ÖLÇME VE KONTROL Ölçme nedir: Her hangi bir nesnenin ne kadar büyük, küçük veya az ya da çok olduğunu belirtme sorunudur. Ölçmenin tanımı: Birim adı verilen bilinen bir değerle aynı cinsten bilinmeyen bir değeri karşılaştırmaya (kıyaslamaya) ölçme denir. Kontrol: Yapılan bir işin istenilen ölçü sınırları içerisinde ve istenilen özelliklerde yapılıp yapılmadıklarını tespit etme işlemine kontrol denir. Ölçme ve Kontrolü Etkileyen Faktörler 1. Ölçü aletinin yapılış hassasiyeti, 2. Ölçme işlemini yapan kişi, 3. Ölçme işleminin yapıldığı yerin ısısı, 4. Ölçme aletinin ısısı, 5. Ölçülecek cismin ölçülmeye uygun olup olmaması (çapaklı, paslı veya tozlu olması gibi). Ölçme ve Kontrol İşlemlerinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1. Ölçmede, istenilen ölçü tamlığında ölçü aleti kullanılmalıdır. 2. Okuma sırasında okuma yerine dik olarak bakılmalıdır. 3. İşin ve ölçü aletinin yüzeyleri ölçme yapmadan önce temizlenmelidir. 4. Hassas ölçümlerde, ortam sıcaklığına dikkat edilmelidir. 5. Ölçü aletlerinde, ölçü baskısının tam değeri uygulanmalı. Hiç bir zaman zorlamayınız. 6. Hiçbir zaman, hareket halindeki iş parçası üzerinde ölçme yapmayınız. 7. Ayarlanabilir ölçü aletleri ölçmeden önce tekrar sıfır konumuna getirilip ayarlanmalıdır. 8. Ölçü aletlerinin tamlık dereceleri çeşitli zaman aralıklarında kontrol edilmelidir. Ölçü Aletlerinin Bakımı 1. Ölçme aletlerini kesici aletlerden uzağa ve daha yumuşak bir zemin üzerine koymalıyız (örneğin tahta, kumaş veya sünger üzerine). 2. Hassas ölçü aletlerini sıcak ve soğuğun olumsuz etkilerinden korumalıyız. 3. Ölçü aletlerini düşürmemeliyiz, çarpma ve diğer zararlardan korumalıyız. 4. Ölçü aletlerini kullandıktan sonra veya çalışma sona erince, itinayla kaldırmalıyız ve gerektiğinde temizlemeliyiz. Paslanma tehlikesine karşın ölçü aletleri belirli zaman aralıklarında asitsiz yağ ile veya gres ile yağlanmalıdır. Not: Hatalı ölçü aletlerini kendiniz onarmaya veya üzerinde herhangi bir değişiklik yapmaya çalışmayınız. Metrik Ölçü Sisteminde Uzunluk (metre) (m) Uzunluk As Katları Ölçüleri m dm cm mm µ nm 1 Metre (m) 1 10 100 1000 1000 000 1000 000 000 1 Desimetre (dm) 0,1 1 10 100 100 000 100 000 000 1 Santimetre 0,01 0,1 1 10 10 000 10 000 000 (cm) 1 Milimetre (mm) 0,001 0,01 0,1 1 1000 1000 000 1 Mikron (µ) 0,000001 0,00001 0,0001 0,001 1 1000 1 Nanometre (nm) 0,000000001 0,00000001 0,0000001 0,000001 0,001 1 Inch (parmak) Ölçü Sistemi Bu ölçü sisteminin birimi YARDA dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. 1Parmak (1 ) = 25,4 mm dir.
Sürmeli Kumpaslar Tesviyecilikte en yaygın kullanılan hassas ve önemli ölçü aletlerinden biri sürmeli kumpaslardır. Sürmeli kumpaslar; dış ve iç çap, kalınlık, aralık, derinlik ve kademeleri ölçmede kullanılmaktadır. Sürmeli kumpaslar temel olarak iki önemli parçadan oluşmaktadır. Bunlardan biri üzerinde metrik ve parmak sistemine göre bölüntüler bulunan ölçü cetvelidir. İkinci parça ise ölçü cetveli üzerinde ileri geri kayarak hareket edebilecek şekilde imal edilmiş ve yine üzerinde her iki ölçü sistemine göre bölüntüler bulunduran sürgüdür (verniyerdir). Ölçüm Hassasiyetlerine Göre Sürmeli Kumpaslar 1/10 mm hasssiyette sürmeli kumpaslar 1.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 9 mm lik mesafe verniyer üzerinde 10 eşit parçaya ayrılmıştır) 2.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafe verniyer üzerinde 10 eşit parçaya ayrılmıştır) 1/20 mm hasssiyette sürmeli kumpaslar 1.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafe verniyer üzerinde 20 eşit parçaya ayrılmıştır) 2.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 39 mm lik mesafe verniyer üzerinde 20 eşit parçaya ayrılmıştır) 1/50 mm hasssiyette sürmeli kumpaslar (Bu kumpaslarda ölçü cetveli üzerindeki 49 mm lik mesafe verniyer üzerinde 50 eşit parçaya ayrılmıştır.) 1/10 mm Hassasiyette (0,1 mm) ölçüm yapabilen verniyerli sürmeli kumpaslar Bu kumpaslarda okunan tam ölçüden sonra (1, 2, 3 vb.) mm nin onda biri (0,1; 0,5; 0,8; 0,9 gibi) kadar değerleri göstermek veya okumak mümkündür. Kumpasın elde edilişi : Tip 1 0 Ölçü cetveli 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 9 mm 0 Verniyer 0 1 1 mm 1/10 mm hassasiyetteki verniyerli sürmeli kumpas, ölçü cetveli üzerindeki 9 mm lik mesafenin hareketli verniyer üzerinde 10 eşit taksimata bölünmesiyle 0,9 mm elde edilmiştir. 0,1 mm 10
Örnek Problem : 58,6 mm değerini 1/10 mm hassasiyetteki kumpasın birinci tipinde gösteriniz. Çözüm : 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 58,6 mm 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hareketli verniyerin son çizgisi : 58,6+9 = 67,6 mm Çakışma Çizgisi : 0,9x6 = 5,4 mm + 58,6 = 64 mm Sürmeli kumpasın 2. tipinde de ölçü hassasiyeti 1. tiple aynı (0,1 mm) olup, aralarındaki fark 2. tipin okuma kolaylığının daha iyi olmasıdır. Kumpasın elde edilişi: Tip 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 1,9x10 = 19 mm 0 2 2 mm 10 Her bir verniyer aralığı = 19/10 = 1,9 mm Kumpasın ölçü hassasiyeti = 2 1,9 = 0,1 mm 0,1 mm 1,9 mm 0 1 1/10 mm hassasiyetteki verniyerli sürmeli kumpas, ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafenin hareketli verniyer üzerinde 10 eşit taksimata bölünmesiyle elde edilmiştir. Örnek problem: 58,6 mm değerini 1/10 mm hassasiyetteki kumpasın ikinci tipinde gösteriniz. Çözüm : 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 58,6 mm 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Verniyerin son Çizgisi: 58,6 + 19 = 77,6 mm Ölçü cetvelinin çakışan çizgisi: 6x1,9 = 11,4 +58,6 = 70 mm 77,6 mm
