s. 113-141 EDİRNE II. BAYEZİD VAKFI NIN MALİ TARİHİ (1597-1640) Kayhan Orbay Özet Bayezid ın Edirne de kurduğu vakıf, bir cami, imaret ve bir dârü ş-şifâdan oluşmaktadır. Gelirlerinin büyük kısmını kırsal kaynaklardan elde eden bu vakıf bölgesel ekonomiyi etkilemekte ve desteklemektedir. Bu çalışma vakfın muhasebe defterlerini analiz ederek kurumun 17. yüzyılın ilk yarısında mali tarihini incelemektedir. Tarımsal gelirlerde hafif, kentsel gelirlerinde ise ciddi düşüşe rağmen vakıf fiili işleyişini kesintiye uğratan bir mali kriz döneminden geçmemiştir. Vakfın mali durumu, tarımsal koşulların da istikrarlı olduğunu ima etmektedir. Anahtar Kelimeler: Vakıf, II. Bayezid, Edirne, mali tarih, 17. yüzyıl Abstract Financial History of Bayezid II s Waqf in Edirne (1597-1640) Bayezid II s waqf in Edirne consisted of a mosque, public kitchen and a hospital. The waqf derived the major part of its income from rural sources and had a financial power supporting the local economy and trade. Analysing the waqf account books, the present study examines the financial history of the waqf in the first half of the 17th century. The waqf does not seem to have passed through a period of deep financial crisis although its rural income showed a slight decline and the urban-based income fell seriously. The Yrd. Doç. Dr., Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Tarih Bölümü, Ankara/TÜRKİYE.
Kayhan Orbay financial picture of the waqf in the early 17th century denotes stability in agricultural conditions. Key Words: Waqf, Bayezid II, Edirne, financial history, 17th century Vakıflar, Osmanlı iktisadi ve sosyal yaşamının en temel kurumlarından birisidir. 1 Sıradan halk kesimleri tarafından kurulan binlerce vakfın yanında sultanlar ve hanedan mensupları ile yüksek mevki sahibi devlet memurları tarafından kurulan vakıflar vakıf sistemi içinde ayrı bir önemi haizdir. Bu vakıflar devasa bütçeler oluşturmalarına imkan veren yaygın gelir kaynakları, gördükleri hayır hizmetlerinin muazzam mali hacmi, istihdam kapasiteleri, fiili işleyişlerinin lüzum gösterdiği mali ve idari işlemlerin çeşitliliği bakımından sıradan vakıflardan farklıdır. Hatta selâtîn ve vüzerâ vakıflarının tuttukları muhasebe defterleri, defter tutma usulleri ve mali denetimleri de farklı ve daha karmaşıktır. Bu vakıflardan biri olan ve II. Bayezid tarafından Edirne de kurulan vakıf, bir cami, medrese, imaret ve bir dârü ş-şifâyı bünyesinde barındıran devasa bir tesisdir. Vakfa Edirne ve İstanbul şehirlerinden tahsis edilen hamam ve dükkanlar vakfın kentsel kökenli gelirlerini oluşturmaktadır. Bu gelirler 1601 / 1009-10 senesinde 86.000 akça civarındadır. Ancak vakıf aynı yıl 1.700.000 akçayı aşan gelirlerini esasen kırsal kaynaklardan temin etmektedir. Bu bütçe büyüklüğü, gördüğü hizmetler ve iki yüz kişinin üstünde istihdam hacmi ile vakıf Edirne kent ekonomisine mal ve hizmet satınalımları ve maaş ödemeleri yoluyla ciddi meblağlar akıtan bir yeniden-dağıtımcı iktisadi kurum vasfındadır. Kendisine vakfedilmiş köylerin muazzam gelirleri ile de vakıf bölgenin tarımsal ekonomisinde merkezi bir konuma, önemli bir ağırlığa sahiptir. Vakıf bu varlıkları ile bölgesel ekonomi ve kent ekonomisini etkileyen ve destekleyen bir konumdadır. Ancak muhakkak ki aynı zamanda yerel ve genel iktisadi ve mali gelişmelerin de vakfın mali tarihinde izleri bulunacaktır. Bu nedenle, böylesi devasa bir hayır kurumunun evvela iktisadi faaliyetlerini, mali gidişatını tespit etmek 114 1 Vakıfların iktisadi ve sosyal yönleri konusunda iyi bir fikir verecek olan şu üç esere bakılabilir Ömer Lütfi Barkan, Edirne ve Civarındaki Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, I/2, 1964, s.235-377; Haim Gerber, The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne, Asian and African Studies, 17, 1983, s.29-45; Bahaeddin Yediyıldız, XVIII. Yüzyılda Türkiye de Vakıf Müessesesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2003.
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) ve sonra iktisadi ve sosyal gelişmelerle birlikte değerlendirmek bölgesel iktisadi tarih açısından mühim neticeler verecektir. Bu yöndeki çalışmalara bir temel oluşturması gayesi ile II. Bayezid in Edirne vakfına ait birkaç muhasebe defteri Barkan tarafından neşredilmiştir. 2 Bizim çalışmamızın gayesi de Barkan ın ilk taşlarını döşediği bu yolu devam ettirmektir. Öyle ki; bölge iktisadi ve ticari yaşamında etkin rol oynayan diğer büyük vakıfların da ileride tetkiki ile daha genel ve güvenilir sonuçlara ulaşmak mümkün olacaktır. Bu sebeble şimdiki incelemenin gerek kapsam gerek arşiv malzemesi bakımından daha kapsamlı bir çalışmanın parçasını oluşturacağını söyleyebiliriz. Vakfın mali tarihini ortaya koyacak en önemli arşiv malzemesini yine vakfa ait muhasebe defterleri teşkil etmektedir. 3 Muhasebe defterleri vakfın genellikle bir tam yılı kapsayan her bir mali dönem içinde sahip olduğu gelir kaynaklarını ve bunlardan elde ettiği gelirleri kaydetmektedir. Defterler aynı zamanda tüm gider kalemlerini tasnif ederek kaydetmekte ve vakfın alacak ve borçlarının dökümünü de vermektedir. Böylece vakfın mali gidişatını takip etmek, tahsilat güçlüklerini, kalan alacaklarını ve borçlarını, mali yıl sonu bütçe dengesini görmek mümkün olmaktadır. İlaveten vakfın fiili işleyişini tespit etmek de imkan dahilindedir. Vakıf üstlendiği hizmetleri yerine getirebilmekte midir? maaşları ve aylıkları düzenli ödemekte, imaret mutfağını işletmekte midir? benzeri soruların yanıtları muhasebe defterlerinden çıkarılmaktadır. Gelir seviyesindeki dalgalanmalar, vakıf defterlerinden elde edilen fiyatların seyri, tahsilat güçlükleri ve bütçe açıkları, alacakların birikmesi ve borçların yükselmesi, maaş ve aylık ödemelerinde düzensizlik benzeri mali tablolar bölgesel ekonomide de bazı sıkıntılara işaret etmektedir. Bu sınıtıya neden olan iktisadi 2 Bu defterlerden biri Hicri 895 diğeri 1025-26 yılına aittir, Barkan, Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları, s. 267-289 ve s.345-363. 3 Barkan tarafından yayınlanan bazı muhasebe defterleri için bkz., Ömer Lütfi Barkan, İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2, 1962-63, s. 284-89; Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları ; Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586), Vakıflar Dergisi, 9, 1971, 109-161. ayrıca bkz., Akif Erdoğdu, Konya Mevlevi Dergahı nını Mali Kaynakları ve İdaresi Üzerine Düşünceler ve Belgeler, Belgeler, XVII, 1996, 21, 41-70. Muhasebe defterlerinin yapı ve içerikleri konusunda daha teferruatlı açıklamalar için bkz., Kayhan Orbay, Structure and the Content of the Waqf Account Books as sources for Ottoman Economic and Institutional History, Turcica, Revue D Etudes Turques, 39, 2007, s.3-48. 115
