde Halk Edebiyatı adlı eserinde masallara geniş yer veren Mehmet Ertuğrul, masalları konularına göre ve genel niteliklerine göre olmak üzere iki şekilde tasnif eder: A.Kahramanlarına göre: 1.Kahramanı hayvan olan masallar (13 metin) 2.Kahramanı insan olan masallar (58 metin) 3. Kahramanı insan ve hayvan olan masallar (11 metin) 4. Kahramanı insan ve vahşi hayvan olan masallar (3 metin) metin) 5. Kahramanı insan ve olağanüstü mahlûk olan masallar (19 6. Kahramanı sembol olan masallar (1 metin)

26 B.Genel niteliklerine göre: 1.Realist masallar (67 metin) 2.Olağanüstü masallar (38 metin) (Tuğrul, 1969:120) Naki Tezel ise masalları iki gruba ayırır: 1.Hayali Masallar 2.Realist Masallar (Tezel, 1965:17) Burada, ilim dünyasında değer gören ve dikkat çeken bazı masal tasniflerine yer verdik. Bu tasniflerde görüldüğü üzere daha çok muhteva ön planda tutulmuştur. Fakat bugün yapılan birçok çalışmada, sadece muhteva değil, şekilde göz önünde bulundurulmaktadır. 0.6. TÜRKİYE DE MASALLAR ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR Uzun süre sözlü gelenekle varlığını sürdüren masallar, son iki yüzyıldır derlenip yazıya geçirilmeye başlanmıştır. Geçmişten bugüne masallar, kendilerine bazı mesnevilerde, çeşitli letaif külliyatlarında, cönklerde, dergilerde ve kitaplarda yer bulmuşlardır. Matbaanın kurulmasından sonra bilhassa XIX. yüzyılda halk kitapları olarak pek çok masal kitabı yayımlanmıştır. Cumhuriyet Dönemi nde masalların önemi daha çok anlaşılmış, bu konuda yapılan çalışmalar bu dönemde hız kazanmıştır. Daha önce konu ile ilgili yapılan tezlerde ve yazılan kitaplarda masallar üzerine yapılan çalışmalar hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Tezimizde aynı şeyleri tekrar etmektense masal üzerine yapılan belli başlı çalışmalar ile 2000 yılından sonra yapılan tezlere, bu yıldan sonra kitap olarak basılan tezlere ve konu ile ilgili yazılan kitaplara yer vermenin daha doğru olacağını düşünüyoruz.

27 a.kitaplar Mehmet Tuğrul; Mahmutgazi Köyünde Halk Edebiyatı, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1969. Bu çalışma, 1942 yılında Denizli nin Çal ilçesine bağlı Mahmutgazi Köyü nden diğer halk edebiyatı ürünleriyle birlikte derlenmiş 50 masal metni yer almaktadır. Masallar; anlatıcılarına, kahramanlarına ve genel özelliklerine göre gruplandırılarak incelenmiştir. Masalların varyantları hakkında bilgi verilmiş ve varyantlar karşılaştırılmıştır. Bilge Seyidoğlu; Erzurum Halk Masalları Üzerine Araştırmalar, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1975. Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışmada, Erzurum dan derlenen 72 masal metni incelenmiştir. Kitabın Giriş bölümünde halk masalları üzerinde dünyada yapılan çalışmalar, halk masallarının kaynak münakaşaları, halk masallarını inceleme metotları hakkında bilgi verilmiş, birinci bölümde Türk masallarıyla ilgili çalışmalar tanıtılmıştır. İkinci bölümde Erzurum masallarının genel özellikleri, bu masalların tipleri ve epizot özellikleri verilmiştir. Üçüncü bölümde 72 masalın motifleri tespit edilmiş, bunlar Stith Thompson ın Motif İndex of Folk Literature de kullandığı metoda göre tasnif edilmiştir. Umay Günay; Elazığ Masalları (Metin İnceleme), Erzurum, Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1975. Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışma, Elazığ il merkezinden derlenen 70 masal metni ve bu metinlerin V. Propp tarafından hazırlanan yapısalcılık metoduna göre tahlilini ihtiva etmektedir. Giriş bölümünde dünya ve Türkiye deki masal derleme ve incelemeleri hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde, masal incelemelerinde ve sınıflandırılmalarında kullanılan teori ve metotlar hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde Elazığ dan derlenen 70 masal metni, Propp metoduna göre tahlil edilmiştir. Üçüncü bölümde ise Elazığ masallarının ortak yapı ve özellikleri tespit edilmiştir.