DEVLET YARDIMLARINI DEĞERLENDİRME

YAYIN NO. DPT: 2681 DEVLET YARDIMLARINI DEĞERLENDİRME ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU İKTİSADİ SEKTÖRLER VE KOORDİNASYON GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MAYIS 2004

ISBN 975-19-3571-7 Bu çalõşma, Devlet Planlama Teşkilatõnõn görüşlerini yansõtmaz. Sorumluluğu komisyona aittir. Yayõn ve referans olarak kullanõlmasõ Devlet Planlama Teşkilatõnõn iznini gerektirmez; internet adresi belirtilerek yayõn ve referans olarak kullanõlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayõn 1000 adet basõlmõştõr. Elektronik olarak bir adet pdf dosyasõ üretilmiştir.

SUNUŞ Dõş ticaret ve yatõrõm politikalarõ, ülkelerin ekonomik kalkõnma, sanayileşme ve bu sayede sosyal refahõ sağlama hedefine ulaşmada kullandõklarõ en önemli temel araçlarõn başõnda gelmektedir. Cumhuriyetimizin kurulduğu yõllarda, 51 milyon dolar olan ihracatõmõzõn hemen hemen tamamõnõ tarõm ürünleri, 87 milyon dolar olan ithalatõmõzõn ise tam tersine tamamõna yakõnõnõ sanayi ürünleri oluşturmakta idi. O yõllarda henüz bugün anladõğõmõz manada teşekkül etmiş bir özel sektör ve yine temerküz etmiş bir sermaye birikiminin oluşmamõş olmasõ nedeniyle kamunun öncülüğünde başlatõlan kalkõnma modeli, 1929 bunalõmõ ve İkinci Dünya Savaşõ nedeniyle devletin ekonomideki kontrol ve etkinliğini kaçõnõlmaz hale getirmiş ve bunun neticesinde ithal ikameci politikalarõn uygulanmasõna geçilmiştir. Bu çerçevede ülkemiz, 1980 yõlõna kadar yüksek koruma duvarlarõ arkasõnda emekleme dönemindeki sanayisini rekabetten uzak, sanki bir fanus içinde koruyarak büyütmeye çalõşmõştõr. Bu dönemde sözkonusu politikalarõn bir parçasõ olarak devlet yardõmlarõ konusunda yatõrõm ağõrlõklõ olmak üzere, muhtelif uygulamalar yapõlmõştõr. 1970 li yõllarõn sonlarõna gelindiğinde ülkemizde yaşanan döviz sõkõntõsõnõn hat safhaya çõktõğõ, bu nedenle ülke ekonomisi için hayati önem taşõyan zaruri ithalatõn dahi (ilaç, petrol, yatõrõm için gerekli makina teçhizat vb.) yapõlamadõğõ görüldüğünden 1980 li yõllarõn ilk günlerinde 24 Ocak İstikrar Tedbirleri ile yüksek koruma oranlarõ arkasõnda sürdürülen ithal ikameci politikalardan vazgeçilerek, ihracata dayalõ sanayileşme ve büyüme politikalarõ benimsenmiştir. Türk ekonomisine ve özellikle de dõş ticaretimize damgasõnõ vuran bu kararlarõn uygulanmasõ, devlet yardõmlarõnõn da bu doğrultuda, yeniden düzenlenmesi gereğini ortaya çõkarmõştõr. Bu çerçevede; öncelikle kurumsal yapõ ve mevzuatta gerekli değişiklikler yapõlmõştõr. O tarihe kadar değişik kurumlarõn çatõsõ altõnda farklõ bakõş açõlarõyla yürütülen yatõrõm ve ihracat teşvikleri görev ve yetkileriyle birlikte iii

birleştirilerek, işlemler tek kurum ve otorite tarafõndan etkin bir şekilde yürütülmeye başlanmõştõr. Yeni ekonomi politikalarõ doğrultusunda ihracata dayalõ sanayileşmeye imkan tanõyan, hõzlõ ve etkin işleyecek bir dizi mevzuat değişiklikleri yanõnda sözkonusu politikalarõn teşvik nosyonu kazanmõş ve yetişmiş bir kadro ile yürütülebileceği esasõndan hareketle yetkin bir istihdam politikasõ benimsenmiştir. Mevzuata;... Hiçbir görevli görev yapma gerekçesi ile ihracatçõnõn faaliyetlerini engelleyemez... 1 İhracatçõlarõn ihracat işlemlerinin ifasõ sõrasõnda düzenledikleri beyannamelerde yer alan hususlar aksi sabit oluncaya kadar doğru olarak kabul edilir. 2... ibraz edilen bilgi ve belgeler, aksi sabit oluncaya kadar doğru olarak kabul edilir. 3...İhracatõ Teşvik Belgesi ni ihracatçõnõn ibrazõ üzerine bütün kamu kuruluşlarõ ile bankalar, yeniden tetkike tabi tutmadan, İhracatõ Teşvik Tedbirlerini belgede belirtilen esas ve şartlara uygun olarak uygularlar... 4 hükümleri yerleştirilmiş ve uygulamaya konulmuştur. Böylece hem mevzuat günün şartlarõna uyarlanmõş, hem işlemi yürütecek personele yepyeni bir bakõş açõsõ kazandõrõlmõş, hem de farklõ kurumlar arasõndaki kargaşa ve yetki çatõşmasõ ile ortaya çõkan bürokratik engeller önlenerek ve idareye etkinlik ve yetkinlik kazandõrõlarak işlemler hõzlandõrõlmõştõr. Bu uygulama sonucunda, 1980 lerde yüzde 15 ler düzeyindeki sanayi ürünü ihracatõ, hõzla artarak 1990 lõ yõllara geldiğimizde yüzde 85 seviyelerine kadar yükselmiştir. Dönem başõnda 2 milyar dolar civarõnda olan ihracatõmõz ise, 2003 yõlõna gelindiğinde 47 milyar dolar civarõnda gerçekleşmiştir. 1 İhracat Rejimi Kararõ Md 1 2 İhracat Rejimi Kararõ Md 12 3 İhracatõ ve Döviz Kazandõrõcõ Faaliyetleri Teşvik Kararõ Md 3 iv

