HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ ve ÖĞRETMEN EL KİTABI Editör Selahiddin ÖĞÜLMÜŞ Mustafa BEKTAŞ Hakan DÜNDAR M. Barış HORZUM Sezgin İNAL Gülin KARABAĞ Ergün ÖZTÜRK 4. Baskı
Editör: Prof. Dr. Selahiddin Öğülmüş HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ VE ÖĞRETMEN EL KİTABI ISBN: 978-605-4282-03-6 DOI 10.14527/9786054282036 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2009, Ankara 4. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 33365 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Bu kitap yayınlandığında, 2003 yılında doğan çocuklar ilköğretim okuluna başlamış olacaklar. 65 yaşına gelip emekli olacakları zaman da takvimler 2068 yılını gösteriyor olacak. Yetişkin olduklarında günümüzün sorunlarından çok farklı sorunlarla karşılaşacaklar ve küresel ısınma, yoksulluk, kıtlık, hızlı nüfus artışı, çevre kirliliği gibi sorunları çözmek zorunda kalacaklar. Bu çocukların karşılaşacakları ve çözmek zorunda oldukları sorunlar, geçmiş yıllarda geçerli olan bilgi ve becerilerden çok farklı bilgi ve becerilerle çözülebilir. Bu nedenle de bu kuşağın 21. yüzyıl becerilerine sahip olması gerekmektedir. 21. yüzyıl, yol açtığı yeni sorunların yanı sıra insanlara yeni fırsatlar yaratmaktadır. Örneğin yeni bilgi ve iletişim teknolojileri geliştirilmekte, yeni enerji kaynakları üzerinde çalışılmakta, tıp alanında çok önemli gelişmeler yaşanmakta, uzayın derinliklerinde olduğu kadar okyanus diplerinde de yeni keşifler yapılmaktadır. Bütün bunlar da sonuçta insana sınırsız olanaklar sunmaktadır. Bu olanaklar sayesinde anaokuluna yeni başlayan çocuklardan başlayarak toplumun en yaşlı bireyine varıncaya kadar herkesin, gerçek dünyada bir değişiklik yaparak dünyanın daha yaşanabilir bir yer haline getirilmesine katkıda bulunması beklenmektedir. 21. yüzyılda eğitimin niteliği ve okulun işlevleri büyük ölçüde teknolojik değişim ve bu değişim karşısında takınılan tavır tarafından belirlenecektir. İddia şudur: Günümüzdeki teknolojik gelişmelerin insanlık üzerindeki etkisi, sözlü kültürden yazılı kültüre geçiş kadar önemlidir. Başka bir deyişle, günümüzdeki teknolojik gelişmeler insanlığı en az yazının icadı kadar etkileyecektir. Bu da eğitim anlayışını kaçınılmaz olarak etkileyecektir. 21. yüzyıl okullarında öğretimin ders kitabı ve kâğıt-kalemle sürdürüldüğü öğretmen merkezli yaklaşım terk edilmeli, öğrenciler gerçek dünyada karşılaştıkları problemlerin çözümünü hedefleyen proje tabanlı öğrenme yaklaşımını benimseyen programlarla yetiştirilmelidir. Bu da öğrenci, öğretmen, okul, eğitilmiş birey gibi kavramları yeniden tanımlamayı gerektirmektedir. Okullarımız ve öğretmenlerimiz, bu yıl ilköğretime başlayan çocukları disiplinlerarası, bütünleştirilmiş ve proje tabanlı öğrenme yaklaşımını benimseyen programlarla yetiştirmeli ve çocuklara 21. yüzyıl becerileri olarak tanımlanan şu becerileri kazandırmalıdır: İşbirliği takım halinde çalışabilme becerisi Eleştirel düşünme karmaşık problemlerle uğraşabilme Sözlü iletişim sunum yapabilme Yazılı iletişim yazma becerisi Teknoloji teknolojiyi kullanabilme Yurttaşlık yerel, ulusal ve küresel sorunlarla uğraşma; işbaşında öğrenme
Meslekler hakkında bilgi edinme, yeni meslekler öğrenme hem de stajyerlik yaparak Bilimsel ve uygulamalı araştırmalar yapabilme Hayat Bilgisi, ilköğretim okullarının ilk üç sınıfında yer alan bir ders olarak, çocuklara olabildiğince çok miktarda bilgi aktarmak yerine onlara yukarıda değinilen temel becerileri kazandırmayı hedefleyen bir derstir. Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı, öğretmen adaylarına ve öğretmenlere, Hayat Bilgisi dersini kapsamlı bir biçimde tanıtmak ve öğretme-öğrenme süreçlerini 21. yüzyılın eğitim anlayışının gerektirdiği şekilde yönetebilmelerine yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Hayat Bilgisi dersi öğretim programı ve öğrenme-öğretme süreçleri konularında uzman bir kadro tarafından hazırlanan bu kitabın öğretmen adaylarına, öğretmenlere ve çocuklarımıza yararlı olması en büyük dileğimizdir. Kitabın hazırlanmasında ve yayımlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Prof. Dr. Selahiddin Öğülmüş Ekim 2016 - ANKARA
Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: HAYAT VE HAYAT BİLGİSİ DERSİ Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ TANITIMI Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Uzman Sezgin İNAL MEB Ahmet Barındırır İÖO 4. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GÖRE İÇERİK Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Uzman Sezgin İNAL MEB Ahmet Barındırır İÖO 5. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN ÖĞRETİMİNİ PLANLAMA Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE KULLANILAN ÖĞRENME-ÖĞRETME STRATEJİSİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ Doç. Dr. Mehmet Barış HORZUM Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BİREYSEL FARKLILIKLARA YAKLAŞIM Doç. Dr. Mustafa BEKTAŞ Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BECERİ ÖĞRETİMİ Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Uzman Sezgin İNAL MEB Ahmet Barındırır İÖO 9. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE DEĞER EĞİTİMİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR Doç. Dr. Ergün ÖZTÜRK Erciyes Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
10. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ VE ÖĞRETİM MATERYALLERİ Doç. Dr. Gülin KARABAĞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİ KİTAPLARI Doç. Dr. Hakan DÜNDAR Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Doç. Dr. Hakan DÜNDAR Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER Ön söz... iii Bölümler ve Yazarları... v İçindekiler... vi 1. Bölüm HAYAT VE HAYAT BİLGİSİ DERSİ (ss: 1/11) Giriş... 2 Hayat Bilgisi Dersi Hayatın Kendisiyle Başlar... 2 Hayat Bilgisi Dersi ve Yöntem... 4 Özet... 9 Düşünelim...10 Kaynakça...11 2. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ (ss: 13/28) Giriş...14 Hayat Bilgisi Dersi...14 Batı Ülkelerinde Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programları...15 Ülkemizde Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı...19 Özet...23 Düşünelim...27 Kaynakça...27 3. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ TANITIMI (ss: 29/52) Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları...31 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Hakkında...32 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Vizyonu...34 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Temel Yaklaşımı...34 Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı...35 Kişisel Nitelikler...44 Atatürkçülük Konuları...44 Ara Disiplinler...44 Diğer Derslerle İlişkilendirme...44 Öğrenme ve Öğretme Süreci...45
viii Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Belirli Gün ve Haftalar...45 Hayat Bilgisi Dersi Öğretiminde Sınıf Öğretmeninin Rolü...47 Hayat Bilgisi Dersi Öğretiminde Okul ve Aile İlişkisi...48 Hayat Bilgisi Dersinde Ölçme ve Değerlendirme...48 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Yer Alan Temel Değişiklikler...49 Düşünelim...51 Kaynakça...51 4. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GÖRE İÇERİK (ss: 53/98) Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Kazanımlar...54 Kazanım Nedir ve Neleri İçermektedir?...54 Hayat Bilgisi Öğretim Programında Kazanımların Analizi...86 Özet...96 Düşünelim...97 Kaynakça...98 5. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN ÖĞRETİMİNİ PLANLAMA (ss: 99/127) Giriş... 100 Eğitimde Planlama... 100 Planlamanın Yasal Gerekliliği... 101 Açıklamalar... 109 Ders Planı Yapımı... 120 Özet... 126 Düşünelim... 126 Kaynakça... 127 6. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE KULLANILAN ÖĞRENME-ÖĞRETME STRATEJİSİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ (ss: 129/200) Giriş... 130 Öğrenme-Öğretmede Strateji Yöntem ve Teknik Kavramları... 130 Hayat Bilgisi Dersinde Kullanılan Öğrenme-Öğretme Stratejileri... 131
