Karadeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması, Bükreş Sözleşmesi ve Türkiyenin Entegrasyonu
Karadeniz dünyadaki en dikkat çekici denizlerden birisidir. Dünyanın geri kalan okyanuslarından tamamen kopuktur. Dışarıyla yegane bağlantısı 35 km lik doğal bir kanal olan derinliği yer yer 40 m kadar düşük olan kıvrımlı İstanbul Boğazıdır. 2
YASAL ÇERÇEVE Bükreş Sözleşmesi-1992 Odessa Bakanlar Bildirisi-1993 Karadeniz in Rehabilitasyonuna İlişkin Stratejik Eylem Planı-1996 Sofya Bakanlar Bildirisi-2002 3
BükreĢ SözleĢmesi 1992: Karadeniz de çevrenin korunmasına yönelik Uluslararası ve bölgesel düzeyde çalışmalar 1980 li yılların ilk yarısında Bulgaristan, Romanya ve eski SSCB tarafından başlatılmıştır. 1988 yılında Türkiye de bu çalışmalara katılmıştır. 4
Karadeniz de deniz çevresinin korunması amacıyla bu denize kıyısı olan 6 devlet (Bulgaristan, Gürcistan, Romanya, Türkiye Rusya Federasyonu ve Ukrayna) tarafından Karadeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi ve eki protokolleri 21 Nisan 1992 tarihinde imzalanmıştır 5
Bu protokoller: 1. Karadeniz Deniz Çevresinin Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Protokol (1992) Bu protokole göre: taraf ülkeler Karadeniz deniz çevresinin kara kökenli kaynaklardan kirlenmesi önleyecek, azaltacak ve kontrol edeceklerdir 2. Karadeniz Deniz Çevresinin Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesine Karşı Acil Durumlarda Yapılacak İşbirliğine Dair Protokol (1992) bu protokol kapsamında Karadeniz Acil müdahale Planı kabul edilmiştir. (2003) Bu protokol uyarınca, taraf ülkeler Karadeniz in deniz çevresinin acil durumlardan kaynaklanan kirlenmesinin önlenmesi, azaltılması ve kirlilikle mücadele edilebilmesi için işbirliği yapılacaktır. 3. Karadeniz Deniz Çevresinin Boşaltmalar Nedeniyle Kirletilmesinin Önlenmesine Dair Protokol(1992). Bu protokol uyarınca taraf ülkeler boşaltmalardan kaynaklanan kirlenmenin önlenmesi, azaltılması ve kontrolü için gerekli tüm tedbirleri alacaklar ve işbirliği yapacaklardır. 4. Karadeniz Bölgesinde Biyoçeşitlilik ve Peyzajın Korunması protokolü (2002) 6
BükreĢ SözleĢmesi 1992: 36 maddelik bir sözleşme olup, ayrıca 10 maddelik bir eki vardır. Yürürlüğe girişi 15 Ocak 1994. Bükreş Sözleşmesi ve Eki protokoller ülkemiz açısından 6 Mart 1994 tarih ve 21869 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 7
AMAÇ: Karadeniz deniz çevresinin ve canlı kaynaklarının korunması, kirliliğinin önlenmesi ve kontrol edilmesi Diğer Amaçlar: Karadeniz in kaynaklarının yoğun kullanımdan dolayı su kalitesinin bozulmasına, biyolojik çeşitliliğin azalmasına engel olmak, Karadeniz su kalitesini, deniz ve kıyı ekosistemini iyileştirmek, bölgede sürdürülebilir bir kalkınma sağlamak ve Karadeniz deniz çevresini ve canlı kaynaklarını Karadeniz ülkeleri tarafından ortak bir çaba ile korumak Uygulama Alanı: Marmara Denizi ile İstanbul ve Çanakkale Boğazını içine alan bölge kapsam dışıdır. 8