Kayhan Orbay gelişmelerin neler oldukları, kısa süreli mi yoksa kırsal veya kentsel ekonomide ciddi bir krizin neticesi mi oldukları muhasebe defterlerinden okunabilmekte veya diğer arşiv kaynaklarının tamamlayıcı kullanımı ile görülebilmektedir. 4 Edirne II. Bayezid vakfının bu çalışmada incelediğimiz dönem olan 17. yüzyılın ilk yarısına ait muhasebe defterleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi nin Maliyeden Müdevver (MAD) tasnifinde yer alan defter ciltleri içinde yer almaktadır. MAD 5575 kodlu cildin içinde vakfa ait bir seri muhasebe defteri içinde en erken tarihli olan defter 1601 / 1009-10 senesine aittir. Vakfın mali görünümü ve işlemleri ile ilgili ilk açıklamalar bu defter üzerinden yapılacaktır. Ancak daha erken tarihli bir defterden (1597 / 1005-06) elde edilen mali veriler de tablolara alınmıştır. 1601 senesine ait bu muhasebe defterinde vakfın asl-ı mâl terimi ile ifade edilen toplam geliri 1.905.000 akça kadardır. Bu meblağ içinde önceki muhasebe döneminden devreden nakit bütçe fazlasının yanı sıra vakfın tahsil edemediği gelirleri, yani alacakları da bulunmaktadır. Bunlar toplam gelir rakamından çıkartıldığında geriye kalan miktar dahi aslında vakfın fiilen tahsil ettiği gelirleri ifade etmemektedir. Bunun nedenini hemen aşağıda izah edeceğiz. Muhasebe defterine göre 177.000 akça civarında bir gelir ( an bakıyye-i muhâsebe-i sene-i mâziye) önceki dönemden devretmiştir. 116 4 Muhasebe defterlerine dayanarak vakıfların mali analizinin yürütüldüğü ve yerel iktisadi koşullar ile ilişkilendirildiği bazı çalışmalar için bkz., Suraiya Faroqhi, Vakıf Administration in Sixteenth Century Konya, The Zaviye of Sadreddin-i Konevi, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XVII/2, 1974, s.145-172; Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth and Seventeenth-Century Documents, Turcica, 1981, 90-121; A Great Foundation in Difficulties: or some evidence on economic contraction in the Ottoman Empire of the mid-seventeenth century, Revue D Histoire Magrebine, s.47-48, 1987, 109-121; Agricultural Crisis and the Art of Flute-Playing: The Wordly Affairs of the Mevlevi Dervishes (1595-1652), Turcica, XX, 1988, s.43-69; Kayhan Orbay, Economic Development of the Imperial Waqfs; A Study in the Institutional and Local Economic History in the Transformation Period. unpublished Ph.D. Thesis: University of Vienna, 2007; 16. ve 17. Yüzyıllarda Bursa Ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil İmaret inin Mali Tarihi (1553-1650), A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, sayı 22, Güz 2007, s.125-158; Financial Development of the Waqfs in Konya and Agricultural Economy in the Central Anatolia (Late 16 th Early 17 th Centuries), basılacak, Journal of the Economic and Social History of the Orient; Gazi Süleyman Paşa Vakfı nın Mali Tarihi ve 17. Yüzyılda Trakya Tarımsal Ekonomisi, A.Ü. Tarih Araştırmaları Dergisi, 30/49, 2011, s.145-181; Tevfik Güran, Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar, İstanbul, Kitabevi, 2006;
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) Bunun ne kadarının kasadaki nakitten oluştuğu malum değildir. Ancak bu meblağın vakfın alacaklarını da içerdiği kesindir. Hakikaten önceki dönemlerden devreden alacakların yaklaşık 66.000 akçası cari dönem içinde yani 1601 senesinde tahsil edilmiş ve minhâ tahsîl şude başlığı altına kaydedilmiştir. Aylık Gelirler Bundan sonra muhasebe defteri ani l-mahsûlât başlığı altında 1.727.000 akça kadar bir meblağı cari muhasebe dönemi içinde tahsil edilen ve tahsili beklenen gelirler olarak kaydetmektedir. Bu meblağın yaklaşık 86.000 akçası ani l-müşâherât başlığı altında kayıtlıdır ve aylık bazda toplanan gelirleri ifade etmektedir. Bunlar genellikle kentsel kökenli gelir kaynaklarından aylık kira olarak tahsil edilen gelirler olduklarından ilgili muhasebe döneminin kapsadığı aylar içinde fiilen tahsil edilen miktarları göstermektedir. Söz konusu kayıtlara göre Ramazan 1009 ile Şaban 1010 arasındaki oniki aylık gelirlerin yaklaşık 67.000 akçası bir önceki mütevelli tarafından, 19.000 akçası ise yeni mütevelli tarafından tahsil edilmiştir. Bu gelirlerin 23.500 akçası İstanbul daki Çukur Hamamı ndan gelmektedir. Hamam vakıf tarafından mali dönemin ilk dokuz ayı için aylık 2.000 akçadan izleyen üç ayı için 1.833 akçadan kiraya verilmiştir. Vakfa ait bir diğer hamam olan İstanbul daki Sufiyyûn Hamamı yıllık 21.748 akçaya kiraya verilmiştir. İlk dokuz aylık mühlet için aylık kira bedeli 1.666 akça sonraki üç ay için 2.250 akçadır. İstanbul da vakfa ait bir diğer hamam olan Selhhane veya Zenek Hamamı yıllık 3.276 akçaya kiraya verilmiştir. İlk altı ay için bedel aylık 280 akça, sonraki altı ay için 266 akçadır. Yine İstanbul da bulunan Balat hamamı ise senelik 20.000 akçaya kiraya verilmiştir. Vakfın Edirne de hammâm-ı cedîd adı ile kayıtlı hamamından sekiz aylık bir dönem için 5.328 akça gelir temini olmuştur. Hamamlardan elde edilen kira gelirlerinin seyrini tablolardan izlemek mümkündür. Vakfın kentsel kökenli gelirlerinin esasını bu hamamlardan elde edilen kira gelirleri oluşturmaktadır. Ancak bunların yanısıra vakfın dükkanlarından topladığı kira gelirleri de bulunmaktadır. Selhhâne yakınındaki bozahaneden yıllık 1.440 akça, Sufiyyûn Hamamı yakınındaki bozahane, debbağhane ve fırından sırasıyla aylık 35, 20 ve 15 akça olmak üzere senelik 840 akça kira geliri elde edilmektedir. Çukur Hamamı yakınındaki araziden ise 1.256 akça mukâta a geliri 117
Kayhan Orbay gelmektedir. Mukâta a usulü ile işletilmesine rağmen bu gelir kalemi muhtemelen kentsel kökenli olduğundan aylık gelirler kalemi altına kaydedilmiştir. Vakıf Edirne deki serrâciyân dükkanlarından senelik 12.180 akça gibi yüksek bir kira geliri elde etmektedir. Bunların dışında az miktarda gelir üreten birkaç gayrimenkul daha bulunmaktadır. Mukâta a Gelirleri Vakfın bütçesinin esasını oluşturan gelirler kırsal kökenlidir. Bu gelirler başlıca mukâta a usulü ile işletilmekte ve ani l-mukâta ât ana gelir kalemi altında kaydedilmektedir. 1601 yılında bu kalemden gelirler 1.272.000 akça kadardır. Aylık tahsil edilen kira gelirlerinden farklı olarak mukâta a gelirleri fiilen tahsil edilen miktarları ile değil beklenen gelir seviyesi ile, daha doğrusu iltizam sözleşmelerinde tespit edilen bedelleri ile kaydedilmektedir. Cari mali yıl içinde doğal olarak bu gelirlerin bir kısmı tahsil edilemeden kalabilmektedir. Tahsil edilemeyen gelirler bazan doğrudan ilgili mukâta a kayıtlarında belirtilmektedir, ancak her halükarda defter sonunda vakıf alacaklarının kaydedildiği bölümde de zikredilmektedir. Vakıf Edirne, Dimetoka, Filibe, Yenice-Karasu, Kızılağaç, Yanbolu, Yenice-Zağra, Ahyolu ve İnoz bölgelerinden yaklaşık doksan kadar köyden gelir elde etmektedir. 5 Mukâta a gelirlerinin 739.000 akça kadarı tek bir mukâta a biriminden gelmektedir. Aslında diğer bazı defterlerde ayrı ayrı birimler olarak düzenlenerek iltizâm edilen çok sayıda yerleşimden oluşan bu mukâta a birimi üç yıllık 2.218.000 akça bedel ile iltizâm edilmiştir. İnoz köyü ve çok sayıda dalyan bir arada bir diğer mukâta a bölgesi olarak düzenlenmiştir ve üç yıllık 1.360.000 akça, yıllık 453.334 akça bedelle iltizâma verilmiştir. İsmailce ve çevresindeki köyler üç yıllık 545.000 akça, yıllık 181.667 akça bedelle iltizâma verilmiştir. Bir diğer devasa mukâta a bölgesini Ahyolu kazasındaki bazı köyler ile Süze-Bolu köyü ve dalyanları oluşturmaktadır. Bu mukâta a üç yıllık 490.000 ve yıllık 163.334 akçaya iltizâm edilmiştir. 118 Emânet Usulü ile Tahsil Edilen Gelirler Vakıf kırsal gelirlerinin bir kısmını emânet usülü ile işletmektedir. Bu şekilde 163.000 akça kadar bir gelir 5 Tayyib Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livası: Vakıflar Mülkler Mukataalar, İstanbul, Üçler, 1952, s. 357-379.