1/20 mm hassasiyette (0,05 mm) ölçüm yapabilen verniyerli sürmeli kumpaslar Bu kumpaslarda ölçü hassasiyeti (0,05 mm) ölçü cetveli üzerindeki 19 mm uzunluğun hareketli verniyer üzerinde 20 eşit parçaya bölünmesiyle elde edilmiştir. Kumpasın elde edilişi : Tip 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 0,95x20 = 19 mm 0 20 0 19/20 = 0,95mm verniyerdeki iki çizgi arası mesafe 1 1 0,95 = 0,05 mm kumpasın ölçü hassasiyeti 0,95 mm 0,05 mm 0 Örnek problem: 25,65 mm değerini 1/20 mm hassasiyetteki verniyerli sürmeli kumpasın 1. tipinde gösteriniz. Çözüm: 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 25.65 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 44.65 Verniyerin Son Çizgisi : 25,65+19 = 44,65 Verniyerin Çakışan Çizgisi : 0,65/0,05 = 13 Ölçü Cetvelinde Çakışan Çizgi : 0,95x13 = 12,35 +25,65 = 38 Yine 1/10 mm lik kumpasların ikinci tipinde olduğu gibi 1/20 mm lik kumpaslarında okuma kolaylığı sağlamak üzere ikinci bir tipi mevcut olup birinci tip kumpasla aynı ölçü hassasiyetine (0,05 mm) sahiptir. Bu tip kumpaslarda da ölçü cetveli üzerindeki 39 mm lik uzunluk hareketli verniyer üzerinde 20 eşit taksimata ayrılmıştır.
Kumpasın elde edilişi Tip: 2 0 1 2 3 4 5 6... 35 36 37 38 39 40 41 0 1 2 3 18 19 20 0 2 2 Hareketli verniyerdeki her bir sıkala arası = 39/20 = 1,95 mm Ölçü hassasiyeti = 2-1,95mm = 0,05 mm 1,95 mm Kumpasın ölçü hassasiyeti 0,05 mm yani ölçebileceği en küçük değer 0 1 Örnek problem : 3,85 mm değerini 1/20 mm hassasiyetteki kumpasın 2. tipinde gösteriniz. 0 1 2 3 4 5 6... 37... 40 41 42 0 1 17 20 Verniyerin son çizgisi : 3,85+39 = 42,85 mm Hareketli verniyerin çakışma çizgisi : 0,85/0,05 = 17 Ölçü cetvelindeki çakışan çizgi : 17x1,95 = 33,15 +3,85 =37 1/50 mm Hassasiyetteki Verniyerli Sürmeli Kumpaslar Bu kumpasında diğer kumpaslardan önemli bir farkı olmayıp, tek fark hassasiyetinin (0,02 mm) daha yüksek olmasıdır. Ancak okunma güçlüğüne bağlı okuma hassasiyeti düşük olduğundan dolayı çok sık kullanılan bir kumpas değildir. Bu kumpasla ölçüm yapmak yerine mikrometreleri tercih etmek daha doğru olacaktır. Kumpasın elde edilişi 0 1 2 3 4 5 47 48 49 50 Ölçü Cetveli Verniyer 0 1 2 3 4 49 50 1 mm 0,98 mm 0,02 mm Kumpasın gösterebileceği en küçük değer.
Parmak Verniyerli Sürmeli Kumpaslar Verniyerdeki Parmak Taksimatı 0 1/16 1/8 3/16 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 9/16 5/8 11/16 3/4 13/16 7/8 15/16 1 1/128" Verniyerli Sürmeli Kumpas Kumpasın elde edilişi Tip. 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 1/16 3/16 5/16 7/16 0 2/16 7/128" 1/128" 4/16 6/16 7/16 : 8 = 7/128 verniyerdeki iki sıkala arası mesafe 1 7 8 7 1 16 128 128 128 128 (8) (1) 1/16" 8/128" Bu kumpasın ölçü hassasiyeti (1/128") ölçü cetveli üzerindeki 7/16 değerinin hareketli verniyer üzerinde 8 eşit parçaya bölünmesi ile elde edilmiştir. Örnek Problem : 5/16" değerini 1/128" hassasiyetteki parmak verniyerli kumpasta gösteriniz. Çözüm 5/16+(8x7/16)=12/16=3/4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1/16 1/8 3/16 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 9/16 5/8 11/16 3/4 13/16 7/8 15/16 1 Örnek Problem : (3/8+5/128) değerini 1/128" hassasiyetindeki parmak verniyerli kumpasta gösteriniz. Çözüm 0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1/16 1/8 3/16 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 9/16 5/8 11/16 3/4 13/16 7/8 15/16 1 3 5 7 3 5 35 48+5+35 88 11 + + 5 + + Çakışır 8 128 128 8 128 128 128 128 16
Verniyerli sürmeli kumpaslarla iç çap ölçümü 1- Kumpasın çeneleri ölçülecek ölçüden daha küçük olarak açılır 2- Sabit çene ölçülecek yüzeye dayatılır 3- Hareketli çene diğer ölçüm kenarına temas edene kadar açılır 4- Ölçme esnasında kumpas çenelerinin daima delik eksenine paralel olmalıdır. Şekil 1. Kumpasla iç çap ölçümlerinin gösterilmesi Verniyerli sürmeli kumpaslarla dış çap ölçümü 1- Kumpas çeneleri ölçülecek ölçüden daha büyük olarak açılır 2- Sabit çene iş parçası yüzeyine dayatılır 3- Hareketli çene kapatılarak iç parçası yüzeyine teması sağlanarak ölçüm yapılır. Şekil 2. Kumpasla dış ölçümlerin gösterilmesi Verniyerli derinlik kumpası ile derinlik ölçümü 1. Köprüyü, daima ölçü itibar yüzüne sıkı olarak dayatınız 2. Derinlik dayamalı kılıcı, hafifçe derinliğin tabanına temas edene kadar kaydırınız. 3. Tespit vidasını dikkatlice sıktıktan sonra, derinlik kumpasını kaldırınız ve ölçü değerini okuyunuz. Şekil 3. Kumpasla derinlik ölçümlerinin gösterilmesi
MİKROMETRELER Mikrometreler kumpaslara göre daha hassas (1/100 mm) ölçüm yapabilen hassas ölçü ve kontrol aletleridir. Mikrometreler kulanım yerlerine göre; 1. Dış çap mikrometreleri 2. İç çap mikrometreleri 3. Derinlik mikrometreleri 4. Sayısal mikrometreler 5. Vida mikrometreleri 6. Özel mikrometreler... olmak üzere pek çok çeşidi vardır. Her mikrometrenin belli bir ölçüm aralığı vardır. Örneğin 0-25 mm ölçü aralığı olan bir mikrometrede 30 mm olan bir değeri ölçemeyiz. Bu boyutu ancak ölçü aralığı 25-50 mm olan bir mikrometrede ölçmek mümkündür. Mikrometrede ölçme mili, konik burç vasıtasıyla ölçme tamburuna sıkı olarak tespit edilmiştir. Ölçme tamburunun döndürülmesi, ölçme milinin, gövdeye sabit olarak bağlı olan mil somunu içinde, vidanın adımına uygun olarak, ilerlemesini doğurur. Ölçme mili vidasının adımı genellikle 0,5 mm dir yani ölçme tamburunun bir devrinde ölçme milinin 0,5 mm yer değiştirdiği görülür. Eğer ölçme tamburunun çevresi 50 eşit taksimata bölünürse; Tamburun üzerindeki 1 taksimat kadar sağa veya sola döndürülmesi ile tambur ölçme mili üzerinde 0,5/50 mm hareket edecektir. Bu hareket mesafesi 0,01 mm olup, aynı zamanda mikrometrenin ölçü hassasiyetidir yani gösterebileceği en küçük değerdir. I. Tip mikrometrelerde ölçü kovanı çevresi 50 eşit parçaya bölünmüş olup, bu kovan ölçü mili üzerinde bir tur çevrildiğinde ölçü mili üzerinde 0,5 mm ileri veya geri hareket eder. Buda mekanizmadaki vida adımının 0,5 mm olduğunu gösterir. O halda ölçü kovanını özerindeki iki skala arası kadar sağa veya sola çevirdiğimizde alınan yol 0,5/50 = 0,01 mm kadardır. Şekil4. Mikrometrenin kesit görünüşü ve çalışma prensibi
