GIDA GÜVENİLİRLİĞİNİN SAĞLANMASINDA ÜRETİCİ RİSK ALGISININ ÖNEMİ: DOMATES ÜRETİCİLERİ ÖZELİNDE TEMEL BULGULAR

GIDA GÜVENİLİRLİĞİNİN SAĞLANMASINDA ÜRETİCİ RİSK ALGISININ ÖNEMİ: DOMATES ÜRETİCİLERİ ÖZELİNDE TEMEL BULGULAR Funda KADİM 1 Bülent GÜLÇUBUK 2 fundakadim@gmail.com gulcubuk@agri.ankara.edu.tr 1 GTHB Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara 2 AÜ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Ankara ÖZET Güvenilir gıdanın arzı açısından üretiminden tüketimine kadarki tüm aşamalar önem arz etmektedir. Bu nedenle son yıllarda dünyada gıda güvenilirliğine bütüncül yaklaşılmakta, tarladan-sofraya gıda güvenilirliğinin sağlanması hedeflenmektedir. Bu bağlamda birincil üretimde gıdada bulunması muhtemel tehlikeler çiftlik/yabani hayvanlar ve insan dışkılarının bulaşması, uygun koşullarda muamele edilmemiş hayvan gübresi kullanımı, kanalizasyon suyu ile kontamine olmuş sulama suyunun kullanılması, bireysel hijyen koşullarına uymayan çalışan/çiftçilerin uygun olmayan koşullarda ürünle teması sonucunda bakteri, virüs, parazit, vb. mikroorganizmaların bulaşması; gübre ve ilaç kalıntıları, ağır metaller ile taş, toprak, tahta, cam, vb. bulaşıları olarak karşımıza çıkmaktadır. Birincil üretimde rol oynayan üreticiler riskleri kendi bakış açıları ile gördükleri ve sübjektif olarak değerlendirdikleri için algıladıkları riskin miktarı ve düzeyi de bireye bağlı olmaktadır. Kısaca birincil üretimdeki bireylerin risk algısı gıdanın güvenilir bir şekilde üretimini doğrudan etkilemektedir. Burada üreticilere önemli rol ve sorumluluklar düşmektedir. Bu bildiride, Ankara ili Ayaş ilçesi kırsal mahallelerindeki domates üreticilerinin gıda güvenilirliği konusunda risk algılarının ortaya konması amacıyla 256 üreticiyle yüz yüze görüşme yoluyla gerçekleştirilen anket çalışması sonuçları hakkında bilgi verilip, bazı konular tartışmaya açılmıştır. Bildiride elde edilen verilerden hareketle üreticilerin güvenilir domates üretimi konusunda bilgi, teknik ve ekonomik ihtiyaçları ortaya konulmuş ve güvenilir gıda arzı için izlenmesi gereken politikalara yönelik önerilerde de bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Gıda güvenilirliği, risk algısı, pestisit, domates, toplumsal cinsiyet, Ayaş THE IMPORTANCE OF FOOD SAFETY RISK PERCEPTION OF FARMERS: THE MAIN FINDINGS IN THE TOMATO FARMERS RESEARCH ABSTRACT All stages from production to consumption in terms of supply of safe food is important. Therefore, a holistic approach to food safety aims to ensure the farm-to-table food safety. In this context, the potential hazards that may ocur in the primary production are; feaces of 809