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) toplanmaktadır. Bu usülde vakfın kendi kadrolarında istihdam ettiği katip ve câbiler gelirleri toplayarak vakfa teslim etmektedir. Bu şekilde tahsil edilen vakıf gelirlerinin önemli bir kısmı Filibe kazasındaki Yassıtabanı köyü çeltik tarlalarından gelmektedir. Vakıf bu tarlalardan öşr olarak 303 mud 7 kile vergi toplamıştır. Toplam 6.067 kile tutan bu tahsilatın 1.742,5 kilesi çeşitli fiyatlardan satılarak 102.521 akça gelir temin edilmiştir. Satılan pirincin 1.555 kilesinin Filibe de kile başına 55 akçadan satılarak 85.525 akça gelir elde edildiği, geriye kalan 187,5 kilenin Edirne deki vakıf anbarından kile başına 72, 90 ve 92 akça olmak üzere üç ayrı fiyat seviyesinden satılarak 17.000 akça kadar bir gelir elde edildiği defterde kayıtlıdır. Toplam tahsilatın 4.324,5 kilesi ise fiyatlanmadan vakıf anbarına çekilmiştir. Vakıf Edirne yakınlarında yeralan vakıf arazilerinden 1601 senesi için 60.682 akça tutan nakdî vergileri de emânet usülü ile toplamaktadır. Diğer Gelirler Vakfın an emvâl-i müteferrika ana başlığı altında kayıtlı gelirleri 1601 yılında 206.000 akçaya yakın bir rakama ulaşmaktadır ve çok farklı kalemlerden oluşmaktadır. Bu gelirler içerisinde Edirne de külliyenin yakınında yeralan buğday değirmeninden elde edilen yaklaşık 24.000 akça, vakıf binalarının bahçelerinden elde edilen 735 akça, vakıfta vefat edenlerin muhallefâtından elde edilen gelirler, icâre-i mu accele gelirleri, vakıf anbarından ihtiyaç fazlası badem, sadeyağ, zeytinyağı, nohut, tuz, buğday ve arpa satışlarından elde edilen gelirler yeralmaktadır. Yine imaret anbarından kile başına 56 ile 66 akça arasında fiyatlardan satılan 2.768 kile pirinçten elde edilen 170.000 akça gelir de bu kalem altında kayıtlıdır. Giderler Maaş ve Aylık Ödemeleri Vakfın toplam giderleri 1601 senesi için yaklaşık 1.574.000 akçadır. Bunun 348.000 akça kadarı maaş ve aylık ödemelerine tahsis edilmiştir. Vakıfta çeşitli kadrolar altında istihdam edilen 207 görevliye günlük 840 akçadan 303.000 akça kadar bir ödeme yapılmıştır. 6 Ayrıca vakıfta 33 kişilik zevâ idharân kesimi toplam 6 Vakfın istihdam ettiği görevliler için Barkan ın neşrettiği muhasebe defterlerine bakılabilir: Barkan, Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları. 119
Kayhan Orbay 45.000 akça kadar bir aylık ödemesi almıştır. Tüm maaş ve aylık ödemelerinin kapsadıkları dönem aynı değildir. Örneğin az aşağıda değinilecek olan medrese görevlileri on aylık bir dönem için maaş alırken yine medresede görevli olan ferrâşa onbir aylık bir dönem için maaş ödenmiştir. Medrese çalışanları toplam yirmiiki kişidir. Müderris yevmi altmış akça, mu îd ise yedi akça maaş almaktadır. Medresede bir bevvâb ve bir ferrâş bulunmaktadır. Onsekiz talebeye herbirine yevmi iki akçadan günlük otuzaltı akça ödeme yapılmaktadır. Diğer kadrolar ile birlikte görevli sayıları aşağıdaki tablo 1 de verilmektedir. Barkan tarafından neşredilen 1490 yılı hesaplarında yeralan kadrolar ile 1601 yılı hesaplarının kayıtlarını kısaca karşılaştırmak faydalı olacaktır. 1490 senesinde müderris yevmi 50 akça maaş almaktayken 1601 de maaşı 60 akçaya çıkmıştır. Gerçi bu farklılığı maaş arttırımından ziyade atanan müderrisin maaş seviyesi ile açıklamak daha doğru olacaktır. Müderrisler atandıkları medresede müderris için tespit edilmiş olan maaşı değil kendi kariyerlerinde ulaştıkları maaş seviyesini kazanmaktadır. Mu îd, bevvâb ve talebelerin sayı ve maaşları değişmemiştir. 1490 da yevmi iki akça maaşı olan ferrâş ise 1601 de yevmi üç akça almaktadır. Medrese kadrosunda yer alan yevmi iki akça maaşlı hâfız-ı kütüb ise artık kadroda yeralmamaktadır. Tüm kadrolardaki değişimi bu yazının amacı ve kapsamı dahilinde göstermek mümkün değildir. Yine de bir misal de cami hizmetlileri arasından verilebilir. 1490 senesinde hatîb yevmi onbeş akça almaktadır ki maaşı 1601 de de değişmemiştir. İmâm ve imâm-ı sânî 1490 da yevmi sekizer akça alırken imâmın maaşı 1601 de on akçaya imâm-ı sânînin maaşı ise 1604 de on akçaya yükselmiştir. Tablo 1: Vakıf Çalışanları (1601 / 1009-10) Cemâ ât-i Medrese 22 Cemâ ât-i Kayyım, Sirâcî, 7 Ferrâş Cemâ ât-i Câmi 13 Cemâ ât-i İmâret 39 Cemâ ât-i Devrhân 10 Hademe-i Müteferrika 10 Cemâ ât-i Müezzin ve 5 Hademe-i Dârü ş-şifâ 28 Salâhân Cemâ ât-i En âmhân 5 Hademe-i Câmi der 2 Kasaba-i Megri 120
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) Cemâ ât-i Eczâhân 30 Cemâ ât-i Câbîyân ve 22 Kâtibân Cemâ ât-i Müsebbihîn 7 Cemâ ât-i Zevâ idhârân 33 Cemâ ât-i Salavâtiyân 7 Mutfak ve Dârü ş-şifâ Giderleri Vakfın en büyük gider kalemini imaret için yapılan satınalımlar oluşturmaktadır. 1601 senesinde bu satınalımlar 1.020.000 akça kadar muazzam bir meblağa ulaşmaktadır. Bu meblağın 869.000 akça kadarı cari mali dönem içinde ödenmiştir. Yaklaşık 151.000 akça ise satınalımlar karşılığında henüz ödenmeden kalmıştır. Vakıf dönem içinde 308 gün pişirilmek üzere 29.648 kıyye et satın almıştır. Bunun maliyeti kıyye başına dokuz ve on akça fiyattan toplam 280.810 akçadır. Et satınalımı mutfak giderleri içinde ciddi bir paya sahiptir. Ancak ilgilendiğimiz mali yıl için en büyük gider kalemini buğday satınalımı oluşturmuştur. Vakıf 8.327 kile buğday satınalarak 416.387 akça ödemede bulunmuştur. Un satınalımı karşılığında yaklaşık 14.000 akça, sadeyağ karşılığında yaklaşık 134.000 akça, bal alımı için yaklaşık 39.000 akça masraf edilmiştir. Bunların dışında diğer büyük imaretlerde olduğu üzere mutfağa karabiber, badem, nişasta, nohut, incir, pestil, soğan, tuz benzeri gıda malları ve ocaklar için odun satın alınmıştır. Vakıf misafirler için yapılan yaklaşık 31.000 akçalık mutfak masrafını ayrıca kaydetmiştir. Misafirlere koyun eti ve pilavın yanısıra tavuk, paça ve baklava ikram edilmektedir. Dârü ş-şifâ için yapılan harcamalar da defterde kısaca aylık 6.090 akça ve bir sene ve bir ay mühlet için 79.170 akça olarak kaydedilmiştir. 7 Diğer Giderler ve Ücret Ödemeleri Vakıf muhasebe defterinin ihrâcât-ı sâire başlığı altında topladığı gider kalemlerinin yekunu 99.422 akçadır. Bu gider kalemleri vakfın fiili işleyişi için lüzum duyulan her türlü malzeme ve hizmet satınalımlarından müteşekkildir. Bunlar içinde cami mihrabının mumları, kırtasiye malzemesi, câbilerin harcırahı, hüccet için ödenen 7 Barkan ın neşerttiği Hicri 895 tarihli defter Dârü ş-şifâ harcamalarını ayrıntılı olarak kaydetmektedir: Barkan, Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları. 121