Şekil 5. Mikrometre şekilleri
Örnek Problemler 1. Tip mikrometrelerde vida adımı 0,5 mm olup, tamburun çevresi 50 eşit parçaya bölünmüştür 0 1 2 3 0,5 1,5 2 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0 25 mm 3,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 0,5 1,5 2,5 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25 50 mm 28,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 0,5 1,5 2,5 3,5 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0 25 mm 3,87 mm yi gösterir 0 1 2 3 0,5 1,5 2,5 3,5 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25-50 mm 28,87 mm yi gösterir
Örnek problemler 2. Tip mikrometrede ise ölçü mili üzerindeki vidanın adımı 1 mm olup, tamburun etrafı 100 eşit parçaya bölünmüştür. Böylece ölçü mili üzerindeki tambur iki sıkala arası kadar sağa veya sola çevrildiğinde ölçü mili üzerindeki tamburun hareketi ileri veya geri 1/100 mm kadar olcaktır. 0 1 2 3 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0-25 mm 3,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25-50 mm 28,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 90 85 87 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0-25 mm 3,87 mm yi gösterir 0 1 2 3 90 85 87 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25-50 mm 28,87 mm yi gösterir
EĞELEME Mengene tezgahında yapılan eğeleme, kesme, bükme vb. işlemlerde maksimum verimi alabilmek için mengene yüksekliğinin çalışan kişinin boyu ile uyumlu olması gerekmektedir. Tezgah üzerinde kısa süre içerisinde kullanılacak takımlar bulundurulmalı, işi biten takımlar tezgah üzerinde bırakılmamalıdır. Takımlar tezgah üzerinde düzenli bir şekilde bulundurulmalı. Ayrıca ölçü ve kontrol aletleri diğer takımlardan ayrı tutulmalıdır.
İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması I İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması II Parçayı mengene ağzını ortalayarak bağlayınız. Tek taraflı parça bağlamada diğer tarafta takoz kullanınız Mengeneyi sadece elle sıkınız İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması II İnce parçaları mümkün olduğunca kısa bağlayınız. Uzun parçaların önce bağlı kısımlarını, sonra diğer kısımları bağlanarak işlenmeli İş parçalarının yüzeylerini korumak için ağızlıklar kullanılmalı İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması III U şeklindeki parçayı eğelemede sert bir takoz kullanılmalı Yuvarlak parçaları eğelemede üzerinde v yataklar bulunan takozlar kullanılmalı Borular ya iki V takozu yada boru mengenesiyle bağlanmalıdır
Mengene Ağızlıkları Çeşitli şekillerdeki mengene ağızlıkları. MENGENELER Mengeneler ve Kısımlarının Gösterimi EĞELER Eğe : Yüzeyindeki dişler vasıtasıyla talaş kaldırarak metal parçaları istenilen ölçü ve biçime getirme işleminde kullanılan bir el aletidir. Eğelerin Sınıflandırılması Diş Şekline Göre Basit Dişli Eğeler: Kurşun, Kalay, Tutya, Ağaç, Mantar vb. yumuşak malzemeler için kullanılır. Çapraz Dişli Eğeler: Çelik, pirinç gibi daha sert malzemeler için. Törpü Dişli Eğeler : Ağaç, bakır gibi yumuşak malzemeler için.
Yuvarlak Eğe Üçgen Eğe Kare Eğe Lama Eğe Basit Diş : kurşun, kalay, ağaç, mantar vb. yumuşak malzemeler için Basit Diş : Çelik vb. daha sert malzemeler için Çapraz Dişli Eğe : Çelik, pirinç vb. sert malzemeler için. Törpü Dişli Eğe : Bakır, ağaç vb. yumuşak Frezelenmiş Dişler (talaş kırıcı kanallı) : Hafif metaller ve plastikler İçin. Kesitlerine Göre Eğeler Kavisli Dişler (talaş kırıcı kanallı) : Duralüminyum (Alüminyum bakır alaşımı az miktarda magnezyum ve silisyum içermekte), sıkıştırılmış kağıt vb. yumuşak malzemeler için. -Lama Eğe -Kare Eğe -Üçgen Eğe -Yuvarlak Eğe -Balıksırtı Eğe -Gibi pek çok çeşidi vardır
Cm 2 deki Diş Sayısına Göre Eğe Çeşitleri Diş Eğe uzunluğu (mm) Eğenin Adı cm 2 deki diş sayısı Numarası 0 100-450 Kaba eğe 5-10 1 80-450 Orta kaba eğe 10-16 2 80-450 Orta ince eğe 16-25 3 80-450 İnce eğe 25-35 4 80-315 Çok ince eğe 35-50 5 80-250 Parlatma eğesi 50-71 Eğeler sertleştirilmiş çelikten imal edilirler. Üzerlerine açılan dişler ya keskiyle yada frezede açılır. En çok kullanılan eğeler Çapraz dişli eğelerdir bu isim eğe yüzeyinin iki defa dişlenmiş olduğunu göstermektedir. İlk çekilen dişe alt dişleme denir ve eğe lamasının ekseni ile yapmış olduğu açı yaklaşık 55. İkinci çekilen diş üst dişleme olarak isimlendirilir ve eğe ekseniyle yapmış olduğu açı değeri yaklaşık 71 kadardır. Eğelere Sap Takılması Eğe sapları kademeli olarak delinirler. Bu deliklerin derinlikleri ve kademe uzunlukları şekilde görüldüğü gibidir. Eğenin kuyruk kısmı eğe sapının tam merkezine ve bir tokmak vasıtasıyla çakılmalıdır. Bu uygulamanın dışındaki bütün sap takma usullerinde iş kazalar meydana gelebilir.