İçindekiler ix Öğretim Yöntem ve Tekniklerinin Seçimi... 144 Hayat Bilgisi Dersi için Kullanılabilecek Yöntem ve Teknikler... 145 Özet... 193 Düşünelim... 196 Kaynakça... 197 7. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BİREYSEL FARKLILIKLARA YAKLAŞIM (ss: 201/245) Giriş... 202 Bireysel Farklılıklar... 203 Bireysel Farklılık Olarak Çoklu Zekâ Kuramı (ÇZK)... 205 Zekâ... 206 Çoklu Zekâ Kuramı (ÇZK)... 209 Çoklu Zekâ Alanlarının Gelişimini Etkileyen Faktörler... 210 Çoklu Zekâ Alanları ve Hayat Bilgisi Dersinde Kullanılabilecek Etkinlikler... 211 Çoklu Zekâ Alanlarının Belirlenmesi... 220 İlköğretimde Çoklu Zekâ Kuramı (ÇZK) ile İlgili Uygulamalar... 222 Çoklu Zekâ Kuramı Uygulamalarında Değerlendirme... 226 Özet... 238 Düşünelim... 242 Kaynakça... 243 8. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE BECERİ ÖĞRETİMİ (ss: 247/424) Giriş... 249 Beceri Nedir?... 249 Becerilerin Sınıflandırılması... 251 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Ortak Beceriler... 262 Eleştirel Düşünme Becerisi... 262 Yaratıcı Düşünme Becerisi... 271 İletişim Becerisi... 277 Araştırma-Sorgulama Becerisi... 283 Problem Çözme Becerisi... 290 Bilgi Teknolojilerini Kullanma Becerisi... 296 Girişimcilik Becerisi... 302
x Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Türkçeyi Doğru, Etkili ve Güzel Kullanma Becerisi... 307 Karar Verme Becerisi... 312 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programına Özgü Beceriler... 318 Kaynakları Etkili Kullanma... 322 Güvenlik ve Korunmayı Sağlama Becerisi... 329 Öz Yönetim... 376 Bilimin Temel Kavramlarını Tanıma... 391 Özet... 418 Düşünelim... 419 Kaynakça... 420 9. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE DEĞER EĞİTİMİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR (ss: 425/477) Giriş... 427 Değer... 428 Değerlerin Kaynakları... 428 Değer Eğitimi... 429 Değer Eğitiminin Aşamaları... 432 Değer Öğretimi Yaklaşımları... 433 Nitelikli Öğretim ve Değer Eğitimi... 436 Değer Eğitimi ve Program... 437 Karakter Eğitimi... 438 Karakter Kulübü... 439 Karakter ve Vatandaşlık Eğitiminde Etkili Olan Öğretim Stratejileri... 440 Karakter Eğitiminde Verilen ve Programda Yer Alan Kişisel Niteliklerdeki Kavramlar ve Bunların Öğretilmesi... 447 Özet... 474 Düşünelim... 475 Kaynakça... 476
İçindekiler xi 10. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ VE ÖĞRETİM MATERYALLERİ (ss: 479/496) Giriş... 480 Araç, Gereç ve Öğretim Materyali Kavramları... 480 Hayat Bilgisi Öğretim Materyalleri Kullanmanın Önemi ve Araç Seçiminde Dikkat Edilecek Noktalar... 481 Öğretim Materyali Hazırlama İlkeleri... 482 Hayat Bilgisi Dersinde Kullanılabilecek Öğretim Materyalleri... 482 Özet... 493 Düşünelim... 494 Kaynakça... 495 11. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİ KİTAPLARI (ss: 497/526) Giriş... 498 Ders Kitapları ve Eğitimdeki Önemi... 498 Ders Kitaplarının Hazırlanmasında Dikkat Edilecek Özellikler... 501 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Ders Kitaplarındaki Değişiklikler... 507 Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımı ve Ders Kitapları... 509 2005 Hayat Bilgisi Öğretim Programından Önce ve Sonra Yazılan Hayat Bilgisi Ders Kitaplarının Karşılaştırılması... 512 Ders Kitapları ve Kavram Yanılgıları... 519 Özet... 521 Düşünelim... 522 Kaynakça... 523 12. Bölüm HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME (ss: 527/581) Giriş... 528 Ölçme ve Değerlendirme... 528 Ölçme ve Değerlendirmede Yeni Yaklaşımlar... 531 Alternatif Ölçme ve Değerlendirme Teknikleri... 534 Özet... 577 Düşünelim... 578 Kaynakça... 579 Yazarların Özgeçmişleri... 583