İhracatõmõzda bu olumlu gelişmeler yaşanõrken, 1980 li yõllarõn son çeyreğinde geçmişten hesap sorma anlayõşõ çerçevesinde başlatõlan ve hatalarõ düzeltmekten ziyade, bürokrasiyi ve müteşebbisi yõpratacak düzeyde sürdürülen soruşturmalar, sözkonusu gelişmenin arzu edilen seviyelerin gerisinde kalmasõna yol açan nedenlerden biri olmuştur. Bu dönemde, devlet yardõmlarõnõn uygulanmasõnda yaşanmõş kötüye kullanõmlarõn gelişmiş ülkelerde de olduğu gibi ancak yüzde bir seviyelerinde olmasõna rağmen, soruşturmalarõn genele teşmil edilmesi, hem bürokratlarõ hem de ihracatçõlarõmõzõ töhmet altõnda bõrakarak yatõrõm ve ihracatõmõzõ olumsuz yönde etkilemiştir. 1994 yõlõ sonunda devlet yardõmlarõ ile ilgili karar alma ve uygulama yetkisi tekrar farklõ kurumlara dağõtõlarak uygulama ve otorite birliği bozulmuştur. Ayrõca, 1980 li yõllarõn teşvik uygulamalarõnda ortaya çõkan cüzi oranlardaki kötüye kullanõmlarõn önlenmesine dönük tepkisel bir yaklaşõm sonucunda, teşvik etme mantõğõ, yerini kuşkucu bir denetim mantõğõna bõrakmõştõr. Bunun sonucu olarak; yatõrõm ve ihracat heyecanõ olumsuz etkilenmiştir Bu çalõşma esnasõnda da açõkça gözlendiği gibi, ülkemizde devlet yardõmlarõnõ düzenleme ve yürütme görevi yasalarla, Hazine ve Dõş Ticaret Müsteşarlõklarõ na verilmekle birlikte, farklõ kurum ya da kuruluşlarõn bir kõsmõ görev yapma, bir kõsmõ da, kendi kurum yasalarõnda yetkilerinin bulunduğu gerekçesi ile ihracat ve yatõrõmlarõn teşviki ve geliştirilmesine yönelik politika ve araçlar konularõnda yetki ve görev çatõşmasõna ya da görev gasbõna neden olacak paralel düzenleme ve uygulama içerisine girmektedirler. Farklõ kurum ya da kuruluşlar tarafõndan uygulanan devlet yardõmlarõ programlarõ, kõt kamu kaynaklarõnõn etkin ve verimli kullanõmõnõ önleyerek uygulamada mükerrerliğe yol açabilmektedir. Bugün gelinen noktada, yatõrõmlarda ve dõş ticaretteki devlet yardõmlarõ uygulamalarõnda yeniden yapõlanmaya ve yeni bir yatõrõm ve ihracat seferberliğine şiddetle ihtiyaç vardõr. Bunun için halen farklõ kurumlarda değişik bakõş açõlarõyla yürütülen yatõrõm ve ihracatla ilgili icrai yetkilerin genel idare içerisinde yasal düzenleme 4 İhracatõ Teşvik Tebliği Md 5 v

ile yetkilendirilmiş tek bir kurum ve tek çatõ altõnda birleştirilmesi büyük önem arzetmektedir. Bu çerçevede; Oluşturulacak kurum, devlet yardõmlarõ konusundaki uygulamalarda etkinliğin sağlanmasõ amacõyla, mevzuat hazõrlama aşamasõnda ilgili birimlerle görüş alõşverişinde bulunacak, ancak uygulamada tereddütsüz tek yetkili olabilecek bir yapõda olmalõdõr. Çalõşan personelin teorik ve pratik açõdan mesleki eğitiminde süreklilik sağlanmalõ, aynõ zamanda da geçmiş dönemde personeli sõkõntõya sokan haksõzlõklarõn olumsuz etkisini giderecek şekilde motivasyon üst düzeyde tutulmalõ, bu personele son on yõlda kaybettikleri teşvik nosyonunu yeniden ve acilen kazandõracak yöntemler geliştirilmelidir. Devlet yardõmlarõnda verimliliğin ve etkinliğin artõrõlabilmesini teminen, özel sektörün de, geçmiş dönemdeki yatõrõm ve ihracat heyecanõnõ yeniden canlandõracak yasal düzenlemeler yapõlarak motivasyon sağlanmalõdõr. Devlet yardõmlarõ uygulamalarõnda, kurum içi ve kurum dõşõ denetim sisteminin uygulamayõ engelleyici bir yapõda gerçekleşmesinin önüne geçilebilmesi için, suç aramaktan ziyade idareye yol gösterici, geçmişi değerlendirerek hatalarõ ve kötüye kullanõmlarõ önleyici mekanizmalar oluşturulmalõdõr. Bu görevi yürütecek personel devlet yardõmlarõ konusunda tecrübeli kişilerden seçilmelidir. Devlet yardõmlarõ konusunda alõnmasõ gereken tedbirlerle ilgili mevzuat (Yüksek Planlama, Kurulu Bakanlar Kurulu ve Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu Kararalarõ) istihsali prosedürü günün koşullarõna ve ekonominin gereğine göre yeniden düzenlenmelidir. İşlemlere taraf olan kurumlarõmõzõn görev yetki ve sorumluluklarõ görev ve yetki gasbõna neden olmayacak şekilde açõk ve net olarak belirlenmelidir. Bu çalõşmayõ gerçekleştirmek üzere Devlet Yardõmlarõnõ Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu nu oluşturan DPT yetkililerine, komisyona eleman veren bütün kurum vi

ve kuruluşlara, alt komite başkanlarõna, raportörlere, bütün komisyon üyelerine ve emeği geçen herkese şükranlarõmõ sunar, bu çalõşmanõn ülkemiz ekonomisine yararlõ olmasõnõ yürekten dilerim. Ali BOĞA Devlet Yardõmlarõnõ Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu Başkanõ vii