Hatalı Sap Takma Eğelerin Tutulması Eğelerin tutulması sırasında sağ ve sol elin durumları, bazı şartlara bağlı olarak değişebilir. Büyük eğelerle çalışırken eğe sapı sağ elin avuç içine yerleştirilirken, sol elin avuç içi ile eğenin yüzeyine uygun ölçüde bastırılır. Küçük ve orta ölçekteki eğelerle çalışırken sol elin birkaç parmağı eğe ucu altından tutarken baş parmakla üzerinden biraz bastırılır. Bu esnada talaş kaldırmak istediğimiz taraf dikkate alınarak sol baş parmak eğenin ortasına, sağına veya soluna basar. Eğer eğenin ucu işin içinde ise ve eğenin ucundan bastırmamız mümkün değilse bu durumda sol elimizde sağ elimizin hemen önünde eğeye baskı uygulayabilir.
Eğeleme Şekilleri Eğeleme şekilleri, kullanılan eğenin (kaba, ince, çok ince eğe v.b.) çeşidine göre değişebilmektedir. Kaba Talaş Kaldırmada Malzemeden fazla miktarda talaş kaldırmak gerektiğinde, kaba dişli eğe kullanılarak ve vücudun ağırlığından faydalanarak kuvvetli bir baskıya ve canlı bir ritmik harekete ihtiyaç vardır. O halde serbest ve faydalı hareketlerin meydana gelebilmesi için vücudun işlenen parçaya göre uygun bir konumda bulunması lazımdır. İnce İşlemede Parça üzerinde bitirme yani ince işleme gerektiğinde öncelikle dikkate alınması gereken hususlar, ölçü, şekil ve yüzey düzgünlüğüdür (kalitesidir). Dolayısıyla ince eğeleme esnasında hareketlerin daha Eğenin dikkatli, çalışma baskı şekli kuvvetinin ve temizlenmesi daha az olması gerekmektedir. Çok İnce İşlemede Parçada özel bir ölçü tamlığı, şekli ve yüzey kalitesi ön planda tutulduğundan bu esnada sadece kolların çalışması baskının hafif fakat çok yerinde kullanılması şarttır. İşin Durumuna Göre Kesme Hareketi YönüKesme yönünün zaman zaman 90 civarında değiştirilmesinde fayda vardır. İnce işlemede genellikle eğe parçanın uzun kenarına paralel olarak sürülür. Kaba işlemede ise eğe genellikle parçanın kısa kenarına paralel sürülerek yapılmaktadır.
Eğenin çalışma şekli ve temizlenmesi Eğe ileriye doğru sürülürken aynı zamanda eğeye baskı kuvveti tatbik edilerek eğe dişlerinin malzemeye batarak talaş kaldırması temin edilir. Eğenin geri çekilmesinde eğe lamasına herhangi bir baskı kuvveti uygulanmaz. Eğe dişleri ya keskileme yada frezede elde edilmiştir. Buna göre eğe dişleri ya keski gibi yada kazıma şeklinde talaş kaldırırlar. Elle eğeleme yaparken baskı kuvveti ve kesme hareketi arasında uyumlu bir ahenk olmalıdır. İş parçası üzerinde oluşan çiziklerden sakınmak için eğeyi kendi uzunlamasına sürmek gerekiri işin eni eğenin eninden geniş ise eğeye aynı zamanda bir yan ilerleme hareketi de verilmelidir. Bu sağa veya sola yana doğru ilerleme hareketi eğe geri çekilirken verilmelidir. Dişleri arası talaşla dolmuş bir eğeyi temizlemek şarttır. Çünki böyle bir eğe işlenen yüzeyleri çizerek yüzey kalitesini bozar. Eğelerin temizlenmesinde yaygın olarak tel fırçalar kullanılmaktadır. Fırçalarken eğe dişlerine zarar vermemek için fırça eğeye üst dişler yönünde sürülmelidir. Şekil 6. Eğenin çalışma şekli ve temizlenmesi
DELME MAKİNELERİ 1- El Matkap makineleri (El Breyzleri) 2- Masaüstü Matkap Makineleri 3- Sütunlu ve Gövdeli Matkap Makineleri El Matkap Makineleri 1- Elle taşınabilen küçük gövdeli ağırlıkları 2,5-8 Kg arasında değişen çeşitli tiplerde yapılmış delme makineleridir. 2- El matkap makineleri tek fazlı alternatif akımla çalışırlar. Motor makinenin gövdesi içerisine yerleştirilmiş olup, gövde elektrik akımını geçirmeyecek şekilde yalıtılmıştır. 3- El matkap makineleri hafif olup, bu makineler daha çok bakım onarım ve montaj işlerinde yoğun olarak kullanılmaktadır. 4- Bu makineler metallerde 13 mm ye beton ve taş gibi zeminlerde ise 16 mm ye kadar çaplarda delme yapabilmektedir. 5- El matkap makineleri dönme devri ayarlanabilir, sağa sola dönüşlü veya darbeli olarak çalıştırılabilirler (Şekil 33). Şekil 1. El matkap Makisi ve Kısımlarının Gösterimi Masa Üstü Matkap Makineleri 1- Bu makineler bir masa veya sehpa üzerine monte edilerek kullanılırlar. 2- Masa üstü matkap makineleri ile çelik malzemelerde maksimum 16 mm ye kadar hafif metallerde ise (alüminyum vb.) 20 mm e çapa kadar delme işlemleri yapılabilmektedir. 3- Bu makineler kayış-kasnak ve hız kutulu olmak üzere iki farklı yapılmaktadırlar. 4- Kayış kasnak sistemiyle çalışan makinelerde 5-7 kademede devir sayısı elde edilebilir. Makinenin dönme devrini değiştirmek için kayışın kasnak üzerindeki konumunu değiştirmek gerekir. 5- Hız kutulu matkap makinelerinde ise makinenin dönme devri direkt makine üzerinde bulunan kollar vasıtasıyla yapılmaktadır.