Kayhan Orbay harçlar, kap kacağın kalaylanması masrafları benzeri çok çeşitli ufak masraf kalemleri yeralmaktadır. Vakfın çeşitli hizmetlerin gördürülmesi için ödediği ücretler ayrı bir başlık altında 62.000 akça kadar bir tutar ile kayıtlıdır. Bu ödemeler içinde vakıf buğdayının anbardan değirmene ve unun değirmenden anbara çekilmesi için arabacılara ödenen ücret, değirmencilere ödenen ücret, vakfın tahsil ettiği mahsulün nakli için arabacılara ve satınalınan gıda mallarının ve odunun taşınması için hammallara ödenen ücretler benzeri ödemeler yeralmaktadır. Tamirat Giderleri Vakfın 1601 yılında gerçekleştiriği tamiratların masrafı 81.000 akçaya yaklaşmaktadır. Vakıf 40.500 akça kadar bir masraf ederek Edirne deki serrâcân dükkanlarını tamir ettirmiştir. Bu masrafın 19.500 akça kadarının malzeme alımına 21.000 akça kadarının işçilerin ücretlerine yapıldığı kayıtlıdır. Muhakkak ki bu tamirat işi için tutulan bir defter-i meremmât olsa da arşivde tesadüf edilmemiştir. Vakıf, Edirne deki un değirmeninin ve hammâm-ı cedîd in tamiri ile İstanbul daki Çukur, Sufiyyun ve Balat hamamlarının tamiri için toplam 33.000 akçanın üzerinde bir masraf yapmıştır. Bunun dışında şadırvanın suyolu, cami kubbesi için yapılan küçük tamirat masrafları da bulunmaktadır. Veresiye ve Borç Ödemeleri ile Alacaklar Vakıf yukarıda bahsedilen tüm giderleri karşıladıktan sonra geriye 330.000 akça kadar bir meblağ kalmıştır. Vakfın toplam gelir rakamı nasıl ki aslında fiilen vakfın tahsil ettiği meblağı göstermiyor ise bu rakam da aslında vakfın fiilen kasasında kalan meblağı göstermemektedir. Bu meblağın önemli bir kısmı vakfın tahsil edemediği gelirlerinden oluşmaktadır. Vakfın bütçe dengesi de gelirlere karşılık giderler, alacaklar ve bütçe fazlasının toplamı ile sağlanacaktır. Söz konusu meblağın 132.780 akçası vakfın evvelce veresiye yaptığı satınalımların ödemelerine gitmiştir. Bu satınalımlar hemen hemen tamamen mutfak için alınan gıda mallarından oluşmaktadır. Bu ödemelerden sonra 197.454 akça kalmaktadır ki bunun tamamı der zimem yani vakfın alacakları olarak kaydedilmiştir. Bu son meblağ beş ayrı mütevelli döneminden kalan alacakların toplamıdır. 122
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) Diğer büyük imaret mutfaklarına sahip vakıflarda olduğu gibi II. Bayezid in Edirne deki bu vakfının ana muhasebe defterinin de sonuna bir kiler muhasebesi defteri eklenmiştir. Sene içinde kilere giren ve çıkan, önceki seneden devreden, yıl içinde satın alınan, sarf edilen ve yıl sonunda kilerde kalan gıda mallarını kaydeden bu defter pişen yemeklerin türü ve bunların senenin hangi zamanları ve kaç gün pişirildikleri konusunda bilgi vermektedir. Bir miktar teferruat vermek gerekirse; un senenin 308 günü fodula ekmeği pişirilmesinde kullanılmaktadır. Buğday un haline getirilmekte ve bir kısmı ise 246 gün pişirilen buğday çorbasında kullanılmaktadır. Pirinç 293 gün pişirilen çorbada, dini bayram ve günlerde pişirilen ve misafirlere sunulan dâne ve zerdede kullanılmaktadır. Pirincin 2.768 kilesinin satıldığına dair kayıt da bu defterde yeralmaktadır ki ana muhasebe defteri de bu satışı ve elde edilen geliri kaydetmiştir. Daha fazla tefrerruatın vakfın mali analizi açısından faydası olmadığından bahsi kapatıyoruz. Vakfın Mali Analizi Muhasebe defterleri 1616 ile 1628 yılları arası için eksik olduğundan vakfın mali analizini ilk dönem 1601-1616 ve ikinci dönem 1628-1640 olmak üzere iki dönem altında incelemek uygun olacaktır. Bu iki dönem içinde muhasebe defterleri daha tam bir seri oluşturmaktadır. Diğer taraftan ilk dönemimizden daha erken tarihli ardışık iki muhasebe defteri de bulunmaktadır. Bu nedenle söz konusu defterlerden başlamak uygun olacaktır. İlk defter 1596 / 1005 sonlarına denk gelmektedir ve sadece dört aylık bir muhasebe dönemine sahiptir. Bu nedenle defterden tam olarak yararlanmak mümkün değildir. İkinci defter ise 1597 / 1005-06 mali dönemine aittir ve düzenli bir defterdir. Bu iki defter bize vakfın sonraki dönemleri ile karşılaştırılabileceğimiz bazı bilgiler sağlamaktadır. Örneğin kabaca Kasım-Şubat arasını kapsayan dört aylık muhasebe defterinde hiç iltizâm geliri kaydı yer almamakla birlikte vakfın hamamlarının ve serrâcân dükkanlarının kira bedellerini bu tarihten itibaren izleyebilmekteyiz. İzleyen muhasebe dönemi olan 1597 / 1005-06 yılında mukâta a gelirleri 1.563.669 akçadır. Mukâta a kayıtlarında yeralan kadîm ve ziyâde kayıtlarına istinaden mukâta a gelirlerinin bir önceki mali döneme nazaran 107.669 akça arttığını anlıyoruz. Kayıtlar vakfın önceki dönemlerden kalan ve 137.000 akça civarında olan bazı borç 123
Kayhan Orbay ve gecikmiş maaş ödemelerinde bulunduğunu göstermektedir. Cari dönemden vakfın bir alacağı olmamasına karşılık önceki dönemlerden kalan toplam 82.870 akçalık bir alacak kaydı bulunmaktadır. Bu kayıtlar cari mali dönemin vakıf açısından iyi geçtiğini göstermektedir. Vakıf 46.000 akçanın üzerinde bir tamirat masrafı üstlenmiştir. Olağan şekilde bu masrafın çoğu hamamların tamiri için yapılmıştır. İstanbul daki Çukur Hamamının dönem içinde dört ay süreyle battâl kalması bu tamirat işlerinin sürdürülmesi veya tamirat ihtiyacından kaynaklanıyor olabilir. Yine İstanbul daki Sufiyyun Hamamının aylık kira bedelinde dönem içinde ortaya çıkan artış da tamiratın tamamlanması ile ilişkili olabilir. Vakıflarda tamiratlar sonrası gelir getirici mülklerin kira bedellerinde artış sıklıkla görülmektedir. Az yukarıda ilk inceleme dönemi olarak tespit ettiğimiz dönem içerisinde vakfın kentsel kökenli gelirlerinin 1601 yılından 1604 yılına arttığını daha sonra 1614 senesine kadar toplam kentsel gelirlerin hemen hemen sabit kaldığını görebiliyoruz. 1616 yılında ise toplam kentsel gelirlerde bir artış ortaya çıkmıştır. Bu gelirler içerisindeki en önemli kalemler olan hamam ve dükkan kiralarına daha yakından bakıldığında tüm hamamların kira bedellerinin aynı yönde hareket etmediği görülecektir. İstanbul daki Çukur Hamamının kira bedeli 1614 senesi istisna olmak üzere dönem boyunca yükselmiştir. 