İÇİNDEKİLER GİRİŞ..... 1 KOMİSYON BAŞKANLARI 4 1. BÖLÜM: YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI ALT KOMİSYONU RAPORU... 5 ALT KOMİSYON ÜYELERİ... 6 I. YATIRIMLARA YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI... 7 A. YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI (Hazine Müsteşarlõğõ Genel Teşvik Mevzuatõ)... 7 B. KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN YATIRIMLARINDA DEVLET YARDIMLARI (Hazine Müsteşarlõğõ KOBİ Teşvik Mevzuatõ)..... 17 C. PROGRAMLAR İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER..... 27 1. TEŞVIK VE UYGULAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN GÖRÜŞÜ 27 2. YABANCI SERMAYE GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN GÖRÜŞÜ.. 31 II. KOBİ LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI... 33 A. KOSGEB TARAFINDAN UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI..... 33 1. YAZILIM KULLANIM DESTEĞİ..... 33 2. NİTELİKLİ ELEMAN İSTİHDAMI DESTEĞİ... 34 3. ORTAK KULLANIM AMAÇLI MAKİNE-TEÇHİZAT DESTEĞİ... 36 4. TEKNOLOJİ ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME DESTEĞİ. 38 5. BİLGİSAYAR YAZILIM KULLANIM DESTEĞİ... 43 6. KOBİ EĞİTİM DESTEĞİ.. 45 7. CE İŞARETLEMESİNE İLİŞKİN TEST VE GENEL TEST/ANALİZ DESTEKLERİ. 47 8. PATENT, FAYDALI MODEL, ENDÜSTRİYEL TASARIM DESTEĞİ 49 9. YEREL EKONOMİK ARAŞTIRMA DESTEĞİ... 51 10. YENI GIRIŞIMCI DESTEĞI... 52 11. İŞ GELIŞTIRME MERKEZI (İŞGEM) DESTEĞI 53 12. YURTİÇİ KOSGEB BÖLGESEL FUARLARINA KATILIM DESTEĞİ... 54 B. TÜRKİYE HALK BANKASINCA KULLANDIRILAN KOBİ SANAYİ KREDİLERİ... 56 C. AVRUPA YATIRIM BANKASI KAYNAKLI KOBİ KREDİLERİ... 58 III. BÖLGELER VE BÖLGESEL YARDIMLAR. 61 A. GELİŞMİŞ YÖRE. 61 B. NORMAL YÖRE.... 62 C. KALKINMADA ÖNCELİKLİ YÖRE... 63 D. ÖZEL AMAÇLI BÖLGELER... 63 Sayfa ix

1. HAZİNE MÜSTEŞARLIĞINCA UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI 63 2. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞINCA UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI... 64 E. BÖLGESEL GELİŞMEYE YÖNELİK YARDIMLAR 76 IV. ARAŞTIRMA GELİŞTİRME (AR-GE) YARDIMLARI... 81 A. HAZİNE MÜSTEŞARLIĞINCA UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI 81 B. DTM TARAFINDAN TTGV ELİYLE UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI 81 C. DTM TARAFINDAN TÜBİTAK ELİYLE UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI... 102 D. MALİYE BAKANLIĞI TARAFINDAN UYGULANAN DEVLET YARDIMLARI.. 114 E. AR-GE DESTEK PROGRAMLARINDAN YARARLANANLARIN GÖRÜŞLERİ... 116 V. ÇEVRE YARDIMLARI... 121 A. AVRUPA YATIRIM BANKASI KAYNAKLI KREDILER... 121 VI. GARANTİLER... 123 VII. SORUNLAR.. 127 A. SORUNLARA GENEL YAKLAŞIMLAR.. 127 B. YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARINDAKİ SORUNLAR. 128 1. KOBİ YARDIMINA İLİŞKİN SORUNLAR.. 128 2. BÖLGESEL YARDIMLARA İLİŞKİN SORUNLAR. 129 3. AR-GE, TEKNOLOJİ GELİŞTİRME BÖLGESİNDE YAPILACAK YATIRIMLAR, ÖNCELİKLİ TEKNOLOJİ ALANINDA YAPILACAK YATIRIMLAR VE ÇEVRE YARDIMLARINA İLİŞKİN SORUNLAR... 130 4. DİĞER YARDIMLARA İLİŞKİN SORUNLAR 130 VIII. STRATEJİK POLİTİKA ÖNERİLERİ... 131 A. SİSTEMLE İLGİLİ POLİTİKA ÖNERİLERİ.. 131 B.YATIRIMLARA YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI İLE İLGİLİ ÖNERİLER. 132 IX. HUKUKİ ve KURUMSAL DÜZENLEME ÖNERİLERİ 137 X. YENİ DESTEK PROGRAMI ÖNERİLERİ VE GÖRÜŞLER...... 139 A. HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI TEŞVİK VE UYGULAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 139 B. HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI YABANCI SERMAYE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ. 139 C. KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ SANAYİ GELİŞTİRME VE DESTEKLEME İDARESİ BAŞKANLIĞI (KOSGEB)... 141 D. TÜRKİYE İŞ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (İŞKUR)...... 142 E. İSTANBUL SANAYİ ODASI (İSO).... 142 F. YABANCI SERMAYE DERNEĞİ (YASED). 146 G. TÜRKİYE SERBEST MUHASEBECİ MALİ MÜŞAVİRLER VE YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLER ODALARI BİRLİĞİ (TÜRMOB)... 151 XI. GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ... 159 x