Şekil 7. Masa Üstü Matkap Tezgahı ve Kısımları Sütunlu ve Gövdeli Matkap Makineleri Her iki matkap makinesi de birbirlerine çok benzemekle birlikte hassasiyetleri ve kullanım kapasiteleri bakımından farklılıklar gösterirler. Sütunlu matkap tezgahlarında matkap milinin bulunduğu kısım ve iş tablası sütun ekseni etrafında döndürülerek istenen konumlara getirilebilirler. Ancak başlık iş tablasının hareketi makinenin çalışma hassasiyetinin kolay bozulmasına neden olabilir (Şekil 3). Sütunlu Matkap Makinesi Gövdeli Makinesi Matkap Şekil 8. Sütunlu ve Gövdeli Matkap Makineleri ve Kısımları
Helis Matkap Uçları: Silindirik bir gövde üzerinde karşılıklı olarak iki helis kanalı bulunan ve her iki kanalın ucunda birer kesici ağız bulunan kesici bir takımdır. Helis matkap uçları kaliteli takım çeliklerinden (HSS) taşlanarak, frezelenerek veya haddelenerek imal edilirler. Matkabın helis kanalları kesilen talaşların dışarıya çıkmasına aynı zamanda soğutma sıvısının kesme yapan uçlara kadar ulaşmasını sağlar. Matkap ucu keserek delme yaparken delik yüzeylerine yapacağı sürtünmeyi en aza indirebilmek için helis kanallarının sırt kısımları zırh denilen bir şerit kalacak şekilde boşaltılmıştır. Delme anında delik yüzeyine sadece matkap ucunun zırh denilen kısımları temas etmektedir. Matkap uçları bilendiğinde kesici ağızlar ortaya çıkar. Bileme esnasında kesici ağızların arkasına doğru 8-12 derecelik bir boşluk açısı verilmelidir. Bu durum matkap bilenirken matkap uç açısı dışında dikkat edilmesi gereken en önemli husustur. Helis matkap uçları silindirik ve konik saplı olmak üzere sap durumuna göre iki farklı tipte imal edilirler. 16 mm çapa kadar olan matkap uçları silindirik saplı olarak imal edilirler ve bu matkap uçları manrenlerle matkap miline sıkı ve emniyetli bir şekilde bağlanabilirler. Daha büyük çapta olan matkap uçları ise sap kısımları konik olarak yapılırlar ve verilen koniklik standart olup buna mors koniği denmektedir. Aynı koniğin karşılığı matkap mili içerisine de verilmiş olup matkap ucu doğrudan matkap mili içerisine çakılarak gerekli emniyetli ve sıkı bağlantı sağlanmaktadır. Helis matkap uçlarının üzerindeki helis açısı ve matkap uç açıları delinecek malzemenin cinsine Şekil 9. Sap Durumuna Göre Helis Matkap Uçları ve Kısımlarının Gösterimi
Helis matkap uçlarının üzerindeki helis açısı ve matkap uç açısı delinecek malzemenin cinsine göre değişmektedir. Yumuşak malzemeleri delmede matkap helis açıları büyürken, sert malzemelerde düşmektedir. Tezgah Mengenesine Bağlayarak Delme: En çok kullanılan bağlama metodudur. Bu yöntemle malzeme tablaya sabitlenmiş mengenenin çenelerine güvenli bir şekilde bağlanarak delme işlemi gerçekleştirilir. Tezgah mengenesine bağlama Tezgah Tablasına Bağlayarak Delme: Mengeneye bağlanamayacak durumdaki parçalar, tezgah tablasına bağlanarak delinirler. Delinecek malzemeler geometrik şekline göre, V yatakları, bağlama pabuçları gibi elemanlar yardımı ile güvenli bir şekilde bağlanarak delinir. Tablaya bağlayarak delme
Matkapla Delme Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1- Matkap ucunun tezgaha sıkı ve emniyetli olarak bağlanması 2- İş parçasının matkap iş tablasına sıkı ve düzgün şekilde bağlanması. 3- Delinecek malzemenin cinsine ve matkap çapına uygun matkap dönme devrinin seçilmesi. 4- Delinecek yere daha önceden nokta vurularak markalamanın yapılmış olması. 5- Delme anında uygulanan baskı kuvvetinin matkap çapına ve malzeme cinsine göre ayarlanması. 6- Büyük çapta delme işlemleri için gerektiğinde kademeli delme işlemi yapılmalı 7- Delme işleminin bitimine yakın delme baskı kuvveti azaltılmalı. 8- Delme anında uygun bir soğutma sıvısı kullanılmalı. 9- Ucu körelen matkap uçları uygun şekilde tekrardan bilenerek kullanılmalı. Matkapların Kesme Hızları : Matkapta delme yaparken matkap kesme hızı malzeme cinsine göre değişmektedir. Tablo 1. Matkap Uçlarında Kesme Hızları (m/dak) Malzeme Cinsi HSS Matkap Ucu Sert Metal Matkap Döküm 16-25 40-80 Bakır 60-70 80-100 Alüminyum ve Alaşımları 100-120 150-200 Çekme dayanımı 600 N a kadar 30-40 50-75 Çekme Dayanımı 600 N dan fazla 25-32 35-50 Örnek Problem: Döküm malzeme üzerinden 10 mm çapta HSS helis matkap ucuyla delme yapılacaktır. Kesme hızı 20 m/dak olduğuna göre uygun matkap dönme devrini hesaplayınız. Çözüm : xdxn V = Hız (m/dak) V = (m/dak) d = Matkap Çapı (mm) 1000 n = Devir (dak) xdxn V = (m/dak) 1000 20 = 3,14x10xn 1000 20x1000 n = = 636, 9 dev/dak. 3,14x10
KILAVUZ İLE DİŞ AÇMA Kılavuzun Tanımı Matkap ile delinmiş deliklerin içine diş açmaya yarayan aletlere kılavuz denir. Vida dişi, kılavuz üzerinde bulunan kesici ağızların iş parçasına öncelikli olarak dalması, daha sonrada iş parçasından talaş kaldırması şeklinde oluşur. Ortaya çıkan talaşların uzaklaşması ve kesme sıvısının kesici ağızlara ulaşması için kesici ağızların yan yüzeyleri kanal şeklinde boş bırakılmıştır. Yumuşak gereçlere diş açma işleminde 3 kanallı kılavuzlar, çelik ve alaşımlarına diş açma işlemlerinde ise 4 kanallı kılavuzlar kullanılır. Kılavuzların gövdeleri yüksek kaliteli hız çeliklerinden(hss) üretilir. Şekil 10. HSSE %5 Co alaşımlı yüksek hız çeliği, TS 82/1, ISO (6H) 60, sağ kesme yönlü, buhar menevişli. Kılavuz Kolu ve Kılavuz Kolu Çeşitleri Kılavuzları elle tutarak diş açamayız. Kılavuzları elle tutabilmemizi sağlayan aparatlara kılavuz kolu denir. Ayarlanabilir ve sabit ölçülü kılavuz kolları olarak iki türde imal edilirler. Ayarlanabilir kılavuz kolları ile değişik ölçüdeki kılavuzlar kullanılabilmektedir. Sabit ölçülü kılavuz kolları sadece ait oldukları kılavuz ölçüsünde kullanıldıklarından genellikle sürekli aynı ölçüde diş çekme işlemi yapan atölyelerde kullanılırlar. Her iki türde de kılavuz kolunun üzerinde bulunan ve kılavuzu içine alan kare şeklindeki delikler sertleştirilmiş olmalıdır. Aksi taktirde deliklerin genişlemesi sonucu kısa süre sonra kol kullanılmaz hale gelir.