1601 senesinde oniki aylık 23.500 akça olan kira geliri 1616 senesinde onüç aylık bir dönem için 52.171 akçaya ulaşmıştır. Buna karşılık İstanbul dak Balat Hamamının kira bedelinin aynı onaltı yıllık alt dönemde artmadığını görüyoruz. Yine İstanbul da bulunan Sufiyyun ve Zenek Hamamlarının kira bedelleri ise dönem içinde artış ve azalışlar göstermiş, dönem sonuna gelindiğinde ise 1601 yılına nazaran ancak hafif bir artış yaşamış durumdadır. Vakfın Edirne deki hamamı olan hammâm-ı cedîd in kira bedeli ise düşmüş ancak 1610 senesi sonrasında yeniden yükselmiştir. Vakfın Edirne deki serracîyân dükkanlarından elde ettiği kiralar da dönem boyunca artmamıştır. Hamam kiralarının seyrinde afetlerin tahribatı ve nüfusun yanı sıra halkın zevk ve tercihleri benzeri tespiti zor faktörlerin de rol oynaması pek muhtemeldir. Vakıfların kentsel gelir kaynaklarından gelen gelirlerini fiyat hareketlerine adapte edemediği yönünde genel bir kanı bulunmaktadır. Ancak II. Bayezid in incelediğimiz vakfının muhasebe defterlerinden elde ettiğimiz fiyat verilerine baktığımızda 1601 ile 1616 arasında fiyatlarda da bir artış eğilimi görülmemektedir (bkz. Tablo 4). 124
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) 1601 senesinden 1604 senesine vakfın aylık gelirleri ile mukâta a gelirlerinin hafif bir artış gösterdiğini görüyoruz. 1604 yılında birçok mukâta a bölgesi 1601 yılına nazaran ayrıştırılarak iltizâm edilmiştir. Bu mukâta alarn bedelleri kadîm ve ziyâde kayıtlarına istinaden 1603 den 1604 e de bir artış göstermiştir. 1604 ve 1605 yılları fiyatların aşırı yükselişler gösterdiği yıllardır. Edirne deki fiyatlarda tespit edilen bu artışlar muhtemelen Anadolu daki Celâlî olayları ile bağlantılıdır. Vakfın 1604 senesinde emânet usülü ile temin edilen gelirlerindeki muazzam artış pirinç öşr gelirinin ikiye katlanması ile pazara satılan pirinç miktarının 1601 senesine kıyasla dört kat artmasından kaynaklanmaktadır. Diğer gelirler kalemindeki düşüş ise bu kez vakfın anbardan sadeyağ, zeytinyağı benzeri satışlar yapmasına karşılık 1601 yılında 170.000 akça kadar gelir getiren anbardan pirinç satışını yapmamasından ileri gelmektedir. Emânet usülü ile elde edilen gelirler ile diğer gelirler kalemi arasındaki bu oynama aslında vakfın mahsülünü nasıl sattığı ve bu satışı nasıl muhasebeleştirdiği ile ilgilidir. Mahsülün doğrudan satılması durumunda bu gelir emânet usülü ile temin edilen gelirler kısmına, mahsülün anbara çekilerek bazan anbar mevcudu ile birlikteburadan satılması durumunda ise elde edilen gelir diğer gelirler kalemine yazılmaktadır. 1604 yılında mutfak harcamalarındaki artışın nedenlerinden biri 361 gün için satınalımı yapılan ettir. 1601 yılına nazaran bu yaklaşık 50.000 akçalık bir ilave masraf oluşturmuştur. Fiyatlar tablosundan izlenebileceği gibi et fiyatında bir artış değil hafif bir düşüş vardır. Un ve buğday fiyatındaki ciddi artış ise mutfak masrafını yükseltmiştir. Hamamlar çoğunlukla yüksek gelir getiren bir mülk türü olmasına rağmen tamirat masrafları hayli yüksektir. 1604 yılında da hamamların tamiri için yapılan sarfiyat tamirat giderlerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. İstanbul daki Çukur, Balat ve Sufiyyun hamamları için sırasıyla 16.500, 8.400 ve 5.500 akça civarında harcamalar yapılmıştır. 1604 yılında, maaş ödemeleri, mutfak giderleri ve sair harcamalardan sonra vakfın ödemeleri 527.000 akçaya yükselmiştir. Bunun 100.000 akçası Dârü s-sa âde Ağalığı Hazinesi ne yapılan nakdî teslimattır. 233.406 akçası tek başına Edirne de Üç Şerefeli Külliyesi nin 162 kişilik hizmetlilerine Hicri 1012-13 senesinden kalma 125
Kayhan Orbay gecikmiş maaş ödemeleri karşılığı yapılan ödemedir. 8 182.488 akça ise önceki mütevelliler zamanından kalan borç, maaş ve aylık ödemelerine sarf edilmiştir. Geriye kalan 269.444 akça alacak olarak kayıtlıdır. Bu alacaklar içinde dikkat çekici olan Süze-Bolu ve çevresi mukâta a bölgesinden Hicri 1009-10 ve Hicri 1012 yıllarından kalan sırasıyla 60.000 ve 50.000 akçalık alacaklardır. 1605 yılında emânet gelirleri içinde pirinç satışından gelirler 289.411 akçaya gerilemekle birlikte, vakıf Edirne civarından topladığı hububat öşründen satış yaparak yaklaşık 100.000 akça daha gelir temin etmiş ve bunu da emânet gelirleri arasına kaydetmiştir. 1605 yılında mutfak giderlerindeki artış mutfak bütçesini etkileyen birkaç kalemdeki oynamadan ileri gelmektedir. Mesela buğday alımının miktarı önemli miktarda artmış ve önceki yıla nazaran buğday alımına yaklaşık 100.000 akça daha fazla bir ödeme yapılmıştır. 1605 yılında da hamamların tamir, termim ve tecdidi için ciddi meblağlar ödenmiştir. Örneğin, Çukur Hamamı için 14.240 akça, Sufiyyun Hamamı için 20.279 akça masraf edilmiştir. Aynı yıl Dârü s-sa âde Ağalığı na 100.000 akça teslim edilmiş ve Üç Şerefeli Külliyesi nin 162 çalışanına 261.000 akça maaş ödemesi yapılmıştır. 1606 senesinde vakfın emânet usulü ile topladığı gelirlerin 200.000 akça civarına gerilediğini buna karşılık diğer gelirler kaleminin 180.000 akçanın üzerine çıktığını görüyoruz. Vakıf öşr vergisi olarak sadece 3.250 kile kadar pirinç tahsil etmiş ve sadece 1.147 kile satarak 60.817 akça elde etmiştir. Bu meblağ öşr vergisi emânet usulü ile toplandığından emânet gelirleri arasına kaydedilmiştir. Öşr ve satılan pirinç miktarı ile elde edilen gelir önceki senelere nazaran oldukça düşüktür. Diğer taraftan vakıf diğer bazı hububat ve gıda malları gibi kiler ve anbardan pirinç satışı da 126 8 Üç Şerefeli Vakfı nın Barkan tarafından neşredilen Hicri 895-896 senesi muhasebe defterine göre vakfın cari dönem geliri 317.000 akça civarındadır ve geniş hizmetliler kadrosu için 238.105 akça ödeme yapılmıştır. Aynı vakfın Hicri 1012-15 senesi arasına ait üç yıllık muhasebe defterinde ise bu üç yıl için cari dönem gelirleri toplamı sadece 161.700 akçadır. Aradan geçen zamanda vakıf ciddi bir gelir kaybına uğramıştır. Maaş ödemeleri de 162 çalışan için her yıl müddetinde sadece bir ay ödenmek üzere üç yıl için toplam 65.310 akçadır. Biliyoruz ki vakfın hizmetlilerinin maaşları bu yıllarda aslen II. Bayezid in Edirne deki vakfı tarafından ödenmektedir. Barkan, Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları ; Tayyib Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livası: Vakıflar Mülkler Mukataalar, s. 215f; Kayhan Orbay, Muhasebe Defterlerine Göre 17. Yüzyıl Başlarında Üç Şerefeli Camii Vakfı, H.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 15, Güz 2011, s.159-165.