2. BÖLÜM: İHRACATTA DEVLET YARDIMLARI ALT KOMİSYONU RAPORU... 163 ALT KOMİSYON ÜYELERİ 164 I-İHRACATA YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI.. 165 A. YURTDIŞI OFİS-MAĞAZA AÇMA DESTEĞİ (DTM).. 169 B. EĞİTİM YARDIMI (DTM). 172 C. İSTİHDAM YARDIMI (DTM).. 178 D. PAZAR ARAŞTIRMASI DESTEĞİ (DTM).. 181 E. ÇEVRE MALİYETLERİNİN DESTEKLENMESİ (DTM)... 192 F. YURTDIŞI PAZAR ARAŞTIRMA DESTEĞİ (KOSGEB)... 194 G. İHRACATA YÖNLENDİRME DESTEĞİ (KOSGEB).. 197 H.TÜRK ÜRÜNLERİNİN MARKALAŞMASI VE TÜRK MALI İMAJININ YERLEŞTİRİLMESİ DESTEĞİ (DTM). 199 I. MARKA OLUŞTURMA VE TANITIM DESTEĞİ (KOSGEB)... 209 J. İHRACAT AMAÇLI YURTDIŞI İŞ GEZİSİ (İYİG) PROGRAMI KATILIM DESTEĞİ (KOSGEB)... 211 K. YURTDIŞI FUAR DESTEĞİ (DTM)... 214 L. MİLLİ KATILIM DÜZEYİNDEKİ YURTDIŞI FUARLARA KATILIM DESTEĞİ (DTM)... 220 M. MİLLİ KATILIM DIŞINDAKİ YURTDIŞI FUARLARA KATILIM DESTEĞİ (KOSGEB).. 223 N. YURTDIŞI DAİMİ SERGİ (SHOW-ROOM) KATILIM DESTEĞİ (KOSGEB). 226 O.YURTİÇİ FUAR DESTEĞİ (DTM).. 228 P. YURTİÇİ ULUSLARARASI SANAYİ İHTİSAS FUARLARINA KATILIM DESTEĞİ (KOSGEB)... 231 R.TARIMSAL ÜRÜNLERDE İHRACAT İADESİ (DTM).. 233 II-İHRACAT, İHRACAT SAYILAN SATIŞ VE TESLİMLER İLE DÖVİZ KAZANDIRICI HİZMET VE FAALİYETLERDE VERGİ, RESİM VE HARÇ İSTİSNASI 239 III-DAHİLDE İŞLEME REJİMİ..... 243 IV-SERBEST BÖLGELER...... 253 V-İHRACATIN FİNANSMANI... 263 A. TÜRK EXİMBANK KREDİ PROGRAMLARI... 266 1. KISA VADELİ İHRACAT KREDİLERİ... 266 2. ÖZELLİKLİ KREDİLER.. 271 3. DÖVİZ KAZANDIRICI HİZMETLER KAPSAMINDAKİ KREDİLER... 276 4. İHRACAT FİNANSMANI ARACILIK KREDİSİ... 279 5. İSLAM KALKINMA BANKASI KAYNAKLI KREDİLER. 279 B. TÜRK EXİMBANK ÜLKE KREDİ/GARANTİ PROGRAMLARI. 282 C. TÜRK EXİMBANK SİGORTA PROGRAMLARI. 284 xi

1. KISA VADELİ İHRACAT KREDİ SİGORTASI.. 284 2. ORTA VE UZUN VADELİ İHRACAT KREDİ SİGORTA PROGRAMI.. 285 D. TÜRK EXİMBANK PROGRAMLARININ İHRACATA KATKISI 286 E. TÜRK EXİMBANK IN KAYNAK YAPISI VE KREDİLER KULLANDIRILIRKEN UYGULANAN İSTİSNALAR.. 289 F. TÜRK EXİMBANK PROGRAMLARININ AB/DTÖ YE UYGUNLUĞU. 291 G. TÜRK EXİMBANK PROGRAMLARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER... 295 H. YENİ YAPILAN DÜZENLEMELER... 300 I. İHRACATIN FİNANSMANINA İLİŞKİN DİĞER GÖRÜŞ VE ÖNERİLER... 303 VI. YENİ DESTEK PROGRAMI ÖNERİLERİ VE GÖRÜŞLER 307 A. DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI... 308 B. EXIMBANK 311 C. İHRACATA YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI PROGRAMLARI KONUSUNDAKİ DİĞER GÖRÜŞLER... 312 3. BÖLÜM: DEVLET YARDIMLARININ DTÖ VE AB MEVZUATI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ... 319 I. DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ (DTÖ) MEVZUATI...... 320 II. AVRUPA BİRLİĞİ NDE DEVLET YARDIMLARI.... 325 A. GÜMRÜK BİRLİĞİ VE AVRUPA BİRLİĞİ NDE DEVLET YARDIMI YAKLAŞIMI... 325 B. AB DE UYGULANAN GENEL YARDIM SİSTEMİ...... 325 C. AB DE YARDIM TÜRLERİ..... 328 III. TÜRKİYE DE DEVLET YARDIMLARININ AB HUKUKUNA UYUMU... 341 xii