Şekil 11. Kılavuz Kolu Çeşitleri Delik Çapını Bulma Vida diş dibi çapı, deliğin delineceği matkap ucu çapına denk geldiğinden, kılavuzlar ile diş çekmede dikkate alınacak delik çapı, çekilecek vidanın diş dibi çapıdır. Kılavuz ile diş çekilecek deliklerin çapı pratik olarak 0,85 sabitiyle, kullanılacak vidanın anma çapı ya da diş üstü çapının çarpımı sonucunda elde edilir. Örnek, Diş üstü çapı 10 mm olan ve M10 olarak adlandırılan bir vidanın takılacağı delik çapı 10 x 0,85 =8,5 mm olarak bulunur. Ancak matkap çapı her zaman bu kadar net çıkmayabilir. Örneğin M 12 vida da matkap çapı 10,2 mm. olarak bulunur ki; bu çapta matkap ucu bulabilmek zor olacağından biraz daha büyük bir matkap ucu seçerek, örnek 10,5 mm. çapındaki matkap ucu ile delmek gerekir. Yukarıdaki hesaplama yoluyla bulunan matkap çaplarının belirlenmesiyle, vidaların anma çapları bu vidalar için uygun matkap çaplarının verildiği tablolarda kullanılmaktadır. Kılavuzla Diş Açma Tekniği Ve Kılavuz Koluna Kılavuz Takarak Diş Açma Kılavuzun iş parçasına rahat dalarak kılavuz dişlerinin kavrama yapabilmesi için, iş parçası delindikten sonra deliğin üst kısmına 90 o havşa açılması gereklidir. Kılavuz, ilk başlarda gereğinden fazla kuvvet altında bırakılmadan, delik eksenine dik olacak şekilde kılavuz kolunun her iki tarafından eşit ve giderek artan bir kuvvet uygulanarak, kılavuz kolu aracılığıyla kılavuz dişlerinin deliği kavraması sağlanır Kılavuzun deliği kavraması sağlandıktan sonra, kılavuz saat yönünde çevrilerek talaş çıkarma işlemi başlatılmış olur. Kılavuz dişlerinin keserek talaş çıkarma işleminin kolaylaşması için kılavuz kanallarından kesici dişlere yağ damlatılır. Kılavuzun periyodik olarak geriye doğru çevrilmesiyle, kılavuz dişlerinde biriken talaşların kanallar arasında sıkışmalara sebep olması engellenir. İşlem bittiğinde kılavuz temizlenip ait olduğu yere kaldırılır.
Şekil 12. Kılavuz koluna kılavuz takarak diş açmak PAFTA İLE DİŞ AÇMA Paftanın Tanımı Silindirik yüzeylerin dışına vida dişi açmaya yarayan,üzerinde diş açabilmek için kesici ağızları olan ve ölçüleri diş açılacak malzemeye göre değişen, gövdesi tümüyle yüksek alaşımlı çelikten üretilen, silindirik bir alettir. (Şekil 13 ) Şekil 13. Pafta örnekleri Pafta Kolu ve Pafta Kolu Çeşitleri Elde pafta ile diş açabilmek için, paftayı kavrayan gövde ile bunun iki yanında uzanan ve elle tutulup diş açılması için gerekli olan dönme hareketini sağlayacak kollardan oluşan bir aparattır. Vida açılacak silindirik parçaların ölçülerine göre pafta kollarının ölçüleri de değişmektedir. Tüm pafta kolları alaşımlı çeliklerden üretilirler ve pafta gövdesinin tam eksenine monte edilirler (Şekil 14). Şekil 14. Pafta Kolu
Pafta Çeşitleri Makinede vida dişi açılmasında kullanılan aletler makine pafta ve kılavuzu olarak adlandırılır ve seri üretimde kullanılır. Eğer vida yapımı seri üretimi gerektirmiyorsa vida açan aletler kullanılır. Vida açılacak parça bir boru ise kullanılan paftalar diğerlerinden farklı özellikte olan boru paftalarıdır. Elle kullanılan paftalar; kapalı,yarık ve açık olmak üzere üç çeşitte üretilir. Kapalı paftalar sabit çaplı vida dişlerinin açılmasında, açık paftalar vida çapları ayarlanabilir olduklarından, farklı çaplardaki vida dişlerinin açılmasında kullanılır. Açık olan ağız kısmına basan sıkılarak pafta bir miktar açılır ve genişlediği oranda vida dişi açması sağlanır. Yarık tipli paftalar ise gerektiğinde yarık yerinden taş ile kesilerek ayarlı pafta şeklinde kullanılabilir. Pafta Çekme Tekniği Elle kullanılan tüm pafta çeşitlerinin çevrelerinde tespit yuvası bulunmaktadır. Bu tespit vida yuvaları, pafta kolu üzerinde bulunan tespit vidalarının hizasına getirilmesi sonucunda pafta kola takılmış olur. Paftanın bir yüzü parçaya dalacak şekilde imal edilmiştir. Paftanın ters takılmamasına dikkat edilmelidir. kesici ağızlarının iş parçasına dalmasını kolaylaştırmak için iş parçasının diş açılacak ucuna 60 o lik bir pah kırılmalıdır. Vida adımının 0,1 sabitiyle çarpılması sonucunda elde edilen değer oranında iş parçasının çapı düşürülürse, daha başarılı diş biçimleri elde edilir. Pafta koluna paftayı takarak diş açmak Pafta mümkün olduğunca iş parçasının ekseninde ve yavaşça bastırarak paftanın iş parçasını kavraması sağlandıktan sonra, pafta koluna uygulanan kuvvet arttırılarak ve saat yönünde döndürülmesiyle vida diş profilleri oluşturulur. (Şekil 15) Kesme yağı, çok az miktarlarda periyodik olarak pafta dişlerine damlatılarak, kesme işlemi daha rahat gerçekleştirilir.kopan talaşların uzaklaştırılması amacıyla pafta geriye doğru hareket ettirilmesi, pafta dişlerinin kesici ağızlarına ters yönde kuvvetler etki ederek dişlerin kırılmasına sebep olacağından, bu tür hareketlerden kaçınılmalıdır.işlem bittiğinde pafta geriye doğru çevrilerek iş parçası üzerinden çıkarılır, temizlenerek ait olduğu yere kaldırılır. Şekil 15. Pafta ile diş açma