xii Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 3.1. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Çatısı... 39 Şekil 3.2. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında Sınıf Öğretmeninin Rolü... 47 Şekil 7.1. Bireysel Farklılıklar...204 Şekil 8.1. Sorun Çözme Süreci...295 Şekil 8.2. Örnek Balık Kılçığı Diyagramı...295 Şekil 9.1. Değer Eğitimi ve Nitelikli Öğretimin Çit Sarmalı...436 Şekil 12.1. Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Tekniğinin Temel Yapısı...569 Şekil 12.2. Maddenin Halleri Konusunda Bir TDA Örneği...570 Şekil 12.3. Maddenin Halleri Kavram Haritası...573 Şekil 12.4. Puanlama Modeli...574 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3.1. Tablo 3.2. Geleneksel ve Yapılandırmacı Eğitim Anlayışının Uygulandığı Sınıflar Arasındaki Farklılıklar... 38 Hayat Bilgisi Dersi Programına İlişkin Temalar, Beceriler, Kişisel Nitelikler, Atatürkçülük konuları, Ara Disiplinler ve İlişkilen dirilen Diğer Dersler... 42 Tablo 3.3. 1. Sınıfta Kutlanacak Belirli Gün ve Haftalar ile Kutlama Tarihleri... 45 Tablo 3.4. 2. Sınıfta Kutlanacak Belirli Gün ve Haftalar ile Kutlama Tarihleri... 46 Tablo 3.5. 3. Sınıfta Kutlanacak Belirli Gün ve Haftalar ile Kutlama Tarihleri... 46 Tablo 3.6. 1998 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ile 2005 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programının Karşılaştırılması... 49 Tablo 4.1. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı örnek... 58 Tablo 4.2. Tablo 4.3. Tablo 4.4. Tablo 4.5. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Afetten Korunma ve Güvenli Yaşam Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 67 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Girişimcilik Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 67 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Ders Kazanımlarının İnsan Hakları ve Vatandaşlık Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 68 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Kariyer Bilinci Geliştirme Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 69
İçindekiler xiii Tablo 4.6. Tablo 4.7. Tablo 4.8. Tablo 4.9. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Özel Eğitim Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 69 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Rehberlik ve Psikolojik Danışma Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 70 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Sağlık Kültürü Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 70 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Spor Kültürü ve Olimpik Eğitim Kazanımlarıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 71 Tablo 4.10. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 1. Sınıf Kazanımları ve Bu Kazanımlarla İlgili Uyarılar... 72 Tablo 4.11. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 2. Sınıf Kazanımları ve Bu Kazanımlarla İlgili Uyarılar... 72 Tablo 4.12. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı 3. Sınıf Kazanımları ve Bu Kazanımlarla İlgili Uyarılar... 73 Tablo 4.13. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Atatürkçülük Konularıyla Eşleştirilmesine Örnekler... 75 Tablo 4.14. Tablo 4.15. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Matematik Dersi Öğretim Programı Kazanımlarıyla İlişkilendirmesine Ait Örnekler... 81 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Türkçe Dersi Öğretim Programı Kazanımlarıyla İlişkilendirmesine Ait Örnekler... 82 Tablo 4.16. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında 1, 2 ve 3. Sınıfta Yer Alan Kavramlar... 85 Tablo 4.17. Tablo 4.18. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında 1, 2 ve 3. Sınıfta Benim Eşsiz Yuvam Temasında Yer Alan Kavramlar... 85 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programında 1, 2 ve 3. Sınıfta Dün, Bugün, Yarın Temasında Yer Alan Kavramlar... 86 Tablo 4.19. Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programından Kazanım Analizi Örnekleri... 87 Tablo 6.1. Tablo 6.2. Rol Oynama, Eğitici ve Yaratıcı Drama ve Oyun Yöntemlerinin Karşılaştırılması...161 Probleme Dayalı Öğrenme Süreci...166