GİRİŞ Devletin ekonomide üstlenmesi gerektiği role ilişkin akademik tartõşmalar ekonomi biliminin ilk günlerinden beri süregelmektedir. Her ne kadar devletin ekonomideki rolü konusunda önemli tartõşmalar yapõlmõş ve bir çok teori geliştirilmiş olsa da, literatürde devletin ekonomideki rolünün ne boyutta olmasõ konusunda bir konsensüse ulaşõlamamõştõr. Ancak, bu konuda en uç noktayõ temsil edenlerden biri olan Adam Smith in görünmez el mekanizmasõnda bile, temel hizmetlerin sağlanmasõ bağlamõnda devletin ekonomi alanõnda varlõğõ sözkonusudur. Dolayõsõyla, devletin ekonomik sahnede bir rol oynamasõ konusunda fikir birliği olmakla birlikte, bu rolü ne zaman ve ne şekilde üstlenmesi gerektiği konusunda tartõşmalar devam etmektedir. Ülkemizde devletin rolünün, özellikle ekonomik büyüme ve istikrar, istihdamõn arttõrõlmasõ, bölgesel gelişmişlik düzeyinin dengelenmesi, yatõrõm yoluyla sanayileşme politikalarõnõn yönlendirilmesi, ekonominin dõş rekabete açõlmasõ gibi, gerek ekonomik gerekse sosyal gelişmeyi amaçlayan politikalarõn üzerine kurulduğu gözlenmektedir. I. İktisat Kongresi nden başlamak üzere Cumhuriyetin ilk yõllarõndan itibaren devletin ekonomideki rolü ekonomik kalkõnmayõ ve istikrarõ hedefleyen bir yapõda gelişmiş, bu çerçevede, ilki 1934-1938 yõllarõ arasõnda uygulanan Beş Yõllõk Sanayi Planlarõnõ daha sonra 1963-1967 yõllarõnda ilki uygulanan Beş Yõllõk Kalkõnma Planlarõ takip etmiştir. 1960 larõn ilk yõllarõndan itibaren uygulanmaya konulan beş yõllõk kalkõnma planlarõnda, ithal ikameci sanayileşmede yeni bir döneme girilmiş, yatõrõmlarõ ve ihracatõ teşvik amacõyla bazõ kanunlar çõkarõlmõş, yeni düzenlemelere gidilmiştir. Nitekim, ekonomimizdeki hõzlõ gelişim ve değişimi sağlamak amacõ daha sonraki dönemlerde de devam etmiş, bu amaca ulaşabilmede devlet desteği önemli rol oynamõştõr. Ancak, sõnõrlõ iç piyasa ile ihracata yönelmedeki yetersizlikten dolayõ, ithal ikameci politikanõn devlete maliyeti her geçen gün artmõş, arzu edilen ekonomik büyüme ve istikrarõn sağlanmasõnda zorluklar yaşanmõştõr. 1980 lerde dünya ekonomisindeki gelişmelere paralel bir yapõda dõşa açõk büyüme modelini benimsememiz neticesinde devletin yatõrõm ve ihracata yönelik teşvik mekanizmalarõ da bu amaca yönelik olarak değişim sürecine girmiştir. 1

1980 yõlõ, devletin ekonomideki rolünün değişimi açõsõndan çok önemli bir dönüm noktasõ olmuştur. Ülkemiz ekonomisinde yaşanan istikrarsõzlõğõn önüne geçilmesi, başta dõş ödeme ve enflasyon sorununun aşõlmasõ için, 24 Ocak Kararlarõ olarak bilinen ekonomik istikrar programõnõn uygulanmasõna geçilmiştir. Anõlan kararlar ile birlikte, Türkiye, 1970 li yõllarda ortaya çõkan dõş sorunlarla mücadele etmede yetersiz kalan ithal ikamesine dayalõ sanayileşme stratejisini terk ederek, ihracata dayalõ sanayileşme stratejisini benimsemiştir. Bu strateji değişikliğinin arkasõnda yatan temel neden; ithal ikameci sanayileşme politikasõnõn yarattõğõ, yüksek gümrük duvarlarõ ile korunan ve bu nedenle de rasyonel kaynak dağõlõmõnõn gerçekleşmediği iç pazara dönük ve dünya pazarlarõnda rekabet şansõna sahip olmayan bir yapõdaki yerli sanayinin, dõş rekabete açõk bir üretim yapõsõna kavuşturulmasõ olmuştur. Anõlan yeni programla; sanayileşme stratejisi olarak emek-yoğun, yerli hammaddelere dayanan ve dünya pazarlarõnda Türkiye açõsõndan rekabet gücü olduğu varsayõlan sektörlerin desteklenmesi hedeflenmiş, bu amaçla yatõrõmõ özendirici politikalar ile değişik destek unsurlarõnõ içeren ihracat teşvik tedbirleri, dõş ticaretin liberalizasyonuna yönelik düzenlemeler ve yabancõ sermayeyi ülkeye çekmeye yönelik yeni destek mekanizmalarõ geliştirilmiştir. Ancak, 21. yüzyõla damgasõnõ vuran küreselleşmenin bir gereği olarak devletin ekonomideki rolünü belirlemede yeni bir unsur olarak karşõmõza çõkan uluslararasõ kurallar, 1980 lerdeki devlet desteklerinin yeniden tanõmlanmasõnõ zorunlu kõlmõştõr. Nitekim, Uruguay Round Nihai Senedi çerçevesinde imzalanan ve ülkemizin de taraf olduğu Dünya Ticaret Örgütü nün ilgili anlaşmasõ, gerek yatõrõm gerek ihracat sübvansiyonlarõna yeni kurallar koyarak kõsõtlamalar getirmiştir. Diğer taraftan, Türkiye ile Avrupa Birliği arasõndaki gümrük birliğinin kurulmasõna ilişkin 1/95 sayõlõ Ortaklõk Konseyi Kararõnda belirtilen yükümlülüklerimiz nedeniyle, daha önceki dönemlerde uygulanan nakit teşvikler ile ihracat performansõna dayalõ sübvansiyonlar 1995 yõlõ sonunda yürürlükten kaldõrõlmõştõr. Kaldõrõlan teşvik mekanizmalarõ yerine, gerek Avrupa Birliği, gerek Dünya Ticaret Örgütü normlarõna uygun yeni Devlet Yardõmlarõ yürürlüğe konulmuş, sözkonusu yardõmlar daha sonra değişen uluslararasõ ve ülke dinamiklerine göre değişikliklere uğrayarak mevcut şeklini almõştõr. 2000 li yõllarda ülkemizin hedeflediği amaçlara ulaşõlabilmesi ve ekonomimizin istikrarlõ büyüme trendinin devam ettirilmesinde Devlet Yardõmlarõna ilişkin sorunlarõn 2