Bu sözleşmeye göre taraflar kendi içsuları dahilindeki Karadeniz in deniz çevresine olan olumsuz etkilerini göz önüne alarak, Karadeniz in deniz çevresinin korunması amacıyla kirliliğin önlenmesi, mevcut kirliliğin azaltılması ve meydana gelen kirliliğin kontrolü için koşullara göre tek tek veye birlikte bu sözleşmenin hükümlerini ve uluslararası hukuka uygun tedbirleri almayı taahhüt etmektedirler. 9
Odessa Bakanlar Bildirisi: Karadeniz de kıyısı olan ülkeler, kabul ettikleri sözleşme ve protokollerle Karadeniz Havzasının çevre sorunlarının çözülmesi yönünde kararlılıklarını göstermişlerdir. Bu çerçevede 7 Nisan 1993 tarihinde Odessa da Karadeniz Ülkeleri Bakanlar Toplantısında Karadeniz in Korunmasına Yönelik Bakanlar Bildirgesini (Odessa Deklerasyonu nu) kabul etmişlerdir. 10
Karadeniz in Rehabilitasyonuna ĠliĢkin Stratejik Eylem Planı 1996: 30-31 Ekim 1996 tarihleri arasında İstanbul da yapılan toplantı sonucunda taraf ülkelerce imzalanmıştır. AMAÇ: Karadeniz ekosisteminin rehabilitasyonu ve korunması ve kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının sağlanması amacıyla ulusal ve bölgesel düzeyde somut adımların atılmasının sağlanmasıdır. Yalnız 2002 yılında planda öngörülen işler belirlenen zaman diliminde yerine getirilmeyince bazı hedef tarihlerinde revizyona gidilmiştir. Revize tarihleri içeren bir karar metni kabul edilmiştir. 11
Karadeniz Eylem Planı: Odessa Deklerasyonunda sözleşme ve protokollerin uygulamaya geçirilmesi için bir Karadeniz Eylem Planı hazırlanması ve 3 yıl sonunda hazırlanacak kapsamlı bir durum değerlendirme raporunun Bakanlar düzeyinde ele alınmasına karar verildi 12
SözleĢme ve Eki Protokollerin Etkin ġekilde Uygulanabilme ġartları Nelerdir? 1. Karadeniz de çevrenin durumunun belirlenmesi 2. Çevre yönetimi için etkili bir yöntem geliştirilmesi 3. Teknik ve kurumsal yapının güçlendirilmesi 4. Modern Teknolojik imkanların Karadeniz ülkelerinin hizmetine sunulması 5. Çevre kirliliğini önlemek ve çevre bozulmasını durdurmak için yatırım ihtiyaçlarının belirlenmesi 6. Bu yatırımların gerçekleştirilmesi için kaynak yaratılması 7. Karadeniz e kıyısı olan ülkeler arasında işbirliğinin güçlendirilmesi. 13
Bu amaçla 3 yıl süren ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya Bankası tarafından desteklenen Karadeniz de Çevrenin Korunması ve Yönetimi Projesi tamamlanması sonucunda Karadeniz Stratejik Eylem Planı hazırlandı. 14
Sofya Bakanlar Bildirgesi 14 Haziran 2002 tarihinde Sofya da gerçekleştirilen Karadeniz Bölgesi Çevre Bakanları Konferansında Stratejik Eylem Planında öngörülen faaliyetlerin belirlenen zaman dilimleri içinde yerine getirilememesinden ötürü bazı hedef tarihlerde revizyona gidilmiş ve revize tarihleri içeren bir karar metni kabul edilmiştir. 15
KARADENĠZ NASIL KURTULUR: Karadeniz Stratejik Eylem Planı Sağlıklı bir Karadeniz sizin için ne anlam ifade etmektedir? İnsanların denizden onu tahrip etmeden elde edebildikleri faydalar şunlardır: Denizin temel ürünü balıklarından yararlanma Karadeniz in dinlence yerlerinden yararlanma 16
Karadeniz yalnızca balıklar ve insanlar için bir yaşama ortamı değildir. Karadeniz çevresinde yaşayan insanlar için bu deniz onların yuvasının bir parçasıdır. Karadeniz çevresinde yaşayan ve Karadeniz i ziyaret eden insanların durumu 17