Saç Metal Şekillendirme : Nispeten ince metal saçlarda yapılan kesme şekillendirme işlemlerine Saç metal kalınlığı: 0,4 mm-6 mm Levha kalınlığı > 6 mm Saç metal şekillendirme şekillendirme genel olarak soğuk halde yapılmaktadır. Saç Metai Uygulamaları Kesme İşlemleri Bükme İşlemleri Çekme İşlemleri Boru Bükme İşlemleri Saç Metal Şekillendirme İle Üretilen Ürünler Otomotiv sektörü için Uzay ve havacılık Demiryolu vagon ve lokomotifler Tarım ve inşaat ekipmanları Her tür ev aletleri Ofis donanımları Bilgisayar ve ofis ekipmanları Saç Metal Parçaların Üstünlükleri Yüksek dayanım Yüksek derece boyutsal doğruluk Üstün yüzey kalitesi Nispeten düşük maliyet Seri imalata uygunluk Temel Saç metal Uygulamalrı Kesme Büyük saçları ayırmak için kesme Saç metal parçaların çapaklarını presleme ile kesme Bükme Bir düz eksen çevresinde saçı bükme Çekme Saçı dışbükey veya içbükey şekle dönüştürme Saç Metal Şekillendirme Terminolojisi Koç ve kalıp- kesme, bükme ve çekme işlemlerini gerçekleştirmek için Kesme presi- çoğu metal saç işlemlerini gerçekleştiren makine takımı Zımbalama metal saç ürünler
Şekil x. İki kesici kenar arasında metal saçın kesilmesi 1- Zımbanın şaç malzemeye temas etmeden 2- Zımba plastik deformasyona neden olarak parçayı itmeye başlıyor 3- Zımba, düz bir kesme yüzeyi oluşturacak şekilde, parçayı sıkıştırıp nüfuz ediyor 4- Saçı ayıran kırılma, karşılıklı kenarlarda oluşuyor Kesme Saç metal, iki kesici kenar arasındaki düz bir hat boyunca kesme işlemi. (Genellikle geniş saçları kesmede kullanılır) Şekil x. Kesme işlemi : a) Kesme işleminin yandan görünüşü, b) Eğimli üst bıçakla donatılmış hareketli bıçakların yandan görünüşü. Saç Metal Kesmede Kesme Boşluğu : Zımba kesim kenarı ilekalıp kesim kenarı arasındaki mesafe. Tipik değeri : Malzeme kalınlığının % 4 ü ile % 8 i arasında yer alır. Eğer kesme boşluğu çok küçükse : büyük kesme kuvvetlerine ve kırılmalara Eğer kesme boşluğu çok büyükse : malzeme kesme kenarları arasında bükülür veya aşırı çapak oluşur. Ayırma ve zımbalama Ayırma-parçayı çevresindeki kütleden ayırmak için saç metali kesme Zımbalama-ayırmaya benzer ancak parça hurdaya ayrılır Şekil x. a) Ayırma, b) zımbalama Saç Metal Bükme Türleri V-Bükme : V-Şeklindeki bir kalıpla yapılır Kenar Bükme : Bir giyotin kalıbıyla yapılır Saç Metal Kesmede Boşluk Tavsiye edilen boşluk hesabı : c = axt Burada c : boşluk a: tolerans t: malzeme kalınlığı Not: Tolerans a metal türüne göre belirlenir
V-Bükme Az sayıda imalat için Abkant preste gerçekleştirilir V kalıpları basit ve nisbeten ucuzdur Şekil x. Kenar bükme Kenar Bükme Çok sayıda imalat için Kalıplar daha karmaşık ve pahalıdır Şekil x. V Bükme Bükme Kuvveti Maksimum bükme kuvveti aşağıda verildiği gibi hesaplanır.
P VİDALAR Tanımı : Düzgün biçim ve ölçüde daire kesitli silindir veya nadiren konik dış ve iç (delik) yüzeylerine açılan eşit aralıklı aynı profildeki helisel kanalların meydana getirdiği girinti ve çıkıntılara vida denir. Silindirin dışına açılan vidalara dış (erkek) vida, delik içine açılan vidalara iç (dişi ) vida denir. Vida Çizgisi (helisi) Vida Adımı (hatvesi) Helis Açısı ve Helis Eğimi D c xd Şekilde görülen D çaplı silindir üzerine tabanı xd, yüksekliği P olan bir dik üçgen saracak olursak üçgenin C hipotenüsünün silindir üzerindeki izine vida çizgisi veya vida helisi denir. Üçgenin P yüksekliğine vida adımı veya vida hatvesi denir. açısına ise helis açısı denir. tg = P/ xd helis eğimi denir. VİDA ÇEŞİTLERİ Vidalar pek çok bakımdan sınıflandırılırlar. Bunlar; A- Diş Pofillerine Göre B- Kullanım Alanlarına Göre C- Helis Yönlerine Göre D- Ağız Sayılarına Göre E- Ölçü Sistemlerine Göre olmak üzere.