giderilmesinin ve ülkemizin kõt kaynaklarõnõn etkin kullanõmõnõn sağlanabilmesinin rolü önemli olacaktõr. Bu gerçekten hareketle, Devlet Yardõmlarõnõn mevcut durum tespitinin yapõlmasõ büyük önem arz etmektedir. 58. Hükümetin öncelikleri arasõndaki bu konu, uygulamaya konulan Acil Eylem Planõ nõn Ekonomik Dönüşüm Programõnõn EDP-43 nolu faaliyeti olarak da yer almaktadõr. Bu çerçevede, anõlan faaliyette öngörülen Teşvik, muafiyet, istisna ve sübvansiyonlarõn tamamõnõ gözden geçirip yeniden düzenleyecek bir komisyon oluşturulacak hükmü kapsamõnda Devlet Planlama Teşkilatõ Müsteşarlõğõ koordinasyonunda Devlet Yardõmlarõnõ Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu oluşturulmuştur. Anõlan komisyon çalõşmalarõnõ ivedilikle tamamlayabilmek için ihracat ve yatõrõmlar olmak üzere iki ayrõ alt komisyon olarak çalõşmalarõnõ sürdürmüş, daha sonra yapõlan ortak toplantõlar neticesinde çalõşmalar arasõnda koordinasyon sağlanmõştõr. İlgili bütün kesimlerin katõlõmõnõn sağlanmaya çalõşõldõğõ komisyon çalõşmalarõnda yapõlan toplantõlar dõşõnda elektronik ortamda da tartõşma platformu oluşturulmuş bunun sonucunda ortaya çõkan görüş ve öneriler raporda yer almõştõr. Devlet Yardõmlarõnõ Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, bu görüş ve öneriler doğrultusunda, Yatõrõmlarda Devlet Yardõmlarõ, İhracatta Devlet Yardõmlarõ ve Devlet Yardõmlarõnõn DTÖ ve AB Mevzuatõ Açõsõndan Değerlendirmesi olmak üzere, üç ana başlõk altõnda toplanmõştõr. 3

KOMİSYON BAŞKANLARI ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU BAŞKANI: ALİ BOĞA Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ İhracat Genel Müdürü KOORDİNATÖR: A.LATİF TUNA DPT Sanayi Dairesi Başkanõ EMRAH ÖNGÜT DPT Uzman Yardõmcõsõ YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI ALT KOMİSYON BAŞKANI: NURŞEN DEMİRBİLEK Hazine Müsteşarlõğõ Fon Kobi ve Mevzuat Dairesi Başkanõ İHRACATTA DEVLET YARDIMLARI ALT KOMİSYON BAŞKANI: ZİYA ALTUNYALDIZ Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ İhracat Genel Müdür Yardõmcõsõ 4

1. BÖLÜM: YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI ALT KOMİSYONU RAPORU 5

ALT KOMİSYON ÜYELERİ Alt Komisyon Başkanõ Nurşen DEMİRBİLEK Hazine Müsteşarlõğõ Raportör Koray KURAL Devlet Planlama Teşkilatõ Raportör Ömrüye AYGÜN Devlet Planlama Teşkilatõ Raportör Şefika BALABAN TOBB Yusuf ÖLÇEN Gümrük Müsteşarlõğõ Okan PAKBEŞE Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Hüsnü DİLEMRE Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ A. Latif TUNA Devlet Planlama Teşkilatõ Emrah ÖNGÜT Devlet Planlama Teşkilatõ Mehmet SÖNMEZ Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Berrin BİNGÖL Hazine Müsteşarlõğõ Rahmi KAYA Hazine Müsteşarlõğõ Mustafa M. ÖZKARABÖBER Rekabet Kurumu Ayperi SAMANTIR Rekabet Kurumu İsmet SALİHOĞLU Hazine Müsteşarlõğõ Saadet DENİZ Hazine Müsteşarlõğõ Serdar GÜZEY Hazine Müsteşarlõğõ Rahmi KAYA Hazine Müsteşarlõğõ Defne ATA Hazine Müsteşarlõğõ Atilla M. YARDIMCI Hazine Müsteşarlõğõ Erdal ASLAN Maliye Bakanlõğõ M. Emin GÜLER Maliye Bakanlõğõ Şerife DOĞAN Maliye Bakanlõğõ Nihal BEKEN Maliye Bakanlõğõ Melek SARGIN Maliye Bakanlõğõ Lütfi ÇAKMAK Çevre Bakanlõğõ Köksal ERCİYAS Çevre Bakanlõğõ Murat GÜMRÜKÇÜ Turizm Bakanlõğõ Zehra GÖKÇE Turizm Bakanlõğõ Mehmet MADENCAN Sanayi ve Ticaret Bakanlõğõ Ayhan ORHAN Sanayi ve Ticaret Bakanlõğõ Raşit ULUBEY Türkiye İş Kurumu Süleyman DOĞAN Halkbankasõ Mete BİLGİÇ KOSGEB Semih ÇEYİZ KOSGEB Necla GÜLERER TEDAŞ Arifhan YARKIN TTGV Sahir ÇÖRTOĞLU TTGV Namõk ÖNDER KGF A.Ş Naci AKIN TOBB Tuba OKUTULMUŞ YASED Mustafa BAĞCI TİM Sedat ÖZÇELİK TİM Sami KAZICI TÜRMOB Hikmet BALTACI İSO M. Mustafa ÖZCAN TOBB 6