SORUNLAR NELERDĠR: Eylem planı, kirlilik seviyelerini ve eğilimlerini yakından takip etmek amacıyla beş yılda bir Karadeniz in Durumu adı altında bir değerlendirme yapılması öngörülmektedir. 1. Karadeniz in bozulmasına yol açan önemli süreç denizin esas olarak tarımsal, evsel ve endüstriyel kaynaklar tarafından azot ve fosfor bileşikleriyle aşırı olarak kirletilmesi olmuştur. Bu olay Karadeniz in ekosistemini değiştiren ve Ötrofikasyon olarak bilinen olguya neden olmaktadır. 18
ÖTROFĠKASYON: Su kütlelerinin organik maddeler ile aşırı zenginleşmesidir. Azot ve Fosfor bileşikleri, su toplama havzasında yer alan 17 ülkedeki kaynaklardan özellikle nehirler vasıtasıyla Karadeniz e girmektedir. 19
2. Lağım sularının yeterli arıtma işlemine tabi tutulmadan boşaltılması mikrobiyolojik kirleticilerin varlığına yol açmaktadır. 3. Petrol Kirlenmesi Karadeniz ekosistemini tehdit etmektedir. Petrol 1. Kazayla 2. Gemiler tarafından yapılan kanunsuz deşarj yoluyla 3. Kara kökenli kaynaklardan Evsel atıklar, Sanayii, Tuna Nehrinden petrol boşaltımı 20
4. Zirai mücadele ilaçları ve ağır metaller gibi toksik maddeler 5. Radyoaktif maddeler 6. Temiz balast suları ile taşınan istilacı türler ve patojenler 21
Kirlenmeyi Kontrol Etmek: Zehirli atıklardan oluşan ölümcül çorba olarak nitelenen Karadeniz Karadenizli bilim adamları tarafından yapılan çalışmalar bunun böyle olmadığını bu nitelendirmeyi abartılı bularak, Karadeniz hastadır ancak kesinlikle ölmemiştir. Harekete geçilmeli ve hastanı ölmesi beklenmemelidir. 22
Önleyici Önlemler: Kirliliğin oluşmasını önleme maliyetinin, kirlilik oluştuktan sonra temizlemenin maliyetine oranla çok daha düşük olması önleyici tedbirler alınmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Önleyici önlem olarak tanımlanan bu kavram Eylem Planının temel ilkelerinden birini oluşturur. Kirleten Öder İlkesi: Bu ilke Geçmişte ve bugünde uygulanamamıştır. Çevreyi hepimiz kirletiyoruz kirliliğin önlenmesinde üzerimize düşen görevleri yerine getirmekle yükümlüyüz. 23
Nasıl Yapılacak: Karadeniz deki çevresel bozulmanın en önemli nedeni olarak görülen ötrofikasyon sorununun çözümü için Karadeniz havzası boyunca nehirlere katılan besin maddelerinin azalmasına yönelik adımlar atılması gerekmektedir. Kimyasal tesislerden kumaş ve tekstil imalatı, metalurji tesisleri ve gıda tesislerine kadar geniş bir yelpazede küçük sanayiden gelen küçük ölçekli kirlenme kaynakları kontrol edilmelidir. Atıklar yeterince arıtılmalıdır. Sıvı atık miktarlarının boşaltımları ruhsata bağlanmalıdır. 24
Nasıl Yapılacak: Mevcut atık kabul tesisleri uluslararası standartlara göre yetersizdir. Gemi çöpleri, yağlı atıklar ve kimyevi atıkların alımı konusunda fazla ilerleme sağlanamamıştır. Kaza risklerini azaltmak için alternatif kimyevi madde ve petrol taşıma yolları aramak gerekir. Gemilerin denetimi ve MARPOL ihlallerine yaptırım uygulanması gerekmektedir. 25