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) yapmıştır. Kilerden satılan 2.391 kile pirinç vakfa 148.132 akça gelir bırakmışdır ki bu meblağ diğer gelirler kalemine kaydedilerek bu kalemin yükselmesine neden olmuştur. 1606 senesinde Dârü s-sa âde Ağalığı Hazinesi ne teslimat yapılmamasına rağmen ödemeler toplamı 431.000 akçaya yükselmiştir. Vakıf yine Üç Şerefeli Vakfı çalışanlarına maaş ödemiş ve çok büyük miktarlarda veresiye alımların geri ödemelerini yapmıştır. Hicri 1013 yılına ait buğday, sadeyağ ve bal veresiye alımları için vakıf sırasıyla 120.000, 40.000 ve 20.000 akça ödemede bulunmuştur. Vakfın alacaklarının artmadığını görüyoruz. Hicri 1012 yılından itibaren alacak miktarları şöyledir; 1012 den 35.660, 1013 den 21.284 ve 1014 den 19.794. Bu rakamlar vakfın bir tahsilat güçlüğü yaşamadığına işaret etmektedir. 1607 senesinde vakıf ücret ve borç ödemelerinin yanı sıra Üç Şerefeli Vakfı nın maaşlarını ödeyerek Dârü s-sa âde Ağalığı na 100.000 akça teslim ettiğinden ödemeler kalemi 540.000 akçaya yaklaşmıştır. Ayrıca bir önceki yıl Yavuzdere(?) ve Kazgan mukâta a bölgeleri için peşin alınan sırasıyla 72.000 ve 8.000 akçalık peşin akçalar geri ödenmiştir. 1608 senesinde ödemeler arasında 100.000 akçalık teslimat yanısıra Üç Şerefeli Külliyesi nin çalışanları için onüç aylık bir dönem zarfında ödenen maaşlar, İnoz ve İskite mukâta a bölgesi için Hicri 1014-15 senesinde alınan 100.000 akçalık peşinin geri ödemesi kaydı bulunmaktadır. 1609 senesinde mutfak harcamalarındaki düşüş satınalınan buğday miktarının düşmesinden kaynaklanmaktadır. Ancak bu mutfağın buğday sarfiyatını etkilememiştir. Vakıf anbarındaki buğdayı da kullanarak yemek pişirmiştir. Tamirat giderlerindeki artış ise yine hamamlar için üstlenilen tamiratlardan kaynaklanmaktadır. Ödemeler bahsinde Dârü s-sa âde Ağalığı na teslim edilen nakit ile Üç Şerefeli Vakfı nın çalışanlarına yapılan maaş ödemelerinin yanısıra yine bu vakfın bazı ihtiyaçları için yapılan harcamalar ve veresiye satınalımların ödemeleri yer almaktadır. 1610 yılında ücret ödemelerinin yüksek olması öncelikle vakfın öşr olarak tahsil ettiği 5.326 kile pirincin Filibe den Edirne ye nakli için arabacılara yaptığı 58.000 akçalık ödemeden kaynaklanmaktadır. Kile başına altı ile sekiz akça arasında ödemeler yanında en büyük kısım olan 4.200 kilenin nakli için kile başına oniki akça ödeme yapılmıştır. 127
Kayhan Orbay 1611 senesinde vakıf hiç peşin tahsilatta bulunmamış buna karşılık 340.000 akça borç temin etmiştir. Mukâta a gelirleri ile emânet ve diğer gelirler toplamındaki düşüşe karşılık mutfak harcamalarında bir önceki yıl gördüğümüz düşüş de sürmüştür. Diğer giderler, tamirat ve ücret ödemeleri de yükselmemiştir. Ödemeler yüksek olmakla birlikte Üç Şerefeli Vakfı için maaş ödemeleri ve harcamalar yapıldıktan sonra Dârü s-sa âde Ağalığı na nakit teslimat yapılmamış, buna karşılık veresiye alımlardan kalan önemli miktarda borç kapatılmıştır. Üç Şerefeli Vakfı için yapılan maaş ödemesi onbir aylık bir dönemi kapsamaktadır ki o vakfın da kendi çalışanlarına yıl içinde sadece bir ay için maaş ödemesi yapmakta olduğunu biliyoruz. Vakfın alacak kayıtlarına baktığımızda önemli bir tahsilat güçlüğü yaşamadığını, hatta tahsilat oranlarının epeyce yüksek olduğunu görüyoruz. Daha önceki seneler dışarıda tutulursa 1611 yılında vakfın Hicri 1012 senesinden itibaren olmak üzere alacakları aşağıda tablo 2 de verildiği şekildedir. Böylece vakıf dönem sonunda 77.000 akça kadar bir nakit bütçe fazlası elde etmiştir. Tablo 2: Hicri 1019-20 (1611) senesinde vakfın Hicri yıllara göre kayıtlı alacakları (akça) 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 10.660 1.000 0 1.900 39.000 27.620 25.208 2.000 128 1613 senesinde ödemeler gider kalemi toplamı yine yüksektir ve 550.000 akçayı geçmiştir. Bunun 267.900 akçası Üç Şerefeli Külliyesi nin maaş ödemeleri ve giderlerine harcanmış, 286.080 akçası ise borç ödemelerine gitmiştir. Ele alacağımız ikinci alt-dönem 1628 yılından başlamaktadır. 1628-29 muhasebe yılında devreden bakiye çok yüksektir. Bunun sebebi Hicri 1037 yılından kalan alacaklardır. Bu alacakların 368.480 akçası cari mali dönem içinde tahsil edilmiştir. Bu da gösteriyor ki vakıf tarımsal koşullarda bozulmadan kaynaklanan bir tahsilat güçlüğü içinde değildir. Cari muhasebe dönemi ilgili olduğu yılın fiili gelir tahsilatının dönemine tam denk gelmediğinden alacak kayıtları şişmektedir. 1628-29 yılı defteri tamirat giderlerini kaydettikten sonra Hicri 1037-38 senesinde ödenmeden kalan ve 201 çalışan için 170.850 akça tutan gecikmiş maaş ödemesinin kayıtlarını vererek sonlanmaktadır.