I. YATIRIMLARA YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI Yatõrõm ve yatõrõm teşvik faaliyetlerini düzenlemek, uygulamak, uygulamanõn izlenmesi ve geliştirilmesine ilişkin esaslarõn tespit edilmesi... ni amaçlayan Hazine Müsteşarlõğõ ile Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Teşkilat ve Görevleri Hakkõndaki 4059 sayõlõ Kanun uyarõnca Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü Kalkõnma planlarõ ve yõllõk programlardaki ilke, hedef ve politikalar yönünden yatõrõmlarõn ve döviz kazandõrõcõ hizmetlerin ihracat ve ithalat politikalarõnõn hedefleri de gözetilerek desteklenmesi ve yönlendirilmesi konularõnda teşvik tedbirleri hazõrlamak, uygulamak, uygulamayõ takip etmek ve değerlendirerek gerekli tedbirleri almak la görevlendirilmiş bulunmaktadõr. Hazine Müsteşarlõğõnca yabancõ sermayeli yatõrõmlarõn desteklenmesinde Yabancõ Sermaye Genel Müdürlüğü ve yerli yatõrõmlarõn desteklenmesinde ise Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğünce işlemler yürütülmektedir. A. YATIRIMLARDA DEVLET YARDIMLARI (Hazine Müsteşarlõğõ Genel Teşvik Mevzuatõ) Destek Programõnõn Amacõ Bölgeler arasõ dengesizlikleri gidermek, istihdam yaratmak ve uluslararasõ rekabet gücünü artõrmak için Kalkõnma Planlarõ ve Yõllõk Programlarda öngörülen hedefler ile Avrupa Birliği normlarõ ve uluslararasõ anlaşmalara uygun olarak tasarruflarõ, katma değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanan yatõrõmlara yönlendirmek suretiyle, yatõrõmlarõn desteklenmesi. v.b.) Destek Programõnõn Hukuki Dayanağõ (Kanun, kararname, yönetmelik, tebliğ 14.05.1964 tarihli ve 474 sayõlõ Gümrük Kanununa Bağlõ Gümrük Giriş Tarife Cetvelinin Değiştirilmesi Hakkõnda Kanun un değişik 2 nci, 28.07.1967 tarihli ve 933 sayõlõ Kanunun 3/c, 20.6.2001 tarihli ve 4684 sayõlõ kanunun geçici 3. maddeleri ile 2.2.1984 tarihli ve 2976 sayõlõ Kanun hükümlerine istinaden çõkarõlmõş olan 10.06.2002 tarih ve 2002/4367 sayõlõ Yatõrõmlarda Devlet Yardõmlarõ Hakkõnda Karar (Resmi Gazete Tarih ve Sayõsõ: 09.07.2002 tarih ve 24810 sayõ). Yatõrõmlarda Devlet Yardõmlarõ Hakkõnda 7

Kararõn Uygulanmasõna İlişkin Tebliğ (Tebliğ No:2002/1). (Yayõmlandõğõ Resmi Gazete Tarih ve Sayõsõ: 30.07.2002-24831) Destek Programõnõn Süresi Süresiz Destek Programõnõn Kaynağõ ve Miktarõ: Genel Bütçeden ayrõlan Yatõrõmlarõ Teşvik Hizmetleri Ödeneği Destek Programõnõn Uygulanmasõnda Kullanõlan Destek Araçlarõ 1. Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnasõ 2. Yatõrõm indirimi 3. Katma Değer Vergisi istisnasõ 4. Vergi, resim ve harç istisnasõ 5. Bütçeden İşletme ve Yatõrõm Kredisi tahsisi Söz konusu Karar uyarõnca yabancõ sermayeli yatõrõmlar ile bütçe kaynaklõ kredi tahsisi desteğinden yararlanmayacak 4 trilyon Türk Lirasõnõn altõndaki imalat ve tarõmsal sanayi yatõrõmlarõ için yatõrõmõn yapõlacağõ ildeki sanayi odalarõnca (Adana, Ankara, Balõkesir, Denizli, Ege Bölgesi, Eskişehir, Gaziantep, İstanbul, Kayseri, Kocaeli ve Konya Sanayi Odasõ) teşvik belgesi düzenlenerek, Hazine Müsteşarlõğõ Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğünce onaylanmaktadõr. 4 trilyon Türk Lirasõnõn üzerindeki imalat ve tarõmsal sanayi yatõrõmlarõ ile diğer yatõrõmlarla ilgili projeler için başvurular, Hazine Müsteşarlõğõ Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğünce değerlendirilmektedir. 1. Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnasõ Uygulayan kuruluşlar Gümrük Müsteşarlõğõ Faydalanan hedef kitle Teşvik Belgesi sahibi yatõrõmcõlar 8