DANIġMA GRUPLARI: Amaç: Karadeniz Komisyonu na Bükreş Sözleşmesi nin ve stratejik Eylem Planı nın ve uygulanması açısından büyük önem taşıyan bilgileri sağlamak ve tavsiyelerde bulunmak. ULUSAL ODAK NOKTALARI: Danışma Gruplarında Karadeniz kıyı ülkelerinin ilgili çevre otoriteleri tarafından görevlendirilen uzmanlar FAALĠYET MERKEZLERĠ: Amaç: İlgili Danışma Grubunun çalışmalarını kontrol etmek 26
DENĠZCĠLĠĞĠN ÇEVRESEL GÜVENLĠK YÖNLERĠ DANIġMA GRUBU ĠĢ Tanımı: Petrol ve tehlikeli kimyasal maddelerin çıkartılması, deniz yoluyla nakliyesi, bulundurulması ve depolanmasına ilişkin kazalar konusundaki acil durum önlemlerini, ilgili uluslar arası önlemleri de göz önünde bulundurularak bölgesel düzeyde koordine etmek Ulusal Odak Noktası: Çevre ve Orman Bakanlığı-Denizcilik Müsteşarlığı Faaliyet Merkezi:Varna- BULGARİSTAN 27
Ülkemizde de 11 mart 2005 Tarih ve 25752 sayılı Resmi Gazete ile Deniz Çevresinin Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesinde Acil Durumlarda Müdahale ve Zararların Tazmini Esaslarına Dair Kanun ile yasal düzenleme yapılmıştır. Şu anad yönetmelik çalışmaları devam etmektedir. Karadeniz Acil Müdahale Planı ek-5 de yer alan petrol kirliliği ile ilgili ulusal acil müdahale planları bölümünde diğer Karedeniz ülkeleri ile birlikte yer alabilmemiz için bu kanun kapsamındaki yönetmelikte yer alan Ulusal Acil Müdahale Planı nın çıkarılması için çalışmalar sürmektedir. Karadeniz Acil Müdahale Planına ait eklerde yer alması gereken iletişim ve temas noktaları tüm ülkeler tarafından güncellenerek yetkili otoriteler bu eklerde belirtilmiştir. 28
Ayrıca Stratejik Eylem Planı konusunda yükümlülüğü olan bu grubun Karadeniz Acil Müdahale Planı nın uygulanmasında Karadeniz Akit Ülkeleri arasındaki işbirliği ve koordinasyonu artırmak amacı ile 2006-2007 çalışma programında IMO desteği ile hazırlanmış tatbikat programları yer almaktadır. 29
Bu kapsamda İletişim noktalarının test edilmesini amaçlayan Blacksea BRAVO tatbikatı 25 Ocak 2006 tarihinde Karadeniz Komisyonu üye ülkeleri arasında yapılmıştır. Ayrıca, 2006 yılı Haziran ayında Türkiye- Rusya arasında bir arama kurtarma ve çevre kirliliği tatbikatı yapılacak olup, Türkiye den 1 fırkateyn 2 sahil güvenlik botu ve bir helikopterle katılım sağlanacaktır. Karadeniz ülkeleri söz konusu tatbikata gözlemci olarak katılacaktır. 30
Karadeniz Acil Müdahale Planı Bükreş Sözleşmesinin eki olan Acil durumlarda Karadenizin petrol ve diğer zararlı maddelerle kirlenmesinde mücadelede işbirliği hakkında protokol (Acil müdahale protokolü) gereği ve bu protokole ek olarak hazırlanmıştır. Kısaca Karadeniz acil müdahale planı olarak adlandırılır. Petrol Kirlenmesine Müdahale ve Petrol dışındaki zararlı maddelerle kirlenmeye müdahale olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Karadenize sahildar ülkeler tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. İkinci bölüm henüz ilk taslak haldedir. Nihai hale getirilmesi için IMO nun bu konuda rehber hazırlaması beklenmektedir. 31