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) 1630-31 yılında yarım milyon akçaya yaklaşan devreden bakıyenin 456.944 akçası cari mali dönem içinde tahsil edilmiş görünmektedir. Bu yüksek devreden bakiye tutarı az yukarıda bahsettiğimiz dönemsel farklılıktan doğmaktadır. 1630-31 ve 1631-32 dönemlerinde muhasebe kayıtlarında ufak bir değişikliğe gidilmiş ve hamamların tamirat masrafları ayrı olarak kaydedilmeye başlanmıştır. 1632 yılında muazzam bir miktara ulaşan devreden bakiye rakamı öncelikle düzensiz muhasebe döneminden kaynaklanmaktadır. Bir milyon akça üzerindeki bakıyenin 950.000 akçadan fazlası cari mali dönem içinde tahsil edilebilmiştir. Dönem sonunda yine dönem düzensizliği nedeniyle 1.270.665 akça kadar bir meblağ bâkî kalmıştır. Bunun 1.185.185 akçası cari mali yıldan kalmadır. Vakıf aşağıda gelir ve gider rakamlarını veren tablo 3 e yansıtılmamakla birlikte Dârü s-sa âde Ağalığı na 10.000 akça teslim etmiştir. 1634 ve 1635 yıllarına denk gelen defterler tam bir mali yılı kapsamadığından değerlendirmek güçtür. Ancak 1634-35 mali yılına ait on aylık defterde imaret giderlerinin yüksek olmasının bu yıl gıda fiyatlarında görülen ciddi artış ile ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. 1630 ile 1640 arasındaki on yıllık dönemde mukâta a gelirlerinin hafifçe gerilemiş olduğu görülmektedir. Asıl dikkat çekici olan 1634 senesinden itibaren vakfın hamamları ve serrâcân dükkanlarının kayıtlarının görünmemesi ve aylık gelirler kaleminin sadece 5000-6000 akça seviyesine düşmesidir. Sonuç Edirne deki II. Bayezid Vakfı nın 1597-1640 yılları arası için elimizde bulunan defterlerine genel bir değerlendirme için baktığımızda vakfın mali tarihi açısından ilk göze çarpan husus peşin tahsilat ve hatta bazan borçlanmanın yıl içindeki vakıf harcamalarını destekleyen önemli bir unsur olduğudur. Önceki yıldan devreden bakiye ve vakfın tahsil edemediği gelirlerine ait kayıtlar bize bu dönem boyunca mevcut muhasebe defterlerinin işaret ettiği kadarıyla ciddi ve arka arkaya tekrarlanan tahsilat güçlükleri yaşanmadığını göstermektedir. Vakfın kentsel gelirlerini oluşturan hamam ve dükkanların kira bedelleri farklı seyirler ve artış oranları izleyebilmekle birlikte 129
Kayhan Orbay 130 1620 li yıllara kadar toplam kentsel gelirlerde bir düşüş görülmemektedir. Edirne de vakfa gelir getiren serrâcân dükkanlarının en son kaydı 1616 yılında okunabilmektedir. Daha sonra 1628 yılına kadar muhasebe defterleri eksiktir ki bu yıldan itibaren serrâcân dükkanlarının kaydı görünmemektedir. Aradaki dönemde dükkanlar harap mı olmuştur yahut başka bir gelişme mi yaşanmıştır kesin olarak bilemiyoruz. Ancak 1634 senesinden itibaren de hamamların kayıtları kaybolmuştur. Bunun sonucu olarak kentsel gelirler yüzyılın başında 100.000 akçaya yakın bir seviyedeyken sadece 5.000-10.000 akça seviyesine inmiştir. Hamamların ve dükkanların bakım ve onarımı için vakfın her sene ciddi masraflar üstlendiğini dikkate alırsak bu mülklerin zaman içinde tahrip olduğunu ileri sürmek güçtür. Bir ihtimal Temmuz 1633 e tarihlenen bir depremin hamamları yıkmasıdır. 9 Daha güçlü bir ihtimal ise 2 Eylül 1633 deki İstanbul yangınının vakıf hamamlarını tahrip etmesidir. 10 1634 yılı muhasebesinden sonra hamamların görmeye alışık olduğumuz tamirat masraflarına ait mutad kayıtlar da muhasebelerde pek görünmemektedir. Buna karşılık, 1655-56 / 1065-66 muhasebesinde hamamların kaydı yeniden okunmaktadır. Kentsel gelirler açısından, gelirlerin fiyat hareketlerine uyumu gibi genel bir mesele ortaya çıkmış görünmemektedir. Her bir gelir getirici mülkün kendine has koşulları ve zaman içinde geçirdiği bakım ve onarımlar kira geliri seviyesini etkilemektedir. Bu nedenle kira gelirlerinin seyrinde, gelirlerin düşmesi veya tamamen kesilmesinde, vakıf mülkünü tahrip eden afetler birincil derecede etkili olmaktadır. Vakfın yıllık gelirini ezici bir ağırlıkla kırsal gelirler oluşturmaktadır. Bu gelirlerin de büyük bir kısmı mukâta a usulü ile toplanmaktadır. Vakfın mukâta a gelirleri 1601 senesinden 1610 senesine kadar tedrici artışlar göstermiştir. 1610 senesinden itibaren ise mukâta a gelirleri hafif bir düşüş yaşamıştır ve incelenen dönem sonunda dahi 1610 öncesi seviyesine çıkamamıştır. Diğer taraftan istisnai fiyat artışlarının görüldüğü 1604 ve 1605 yıllarını da içeren yüzyılın ilk onyılı fiyatların sonraki onyıllara nazaran yüksek seyrettiği bir dönemdir. Şimdi, mukâta a gelirleri seviyesinin fiyatlarla böyle bir uyum içinde olduğunu gördükten sonra, vakfın bir tahsilat güçlüğü yaşamadığını, mukâta a gelirlerinde uzun dönemde 9 Nicholas Ambraseys, Earthquakes in the Mediterranean and Middle East, Cambridge, Cambridge University Press, 2009, s. 481. 10 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 3, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1972, s. 356.
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) ne ciddi bir artış ne de düşüş ortaya çıktığını dikkate alırsak tarımsal koşulların da bir değişim göstermediği sonucuna varabiliriz. Sonuç olarak tarımsal gelirlerdeki hafif gerileme ve kentsel gelirlerdeki kayıplara karşın vakfın fiili işleyişini kesintiye uğratacak, hizmetleri görmesini aksatacak, maaşların uzun süre ödenemediği bir dönem tespit edilememiştir. Tarımsal koşullar ve fiyatlar kırsal ekonomide istikrarlı bir dönem yaşandığını ima etmektedir. Dahası bölgenin demografik tarihi ile ilgili çalışmalar 17.yy da bir nüfus düşüşüne işaret etmekteyseler de, vakıf köylerinde nüfus düşüşüne bağlı bir gelir azalması da görülememiştir. 11 Bu bakımdan II. Bayezid in Edirne vakfının kırsal gelirlerinin seyrinin Doğu Balkanlar da tarımsal koşulları temsili nispetinde, bu coğrafyada Anadolu da yaşanan içgöç hareketleri ve tarımsal üretim düşüşünün yaşanmadığını sonucuna varmak mümkündür. Kaynakça Ambraseys, N., Earthquakes in the Mediterranean and Middle East, Cambridge, Cambridge University Press, 2009. Barkan, Ö., L., İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2, 1962-63, 239-296. Edirne ve Civarındaki Bazı İmaret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilançoları, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, I/2, 1964, s.235-377. Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586), Vakıflar Dergisi, 9, 1971, s.109-161. Danişmend, İ. H., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 3, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1972. Erdoğdu, A., Konya Mevlevi Dergahı nını Mali Kaynakları ve İdaresi Üzerine Düşünceler ve Belgeler, Belgeler, XVII, 1996, 21, s.41-70. 11 Machiel Kiel, The Heart of Bulgaria Population and settlement history of the districts of Provadia, Novi Pazar and Shoumen form the Late-Middle Ages till the end of the Ottoman Period, Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir, s.15-38. 131