xiv Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Tablo 6.3. Tablo 6.4. Tablo 6.5. Tablo 8.1. Tablo 8.2. Tablo 8.3. Tablo 9.1. Tablo 11.1. Projeye Dayalı Öğrenmeyi Planlama Aşamaları Tablosu...176 Öğretim Yöntemlerinin Sahip Olduğu Özellikleri...181 Dama Tahtası Tekniği Örnek Tablosu...187 Düşünme Biçimleri ve Becerileri...252 Düşünme Türleri ve Becerileri...253 Bilişsel Süreç Yaklaşımına Dayalı Sosyal Beceri Öğretim Programında İzlenen Aşamalar...258 Kohlberg in Ahlak Gelişim Kuramı...435 Davranışçı ve Yapılandırmacı Öğrenme Yaklaşımlarına Göre Hazırlanan Ders Kitaplarının Genel Özellikleri...511 Tablo 12.1. Öğrencinin Öğreniminin Ölçülmesinde ve Değerlendirilmesinde Yeni Yaklaşımlar...533 Tablo 12.2. Yapılandırılmış Grid Tekniği...565 Tablo 12.3. Maddedin Halleri Kavram Haritası...573
1. BÖLÜM HAYAT VE HAYAT BİLGİSİ DERSİ Kazanımlar Bu bölümün sonunda aşağıdaki kazanımları edinmeniz beklenmektedir: ¾ Hayat bilgisi dersinin içeriği ile hayatın kendisi arasındaki ilişkiyi bir bütün olarak görür. ¾ Hayat bilgisi dersinde ele alınan konularla çocukların yaşamında yer alan olgular arasındaki ilişkiyi fark eder. İçindekiler Giriş ¾ Hayat Bilgisi Dersi Hayatın Kendisiyle Başlar ¾ Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı ve Yöntem Özet Düşünelim Kaynakça
2 Hayat Bilgisi Öğretimi ve Öğretmen El Kitabı Giriş Okul, çocuğu hayata hazırlar. Fakat çocuğun hayatının önemli bir bölümünün okulda geçtiği unutulmamalıdır. Bu nedenledir ki hayata hazırlanmak ile hayatı yaşamak arasındaki sınırın nerede başladığını veya bittiğini ayırt etmek kolay değildir. Hayat ile hayata hazırlanma sürecinin bu denli iç içe geçmiş olması, hayata hazırlanma yönteminin de zorunlu olarak hayatın gerçekleriyle örtüşmesini gerektirmektedir. Bu bölümde hayat bilgisi dersinin içeriği ile hayatın kendisi arasındaki ilişki üzerinde durulacak, böylece hayat bilgisi dersinin içeriği bir bütün olarak sunulacaktır. Hayat Bilgisi Dersi Hayatın Kendisiyle Başlar Anne karnında döllenmiş bir yumurta olarak hayata başlayan insan, doğuma kadar olan süre içerisinde olağanüstü değişiklikler geçirir. Gelişimin en hızlı olduğu bu dönemde mikroskobik bir varlık 9 ay içerisinde 3-3,5 kg ağırlığında bir canlıya dönüşür. Nihayet doğumla anne karnındaki rahat ve güvenli ortamdan ayrılarak dünyaya gelen insan, göbek bağının da kesilmesi ile fiilen anneden ayrı bir birey olarak kendi hayatını yaşamaya başlar. Bir bebek hayatın ilk günlerinden başlayarak dış dünyadaki nesnelerle ve diğer insanlarla etkileşmeye, bu etkileşimler sonunda da kendisini, dünyayı ve bir anlamda da hayatı tanımaya başlar. Böylece dünyaya biyolojik bir varlık olarak gelen bebek, ailede başlayan, yakın çevre ve okulda devam eden toplumsallaşma süreci ile sosyal, psikolojik, kültürel, vb. yönleriyle karmaşık bir insana dönüşür. Hayatın ilk aylarında bebeğin diğer insanlarla ve dış dünya ile olan etkileşimleri duyularıyla sınırlıdır. Yeni doğan bir bebek için dünya, görebildiği, işitebildiği, dokunabildiği, tadını alabildiği, vb. kısacası duyularıyla algılayabildiği varlıklardan ibarettir. Duyu-Hareket Dönemi olarak adlandırılan ve hayatın ilk iki yılını kapsayan bu dönemde, bebekler duyularıyla fark ettikleri canlı veya cansız varlıklara ait uyaranlara belli bir hareketle tepkide bulunurlar. Önceleri tepkilerinde acemi iken zamanla belli düzeyde bir koordinasyon, bütünlük ve ustalaşma görülür. Tepkilerinde ustalaştıkça da hem fiziksel çevreyi hem de sosyal çevreyi daha etkili bir şekilde yönetebilir hale gelirler. Bir bebeğin kendi isteğiyle belli bir nesneyi tutması, dikkatle incelemesi, fırlatması, çıkardığı sesi dinlemesi, farklı nesnelerin farklı sesler çıkardıklarını fark etmesi ve bu sesleri ayırt edebilmesi, oturması, ayakta durabilmesi, konuşması, yürümesi gibi hayatının ilk iki yılı içerisinde elde ettiği bu başarılar, onu aynı zamanda hayatın ilerleyen yıllarına da hazırlamaktadır. Bu süreçte bir bebeğin hayatı genellikle aile ortamında devam ederken, hayata dair dersler de yine aile ortamında ve yakın çevrede kesintisiz bir biçimde devam etmektedir.