Karadeniz Acil Müdahale Planı Karadeniz acil müdahale planı muhtemel bir kazada taraf ülkeler arasındaki işbirliği ve karşılıklı yardımın sağlanması amaçlarına yönelik olarak uygulanabilir bir plan olmakla birlikte Karadenize sahildar ülkelerin teknoloji destekli müdahale imkan ve kabiliyetlerinin çok sınırlı oluşu ve ülkelerin ikinci bölümü olan diğer zararlı maddeler konusunda hazırlık istek ve gayretlerinin olmayışı planın uygulanmasında hassas noktalardır. 32
KĠRLĠLĠĞĠN ĠZLENMESĠ VE DEĞERLENDĠRĠLMESĠ DANIġMA GRUBU ĠĢ Tanımı: Kirliliğin izlenmesine yönelik bölgesel kirlilik izleme ağının oluşturulmasını sağlamak Ulusal Odak Noktası: Çevre ve Orman Bakanlığı- Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Faaliyet Merkezi: Odesa-UKRAYNA 33
Bilindiği üzere, Karadeniz başta olmak üzere Tuna Nehri yoluyla Orta Avrupa ülkelerinden taşınan kirlilik yanında, ülkemizin de dahil olduğu kıyıdaş ülkelerden gelen kirletici yüklerle ciddi çevre sorunları ile karşı karşıyadır. Ülke menfaatlerimizin korunması yürütülecek çalışmaların ulusal, bölgesel ve uluslar arası çevre politikalarımız ve bu ülkelerle sürdürülen çevre alanındaki ikili ve bölgesel işbirliği çerçevesine uygun olarak sürdürülmesi büyük önem arz etmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Karadeniz de Kirlilik İzleme Projesi 2004 yılı itibariyle başlatılmıştır. Projenin ana hedeflerinden biri, Stratejik Eylem Planı Kapsamında etkin bir çevre yönetiminin sağlanması için ülkemizin Karadeniz kıyısı boyunca mevcut kirlililik durumunun mevsimsel değişimler ve kirlilik kaynakları da göz önüne alınarak ortaya konulması ve gelecekte yapılacak çalışmalar için önceliklerin belirlenmesidir. 34
İzleme frekansları tüm Karadeniz boyunca en batıda İğneada dan Hopa ya kadar tüm kıyı şeridini içermektedir. Bu kapsamda toplam 21 nokta belirlenmiş ve bu noktanın 20 m, 50 m ve 100 m kontorlarına dikey hat halinde istasyonlar yerleştirilmiştir. Bu şekilde çalışma toplam 63 istasyonu kapsamaktadır. Bu 63 istasyondan Zonguldak, Bartın, Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin şehirleri Karadeniz Eylem Planı kapsamında sıcak noktalar seçildiğinden özellikle dikkate alınmış ve çalışmalar bu sahalarla sınırlı tutulmayıp muhtemel riskli alanlarda da istasyonlar dahil edilmiştir. İlave olarak Tuna Nehri nin Karadeniz e ve İstanbul Boğazı, dolayısı ile Marmara Denizi ne olan etkilerinin tespiti için aylık olarak KO, mevsimsel olarak K1 ve K3 istasyonlarında da çalışmalar yürütülmektedir. 35
KARA KÖKENLĠ KĠRLETĠCĠLERDEN KAYNAKLANAN KĠRLĠLĠĞĠN KONTROLÜ DANIġMA GRUBU ĠĢ Tanımı: Karsal kaynaklardan kaynaklanan kirletici madde boşaltımlarının değerlendirilmesi ve kontrolüne ilişkin eylemler konusunda teknik destek sağlamak Ulusal Odak Noktası: Çevre ve Orman Bakanlığı- Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Faaliyet Merkezi: İstanbul-TÜRKİYE (TÜBİTAK-Marmara Araştırma Merkezi) 36
Konu ile ilgili çalışmaları yürüten danışma Grubu, Karadeniz deniz Ortamının Kara Kökenli Kirlenmelerine Karşı Korunması Protokolü revize çalışmalarını yürütmektedir. 37
ENTEGRE KIYI ALANLARI YÖNETĠMĠ DANIġMA GRUBU ĠĢ Tanımı: Kıyı alanlarında sürdürülebilir bir gelişme ve etkin bir kaynak yönetimi için metodolojieri geliştirmek Ulusal Odak Noktası: Çevre ve Orman Bakanlığı-ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü Faaliyet Merkezi: Krasnador-RUSYA 38