Kayhan Orbay Faroqhi, S., Vakıf Administration in Sixteenth Century Konya, The Zaviye of Sadreddin-i Konevi, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XVII/2, 1974, s.145-172. Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth and Seventeenth-Century Documents, Turcica, 1981, s. 90-121. A Great Foundation in Difficulties: or some evidence on economic contraction in the Ottoman Empire of the midseventeenth century, Revue D Histoire Magrebine, 47-48, 1987, s.109-121. Agricultural Crisis and the Art of Flute-Playing: The Wordly Affairs of the Mevlevi Dervishes (1595-1652), Turcica, XX, 1988, s. 43-69. Gerber, H., The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne, Asian and African Studies, 17, 1983, s.29-45. Gökbilgin, T., Edirne ve Paşa Livası: Vakıflar Mülkler Mukataalar, İstanbul, Üçler, 1952. Güran, T., Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar, İstanbul, Kitabevi, 2006. Kiel, M., The Heart of Bulgaria Population and settlement historyı of the districts of Provadia, Novi Pazar and Shoumen form the Late-Middle Ages till the end of the Ottoman Period, Türk- Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir, s. 15-38. Orbay, K., Structure and the Content of the Waqf Account Books as sources for Ottoman Economic and Institutional History, Turcica, Revue D Etudes Turques, vol. 39, 2007, s.3-48. Economic Development of the Imperial Waqfs; A Study in the Institutional and Local Economic History in the Transformation Period. Yayınlanmamış Doktora Tezi: University of Vienna, 2007. 16. ve 17. Yüzyıllarda Bursa Ekonomisi: Sultan Çelebi Mehmed Yeşil İmaret inin Mali Tarihi (1553-1650), A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, S. 22, Güz 2007, s.125-158. 132
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) Financial Development of the Waqfs in Konya and Agricultural Economy in the Central Anatolia (Late 16 th Early 17 th Centuries), basılacak, Journal of the Economic and Social History of the Orient. Gazi Süleyman Paşa Vakfı nın Mali Tarihi ve 17. Yüzyılda Trakya Tarımsal Ekonomisi, A.Ü. Tarih Araştırmaları Dergisi, 30/49, 2011, s.145-181. Muhasebe Defterlerine Göre 17. Yüzyıl Başlarında Üç Şerefeli Camii Vakfı, H.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 15, Güz 2011, s.159-165. Yediyıldız, B., XVIII. Yüzyılda Türkiye de Vakıf Müessesesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2003. 133
Kayhan Orbay Tablo 3: Vakfın Ana Gelir ve Gider Rakamları 1596/1005 1 1597/1005-06 1601/1009-10 1604/1012-13 1605/1013-14 1606/1014-15 1607/1015-16 Toplam Gelir 2 786.417 2.273.608 1.904.571 2.684.627 2.585.452 2.544.720 2.381.642 Peşin Tahsilat 40.000 100.000 180.000 120.000 Devreden 3 482.778 27.985 177.485 393.960 269.444 268.665 270.471 Cari Gelir 4 301.972 2.245.623 1.727.086 2.236.105 2.216.008 2.096.055 1.991.171 Aylık Gelirler 5 Hamamlar Çukur Balat Sûfiyyûn Zenek (Selhhâne) Cedîd Serrâcân dükkanları 40.545 6 13.332 8.000 10.000 1.000 2.511 4.137 107.564 7 43.333 26.000 25.820 2.054 8.000 (yıllık) 13.042 (yıllık) 85.931 23.500 20.000 21.748 3.276 5.328 8 12.180 96.442 9 30.500 18.326 24.750 2.400 4.200 12.185 112.777 10 39.000 21.667 29.838 830 4.434 13.195 105.721 38.338 20.000 28.000 600 3.000 12.180 104.090 Mukâta a Gelirleri 1.563.669 1.272.262 11 1.571.267 12 1.626.171 1.612.837 13 1.676.171 40.000 20.000 23.327 2.400 3.000 12.180 1 Dört aylık muhasebedir. 2 Asl-ı mâl. 3 Bakıye-i muhâsebe-i maziye; önceki muhasebe döneminden devreden kasa nakiti ve alacakların toplamı. 4 Ani l-mahsûlât; sadece cari muhasebe döneminden kaynaklanan gelirler. 5 Ani l-müşâherât; aylık bazda toplanan gelirler. 6 Dört aylık. 7 Onüç aylık. 8 Sekiz aylık. 9 Çukur, Balat ve Sufiyyun hamamlarının onbir aylık kira bedelleridir. 10 Sadece Zenek Hamamı yıllık bedeli ile diğer hamamlar onüç aylık kira bedelleri ile kayıtlıdır. 11 Aslında önceki mütevellilerin makbuzu ile 1.568.669 akçadır. 12 Aslında önceki mütevellilerin makbuzu ile 1.631.003 akçadır. 134
Edirne II. Bayezid Vakfı nın Mali Tarihi (1579-1640) Emânet Gelirleri 14 243.572 517.059 163.203 514.112 417.162 195.409 91.195 Diğer Gelirler 17.855 57.331,5 205.690 54.284 59.898 182.088 119.725 Toplam Giderler 670.412 2.241.200 1.574.337 1.914.121 2.098.418 1.917.475 1.681.656 Maaş ve Aylıklar Görevli sayısı Maaşlar toplamı Zevâ idhâr sayısı Aylıklar toplamı 146.670 338.790 205 330.990 34 7.800 347.819 207 302.696 33 45.123 373.405 210 308.400 39 65.005 407.803 210 336.139 35 71.670 363.420 211 311.760 31 51.660 344.670 211 292.620 22 52.050 Mutfak Giderleri 523.742 1.462.069,5 1.020.252 1.214.973 1.315.267 1.209.587 1.006.668 Dârü ş-şifâ Giderleri 36.540 79.170 15 79.170 73.080 73.080 73.080 73.080 Diğer Giderler 18.318 58.573,5 99.422 ~100.000 106.677 107.562 120.785 Ücret Ödemeleri 26.918 48.887 62.227 53.609 80.592 58.585 44.204 Tamirat Giderleri 7.232 46.611 80.629 73.747 84.168 81.517 67.563 Ödemeler 16 88.020 17 149.568 132.780 526.744 398.969 430.770 537.624 Alacaklar 0 82.870 197.454 269.444 268.228 265.522 223.628 Kalan 27.985 0 0 437 4.949 4.948 13 Aslında önceki mütevellilerin makbuzu ile 1.653.337 akçadır. 14 Vakıf gelirleri ki ber vech-i emânet zabt şode. 15 Onüç aylık gider toplamıdır. 16 Borç ve gecikmiş maaş ödemeleri ile Dârü s-sa âde Ağalığı Hazinesi ne nakdi teslimatlar. 17 81.720 akçası Üç Şerefeli Külliyesi çalışanlarına dört aylık maaş ödemesi olarak. 135
Kayhan Orbay 1608/1016-17 1609/1017-18 1610/1018-19 1611/1020 1612/1021 18 1612/1021 19 1613/1022-23 Toplam Gelir 2.335.584 2.164.487 2.447.596 2.472.538 1.959.521 1.248.464 2.131.994 Peşin Tahsilat 50.000 50.000 340.000 20 Devreden 228.576 230.854 283.964 319.160 298.571 1.094.149 226.839 Cari Gelir 2.157.008 1.933.633 2.113.632 1.813.378 1.660.950 154.315 1.905.155 111.215 21 103.328 104.903 106.215 52.440 64.141 121.115 23 Aylık Gelirler Hamamlar Çukur Balat Sûfiyyûn Zenek (Selhhâne) Cedîd Serrâcân dükkanları 43.334 21.666 23.002 2.600 3.300 13.195 40.000 20.000 22.000 2.400 3.000 12.180 40.000 20.000 22.000 2.400 4.000 12.180 42.504 20.000 22.340 3.840 6.000 10.044 22 Mukâta a Gelirleri 1.617.835 24 1.537.834 25 1.596.201 26 1.545.864 1.421.998 27 1.568.332 Emânet Gelirleri 276.781 260.914 384.940 147.569 181.542 147.872 Diğer Gelirler 51.177 31.557 27.588 13.730 3.970 90.174 69.836 Toplam Giderler 1.521.248 1.522.607 1.714.401 1.660.067 550.247 1.005.601 1.524.268 Maaş ve Aylıklar 374.214 28 369.356 370.080 397.810 145.838 213.150 391.167 22.500 10.000 11.500 1.920 2.500 4.600 26.250 11.662 13.419 1.400 3.500 6.440 48.750 21.670 24.921 2.600 6.500 12.675 18 Beş aylık. 19 Yedi aylık. 20 Ani l-istikrâz; Edirne Selim Camii Vakfı mütevellisi Mustafa Efendi elinden. 21 Onüç aylık. 22 Onüç aylık. 23 Onüç aylık. 24 Kayıtlı olan meblağların toplamı 1.687.834 olup bunların içinden evvelce peşin alınan 70.000 akça düşülmüştür. 25 Kayıtlı olan meblağların toplamı 1.687.834 olup bunların içinden evvelce üç ayrı mukâta a bölgesi için peşin alınan 150.000 akça düşülmüştür. 26 Kayıtlı gelirler toplamı 1.646.202 olmakla birlikte Süzebolu mukâta a sı için alınan 50.000 akça peşin düşülmüştür. 27 Aslında 1.471.999 akça olup önceki yıllarda alınmış olan 50.000 akça peşin düşülmüştür. 28 Onüç aylık. 136