Hayat ve Hayat Bilgisi Dersi 3 Aile çocuğun bakılıp beslendiği, korunduğu, eğitildiği, duygusal ilişkilerin yer aldığı, vb. çok özel bir çevredir. İnsanlar hem kendilerini ve başkalarını hem de dış dünyayı tanımayı ve onunla etkili bir şekilde baş etmeyi içeren ilk hayat derslerini ailede alırlar. Hayatın ilk yıllarında ailede alınan bu dersler kişinin daha sonraki yıllarını da etkilediği için çok önemlidir. Örneğin bir çocuğun anne-babası ile kuracağı bağın niteliği, onun daha sonraki yaşlarda diğer insanlarla kuracağı ilişkilerin niteliğini etkilemektedir. O halde hayat bilgisi ders içeriğinin, çocuğun hayatında yer alan çok özel ve eşsiz bir çevre olan aile ile sıkı sıkıya ilişkili olması beklenir. Çocuğun okul öncesi dönemde konuşma, tuvalet alışkanlığı kazanma, beslenme, vb. gibi aile ortamında kazandığı temel beceriler, çocuğu sadece hayata değil aynı zamanda okula da hazırlamaktadır. Okulda, aileden farklı olarak, duygusal olmayan ilişkiler de yer alır. Çocuk okul ortamında kendi ailesinden olmayan insanlarla ve özellikle de akranlarıyla ilişki kurar ve onlarla etkileşimde bulunur. Okulda farklı ortamlara girer, bu ortamlarda kendi gücünü ve becerilerini sınar, farklı kişileri gözlemler, farklı özellikleri ve ihtiyaçları olan kişilerle iletişim kurar, kendi davranışları ile akranlarının davranışlarını karşılaştırır Böylece de kendini değerlendirir ve kendini tanır. Çocuğa sağladığı uyarıcılar açısından çok zengin bir çevre olan okul, her çocuğun hayatında heyecan dolu deneyimlerin, bilgi ve becerilerin kazanıldığı, böylece de hayat için daha donanımlı bir hale geldiği yerdir. O halde hayat bilgisi ders içeriği, çocuğun hayatında çok önemli ve etkili olan ve büyük bir heyecanla başladığı okul ile ilişkili olmalıdır. Hayat durağan değildir, her şey değişir. Örneğin çocuğun kendisi değişir: Boyu uzar, kilosu artar, belli durumlar karşısında gösterdiği tepkiler zaman içerisinde farklılaşır, ihtiyaçları ve ilgileri değişir, yeni bilgi ve beceriler edinir, yeterlikleri artar, vb. Bütün bu değişiklikleri çocuk bizzat yaşar ve görür. Benzer bir biçimde fiziksel çevre de değişmektedir: Çevredeki bitki ve hayvanlarda gözlemlenen değişiklikler, hava durumu ve diğer doğa olaylarında farklı zamanlarda görülen değişiklikler, yakın çevredeki binalarda veya kullanılan eşyalarda zamanla meydana gelen değişiklikler Çevrede meydana gelen bu tür değişiklikler, tıpkı kendi bedeninde ve özelliklerinde meydana gelen değişiklikler gibi çocuğun dikkatini çeker, merak uyandırır ve çocuk bu tür değişiklikleri anlamak ister. Aynı durum geçmişten günümüze toplumun yaşama biçiminde ortaya çıkan değişiklikler için de söz konusudur. Bugünkü yaşama biçimiyle karşılaştırıldığında, geçmişte kullanılan ulaşım araçları, giysiler, para birimi, ağırlık ve uzunluk ölçüleri, yazılı ve sözlü iletişim biçimi, vb. tamamen veya kısmen değiştiği görülebilir. Hayatın durağan olmadığını, her şeyin dünden bugüne değiştiğini ve yarınlarda da değişebileceğini, bu değişimin normal bir süreç olduğunu çocuğun kavraması gerekir. O halde hayat bilgisi ders içeriği, yaşamın her alanında daha iyiye doğru bir değişim olduğu, bu değişimin yarınlarda da devam edeceği, bunun normal olduğu gerçeği ile paralel olmalıdır.