Miktarõ ve Koşullarõ Miktarõ: Teşvik belgesi kapsamõndaki makine ve teçhizata ilişkin yürürlükteki İthalat Rejimi Kararõ gereğince ödenmesi gereken Gümrük Vergisi ve varsa Toplu Konut Fonu Koşullarõ: Teşvik Belgesi kapsamõnda Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu İstisnasõ destek unsurunun öngörülmüş olmasõ 2. Yatõrõm indirimi 193 sayõlõ Gelir Vergisi Kanununun Ek 1 inci maddesi uyarõnca; dar mükellefiyete tabi olanlar dahil, ticari veya zirai kazançlarõ üzerinden vergiye tabi mükelleflerin (adi ortaklõklar, kollektif ve adi komandit şirketler ile kurumlar vergisi mükellefleri dahil), yatõrõm indiriminden faydalanmasõ kabul edilmiş bulunan yatõrõmlarõ kapsamõnda yaptõklarõ ve müteakip vergilendirme döneminde yapmayõ öngördükleri yatõrõm harcamalarõnõn ilgili kazançlardan indirilmesidir. Aynõ Kanunun Ek 3 üncü maddesi uyarõnca yatõrõm indirimi oranõ, yatõrõm tutarõnõn %40 õ olarak belirlenmiş olup Bakanlar Kurulu Kararõ ile bu oranõn özel önem taşõyan sektörlerde yapõlacak yatõrõmlar için %100 e, 250 milyon ABD Dolarõ karşõlõğõ Türk Lirasõnõ aşan sõnai yatõrõmlar için %200 e kadar artõrõlabileceği veya kanuni orandan az olmamak üzere yeniden tespit edilebileceği ve bu oranõn, organize sanayi bölgelerinde ve kalkõnmada öncelikli yörelerde % 100 olarak uygulanacağõ hüküm altõna alõnmõştõr. Bu bağlamda, Yatõrõmlarda Devlet Yardõmlarõ Hakkõnda Karar ile, özel önem taşõyan sektör yatõrõmlarõ, normal yörelerde yapõlacak yatõrõmlar, bölgesel gelişmeye yönelik yatõrõmlar ile yöre farkõ gözetilmeksizin Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin (KOBİ) yatõrõmlarõ, AR-GE yatõrõmlarõ, çevre korumaya yönelik yatõrõmlar, enerji dahil altyapõ yatõrõmlarõ, eğitim yatõrõmlarõ, sağlõk yatõrõmlarõ, turizm yatõrõmlarõ, maden istihracõna yönelik yatõrõmlar, bilişim teknolojisi yatõrõmlarõ, yazõlõm geliştirme yatõrõmlarõ, genel amaçlõ rehabilitasyon merkezleri ve huzurevleri yatõrõmlarõ, gemi ve yat inşa yatõrõmlarõ, tersane yatõrõmlarõ, uçak ve helikopter yatõrõmlarõ, elektronik sanayi yatõrõmlarõ, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu veya Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştõrma Kurumu tarafõndan belirlenen öncelikli teknoloji alanõnda yapõlacak yatõrõmlar, özel amaçlõ bölgelerde yapõlacak yatõrõmlar ve ileri teknoloji gerektiren, katma değeri yüksek, vergi gelirleri ve istihdam 9

artõrõcõ özelliklerden en az birini içeren ve sabit yatõrõm tutarõ 50 milyon ABD Dolarõ karşõlõğõ Türk Lirasõnõn üzerindeki yatõrõmlar tanõmlanmõştõr. Uygulayan kuruluşlar Maliye Bakanlõğõ Faydalanan hedef kitle Teşvik Belgesi sahibi yatõrõmcõlar Miktarõ ve koşullarõ Miktarõ: Yatõrõm İndirimi oranlarõ; Yöre farkõ gözetmeksizin; i. Uluslararasõ rekabet gücü kazandõracak, yüksek teknoloji gerektiren, katma değeri yüksek, vergi gelirleri ve istihdam artõrõcõ özelliklerden en az ikisini içeren 250 milyon ABD Dolarõ karşõlõğõ Türk Lirasõnõ aşan sõnai yatõrõmlar %200, ii. Ar-ge yatõrõmlarõ %100, iii. Çevre korumaya yönelik yatõrõmlar %100, iv. Enerji dahil altyapõ yatõrõmlarõ %100, v. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu veya Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştõrma Kurumu tarafõndan belirlenen öncelikli teknoloji alanõnda yapõlacak yatõrõmlar %100, vi. Elektronik sanayi yatõrõmlarõ %100, vii. Gemi ve yat inşa yatõrõmlarõ %100, viii. Tersane yatõrõmlarõ %100, ix. Uçak ve helikopter yatõrõmlarõ %100, x. Eğitim yatõrõmlarõ %100, xi. Sağlõk yatõrõmlarõ %100, xii. Turizm yatõrõmlarõ %100, xiii. Maden istihracõna yönelik yatõrõmlar %100, 10

xiv. Bilişim teknolojisi yatõrõmlarõ %100, xv. Yazõlõm geliştirme yatõrõmlarõ %100, xvi. Genel amaçlõ rehabilitasyon merkezleri ve huzurevleri yatõrõmlarõ %100, xvii. Bölgesel gelişmeye yönelik yatõrõmlar %100, xviii. Özel amaçlõ bölgelerde yapõlacak yatõrõmlar %100, xix. xx. İleri teknoloji gerektiren, katma değeri yüksek, vergi gelirleri ve istihdam artõrõcõ özelliklerden en az birini içeren ve sabit yatõrõm tutarõ 50 milyon ABD Dolarõ tutarõ karşõlõğõ Türk Lirasõnõn üzerindeki yatõrõmlar %100, Maden istihracõyla beraber entegrasyon yatõrõmlarõ için de yöre farkõ gözetmeksizin %100 Yöreler itibariyle; i. Kalkõnmada öncelikli yörelerde yapõlacak yatõrõmlar %100, ii. iii. Normal yörelerde yapõlacak yukarõda belirtilen yatõrõm konularõ dõşõndaki diğer yatõrõmlar %60, Gelişmiş yörelerde yapõlacak yukarõda belirtilen yatõrõm konularõ dõşõndaki diğer yatõrõmlar %40. Koşullarõ: Teşvik Belgesi kapsamõnda yatõrõm indirimi destek unsurunun öngörülmüş olmasõ. Ancak, Bazõ Kanunlarda Değişiklik Yapõlmasõ Hakkõnda 4842 sayõlõ Kanunun 24/4/2003 tarihi itibarõyla yürürlüğe giren 1 inci maddesi uyarõnca, dar mükellefiyete tabi olanlar dahil, ticari veya zirai kazançlarõ üzerinden vergiye tabi mükelleflerin (adi ortaklõklar, kollektif ve adi komandit şirketler ile kurumlar vergisi mükellefleri dahil), faaliyetlerinde kullanmak üzere satõn aldõklarõ veya imal ettikleri amortismana tabi iktisadi kõymetlerin maliyet bedellerinin %40 õnõ vergi matrahlarõnõn tespitinde ilgili kazançlarõndan indirim konusu yapacaklardõr. Yapõlan bu düzenleme ile yatõrõm indirimi destek unsuru olmaktan çõkarõlmõş olup, söz konusu Kanun hükümleri uyarõnca yatõrõmcõlar 5 milyar Türk Lirasõnõn üzerindeki amortismana tabi iktisadi kõymetler için Teşvik Belgesi düzenlenmesi 11