Genel olarak temsilciler tarafından, dokümanda hedef ve ilkelerin net olmadığı ve genel bir amaç tanımlanmadığı belirtilerek, dokümanın geliştirilmesi gerektiği bildirilmektedir. Su çerçeve Direktifi çalışmaları ile karedeniz Entegre Kıyı alanları Yönetimi çalışmalarının koordineli bir şekilde devam etmesi kararı alınmıştır. 39
BĠYOÇEġĠTLĠLĠĞĠN KORUNMASI DANIġMA GRUBU ĠĢ Tanımı: Karadeniz de biyolojik çeşitliliğin korunması için alınan önlemler için koordinasyon ve teknik destek sağlamak Ulusal Odak Noktası: Çevre ve Orman Bakanlığı-Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Faaliyet Merkezi: Batum-GÜRCİSTAN 40
Karadeniz de Biyolojik Çeşitliliğin ve Peyzajın Korunması Protokolü, bölgede biyolojik çeşitlilik ve peyzaj değerine sahip değerine sahip anacak zarar görmüş alanları yeniden kazanmak ve iyileştirmek; biyolojik ve peyzaj çeşitlilik ile bileşenlerinin sürdürülebilir olarak kullanımını sağlamak ve Karadeniz Bölgesinin tarihi, kültürel ve estetik değerlerini zenginleştirmek amacıyla gerekli çevresel politikaları, stratejileri ve önlemleri belirlemektedir. Söz konusu Protokolün onay işlemlerinin tamamlanarak ivedilikle uygulamalara başlanması, yaşamsal ve aynı zamanda sosyo-ekonomik değer ve öneme haiz biyolojik ve peyzaj çeşitliliğinin korunması, sürdürülebilir kullanımlarından elde edilen yaraların adil ve eşit paylaşımı ve gelecek kuşaklara aktarılması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu konu ile ilgili proje, iki aşamada gerçekleştirilecektir. İlk aşaması 2002-2004, ikinci aşaması ise 2004-2006 yılları arasında yapılacaktır. 41
BALIKÇILIK VE DĠĞER DENĠZ CANLI KAYNAKLARIN YÖNETĠMĠNĠN ÇEVRESEL YÖNLERĠ DANIġMA GRUBU ĠĢ Tanımı: Deniz ekosistemlerinin korunması ve restorasyonu konularında teknik destek sağlamak ve faaliyetleri koordine etmek Ulusal Odak Noktası: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı-Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Faaliyet Merkezi: Köstence-ROMANYA 42
Çok iyi bilindiği üzere, Karadeniz deki Balık Stokları aşırı avlanma ve ciddi kirlilik riski ile karşı karşıya bulunmaktadır. Balıkların deniz ekosisteminin ayrılmaz bir parçası olduğu ve Karadeniz çevresi ve ekonomisi için önemi düşünüldüğünde 1993 yılında ülkemizin çabalarıyla çalışmalarına başlanan ancak sonuçlandırılamayan, bölgede ve diğer deniz canlıların korunması amaçlayan Taslak Karadeniz in Canlı Kaynaklarının Korunması ve Balıkçılık Sözleşmesi çok büyük önem arz etmektedir. Söz konusu sözleşme ile hedeflenen Karadeniz deki canlı kaynakların uygun koruma ve rasyonel kullanımının sağlanması ve yönetimi, biyolojik çeşitliliğin korunması, verimliliğin şimdiki ve gelecek nesiller için sağlanması amacıyla kurumsal bir yapının oluşturularak, etkin uygulama için mekanizmaların oluşturulmasıdır. Söz konusu sözleşmeye yakın bir tarihte son şeklinin verilerek, ülkelerin imzasına açılması beklenmektedir. 43
Dinlediğiniz için teşekkürler... 44