t t t t t A- Vida Diş Profillerine Göre P Üçgen profilli vida : Genellikle bağlama vidası olarak kullanılır. P Kare profilli vida : Bu vidalar norm kapsamına girmemiş olmakla beraber geniş bir uygulama alanına sahiptir. Daha çok hareket iletiminde kullanılırlar. P Trapez profilli vida : Diş profili ikizkenar yamuk biçiminde olan vidalardır. Kuvvet ve hareket iletme gayesiyle kullanılırlar. Eksenel yöndeki kuvvetleri aynı şekilde taşıyabilirler. P Testere profilli vida : Eksenel doğrultuda tek yönde etkiyen büyük kuvvetlerin karşılanması için testere profilli vida kullanmak uygun olacaktır. P Yuvarlak profilli vida : Toza toprağa ve çamura maruz kalan uygulamalarda ve sık sık çözülüp takılması gereken bağlantılarda kullanılır. B - Kullanım Alanlarına Göre 1. Bağlantı tesbit vidaları 2. Hareket vidaları 3. Ayar vidaları
1. Bağlantı tesbit vidaları a- Metrik vida b- Metrik ince vida c- Whitwort vida d- Whitwort ince vida e- Boru vidası Bağlantı vidalarının görevi yapı ve konstrüksiyon elamanlarını çözülebilir şekilde birbirlerine bağlamaktır. 2. Hareket vidaları a- Kare vida b- Yuvarlak vida c- Testere vida d- Trapez vida Hareket vidalarının görevi, vidanın hareketi sırasında kuvvetleri vidadan somuna veya somundan vidaya iletmektir. 3. Ayar vidaları : Küçük adımlı, üçgen profilli vidalardır. Genellikle hareketli makine parçalarının hareketlerini sınırlandırmak, ölçü aletlerini ayarlamak gibi uygulamalarda kullanılmaktadır. Bu vidalara örnek olarak musluk vidalarını verebiliriz. C- Helis Yönlerine Göre Vidalar helis yönlerine göre; a- Sağ helisli vida b- Sol helisli vidalar olmak üzere iki çeşittir. Ancak vidalar çoğunlukla saat ibresi yönünde takılır ve aksi yönde sökülürler. Bu tür vidalara sağ helisli vidalar denir. Fakat bazı çalışma durumları ve gaz bağlantılarında ters yönde takılıp sökülen vidalar kullanılmaktadır. Örneğin Zımpara taşlarının sol tarafına veya tepsi testerelerin mili üzerine çekilen vidalar sol helisli vidalardır. Bu vidalara sol helisli vidalar denir. D- Vida Ağızlarına Göre a- Tek ağızlı vidalar b- Çok ağızlı vidalar Vida tek bir profilin helisel hareketi ile elde ediliyorsa buna tek, iki veya daha fazla profilin helisel hareketi ile elde ediliyorsa bu tür vidalara da çok ağızlı vida denir. E- Görev Yaptıkları Malzemeye Göre a- Metal vidalar
t H H/6 t H H/8 b- Saç vidaları c- Ağaç vidaları d- Beton vidaları (Özel başlı) F- Ölçü Sistemlerine Göre a- Metrik vida (hatvesi-mm) b- Whitwort vida ( Parmak(inç) 1 deki diş sayısı) Bir vidanın tanımlanabilmesi için üç hususun belirtilmesi gerekir. 1- Anma çapı 2- Vida dişlerinin profil şekli 3- Vida adımı veya bir parmaktaki diş sayısı belirtilmelidir. Metrik Vidalar ve Özellikleri a- Metrik vida profili eşkenar bir üçgen olup, tepe açısı 60 dir. b- Anma çapı (mm) cinsindedir. c- Diş uçları üçgen yüksekliğinin H/8 i kadar düzeltilmiştir. Diş dipleri çentik etkisini azaltmak ve imalatı kolaylaştırmak için yuvarlatılmıştır. P 60 Whitwort Vida ve Özellikleri a- Whitwort vidalarda vida tepe açısı 55 olan ikizkenar bir üçgendir. b- Anma ölçüsü parmak cinsindendir c- Dişlerin tepe ve dipleri üçgen yüksekliğinin H/6 sı kadar yuvarlatılmıştır. P 55
D m AA Vida ve Kısımları D : Diş üstü çapı D 1 : Diş dibi çapı P : Hatve (Adım) D 3 : Ortalama çap t : Diş yüksekliği k : Cıvata başı kalınlığı A.A : Anahtar ağzı D 2 : Matkap çapı e : maksimum dönme çapı m : somun kalınlığı Z : 1parmaktaki diş sayısı : Diş tepe açısı
Örnek problem 1: Altıköşe başlı metrik 10 bir cıvatanın adımı P =1,5 mm olduğuna göre cıvatanın diğer bütün elamanlarını hesaplayınız. t = 0,6495xP = 0,6495x1,5 = 0,974 mm D 1 = D-2t = 10-2x0,974 = 8,052 mm D 2 = D-P = 10-1,5 = 8,50 mm D 3 = D-t =10-0,974 = 9,026 mm K = 0,7xD = 0,7x10 = 7 mm m = 0,8xD = 0,8x10 = 8 mm e = 2xD = 2x10 = 20 mm AA = 0,866xe = 0,866x20 = 17,32 mm Örnek Problem 2: ½ parmak altı köşe başlı bir cıvatanın parmaktaki diş sayısı Z=12 adet olup, cıvatanın diğer elamanlarını hesaplayınız. D = ½ parmak = 25,4/2 = 12, 7 mm P = 1/12 parmak = 25,4/12 = 2,116 mm t = 0,6403xP = 0,6403x2,116 = 1,354 mm D 1 = D-2t = 12,7-2x1,354 = 9,992 mm D 2 = D-P = 12,7-2,116 = 10,584 mm D 3 = D-t =12,7-1354 = 11,346 mm K = 0,7xD = 0,7x12,7 = 8,89 mm m = 0,8xD = 0,8x12,7 = 10,16 mm e = 2xD = 2x12,7 = 25,4 mm AA = 0,866xe = 0,866x25,4 = 21,99 = 22 mm
CIVATALAR d M12 M16 M20 M24 P 1.75 2 2.5 3 b 17.75 21 23.5 26 k 8 10 13 15 m 10 13 16 19 s 19 24 30 36 d1 M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30 M36 b1 (bij L<) b2 (bij L >) 21(40) 26(70) 31(85) 32(85) 34(85) 37(95) 40(95) 48(95) 23(40) 28(70) 33(85) 34(85) 37(85) 39(95) 42(95) 50(95) k 8 10 13 14 15 17 19 23 e 23.91 29.56 35.03 39.55 45.20 50.85 55.37 66.44 s 22 27 32 36 41 46 50 60
CIVATA VE SOMUNLAR d M5 M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30 p 0.8 1 1.25 1.5 1.75 2 2 2.5 2.5 2.5 3 3 3.5 k 3.5 4 5.5 7 8 9 10 12 13 14 15 17 19 s 8 10 13 17 19 22 24 27 30 32 36 41 46 d M12 M16 M20 M22 M24 M27 M33 M36 P 1.75 2 2.5 2.5 3 3 3.5 4 m 10 13 16 18 19 22 24 29 s 22 27 32 36 41 46 50 60 e 23.91 29.56 35.03 39.55 45.20 50.85 55.37 66.44 d M3 M4 M5 M6 M7 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 P 0.5 0.7 0.8 1 1 1.25 1.5 1.75 2 2 2.5 2.5 2.5 m 2.4 3.2 4 5 5.5 6.5 8 10 11 13 15 16 18 s 5 7 8 10 11 13 17 19 22 24 27 30 32 e 6.08 7.74 8.87 11.05 12.12 14.38 18.90 21.1 24.49 26.75 30.14 33.53 35.72