human/wild animals, the use of untreated animal manure, the use of irrigation water contaminated with sewage water, the lack of personal hygiene of workers/farmers results with the microbiological contamination of bacteria, viruses, parasites, etc.; fertilizers and pesticides residues, heavy metals, stone, wood, glass, etc. Farmers in primary production involves food safety hazards with their personal risk perception. Briefly, the risk perception of the farmers directly affects the production of safe food. The important role and responsibility falls to farmers. In this paper, the results of the survey that carried out through face to face interviews with 256 tomato producers in order to determine their risk perception on food safety and how it affects safe tomato production in the province of Ankara Ayas district. From data obtained in the study, which demonstrated the technical and economic requirements, recommendations for safe food supply policy to be followed for the next studies are discussed. Keywords: Food safety, risk perception, pesticide, tomatoes, gender, Ayaş District 1.GİRİŞ: KAVRAMSAL ÇERÇEVE Dünyada food safety olarak tanımlanan kavram, ülkemizde başta gıda güvenliği olarak ele alınmış olsa da, 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte gıda güvenilirliği kavramı ile ifade edilmeye başlanmıştır (Anonim, 2010). Gıda güvenilirliği konusu tüm ülkeler açısından, halk sağlığı ve ekonomik boyutu nedeniyle önem kazanan ve önemi giderek artan bir konu haline gelmiştir. Bu nedenle son yıllarda dünyada gıda güvenilirliğine bütüncül yaklaşılmakta ve tarladan sofraya gıda güvenilirliğinin sağlanması hedeflenmektedir. Gıda güvenilirliği açısından gıdanın üretiminden tüketimine kadar yer alan tüm aşamalar önem arz etmektedir. Güvenilir gıda zincirinin ilk halkasını oluşturan birincil üretim esnasında gıdada bulunması muhtemel mikrobiyolojik tehlikeler (bakteriler, virüsler, parazitler, vb.), kimyasal tehlikeler (MRL nin üzerinde kullanılan pestisit, gübre ve ağır metal kalıntıları) ve fiziksel tehlikeler (taş, toprak, tahta, cam, vb. bulaşıları) bertaraf edilmelidir (Anonymous, 2004). Domates önemli bir ihraç ürünü olmasının yanı sıra, hem üretim miktarı hem de tüketim miktarı olarak önemli bir tarım ürünü olarak dikkat çekmektedir. FAO nun 2012 yılı verilerine göre Türkiye dünyada en çok domates üreten 4. ülke konumundadır (FAOSTAT, 2012). Domates tarımında erkekler kadar kadınların da görev aldığı bilinmektedir. Küçük aile işletmelerinde ve geçimlik tarım yapan işletmelerde erkeklerin tarım dışı işlerde çalışması, tarımsal faaliyette kadını tek başına görevli kılmaktadır. Arazinin hazırlanması, ürün ekimi, gübreleme, ilaçlama ve sulama gibi işlemlerde kadınlar, özellikle kol gücü isteyen işlerde erkekler rol almaktadır (Dölekoğlu, C.Ö. 2005). Dolayısıyla domates üretiminde tarımsal faaliyetlerin erkekler kadar kadınlar tarafından da gerçekleştirildiği dikkate alındığında, toplumsal cinsiyet bakış açısı ile konunun irdelenmesi ve gıda güvenilirliğinin sağlanmasında toplumsal cinsiyet rollerinin etkili olup olmadığının değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Ayrıca güvenilir domates üretiminde, gıda güvenilirliği risk algısı üreticilerin tutumlarının belirlenmesinde önemli etkiye sahiptir. Risk algılama yaşamda karşılaşılabilecek tehlike olasılıkları ve bu olasılıkların sonuçlarına karşı nasıl bir yol izlenmesi gerektiğinin sübjektif olarak değerlendirilmesidir. Risk algılama, sadece olayların olumlu sonuçlarını değil olumsuz yönde gerçekleşebilecek olasılıkların değerlendirilmesini de içerir. (Yıldırım, 2007). Her gıda kaynaklı risk özelliğinin, bireylerin risk algısı üzerinde kendine has etkisi vardır. Gıda güvenilirliği risk algısını etkileyen faktörler; cinsiyet, yaş, eğitim, gelir, sosyo-kültürel durum, evinde risk altındaki gruptan (yaşlı, çocuk ya da hamile) bireyler bulunması, aile bireyleri/yakın arkadaşların gıda kaynaklı hastalık deneyimi yaşaması, riskin iyi yönetildiğine inanılması, risk iletişiminin şeffaf olması, bilimsel verilere ulaşılabilmesi, riske aşina olunması, 810

riskin yeni nesiller ya da çevre üzerinde olumsuz etkisinin olması, elde edilecek faydanın riskten fazla olduğunun düşünülmesi, medyanın olay üzerinde çok durması durumlarında birey risk algısı farklı şekilde etkilenmektedir. Risk algısının bir sonucu olarak bireyler risk azaltıcı önlemler alma eğilimindedirler (Bennett and Murphy, 1999). İnsanların bir tehlikeyi tehdit olarak algılamaları, bana bir şey olmaz algıları, gıda kaynaklı risklere karşı koruyucu önlem almamalarına neden olmaktadır. Dolayısıyla, bu durum kırsal alanda yaşayan bireylerin gıda güvenilirliği konusundaki risk algısının ne olduğunun ortaya konmasında, güvenilir gıda üretimi konusunda mevcut tutum ve davranışların belirlenmesinde ve konuya yönelik politika oluşturulmasında önem arz etmektedir. Bu araştırmada; Ankara ili Ayaş ilçesinde domates tarımının en yoğun yapıldığı dört kırsal mahalledeki (2012 öncesinde köy statüsünde olan) domates üreticilerinin güvenilir domates üretimindeki tutum/davranışları ile gıda güvenilirliği risk algısı toplumsal cinsiyet bakış açısı ile değerlendirilmiştir. 2.MATERYAL VE YÖNTEM 2.1.Materyal Araştırma alanı olarak, Ankara ilinin domates üretiminin büyük kısmını karşılayan ve aynı zamanda tüketiciler arasında coğrafi işaret almış bir ürün olarak özellikle tercih edilen Ayaş domatesinin en çok üretildiği Ankara ili Ayaş ilçesinin Akkaya, İlhan, Ilıca ve Oltan köyleri-kırsal mahalleleri belirlenmiştir. Çalışmanın ana materyalini anket yolu ile elde edilen veriler oluşturmaktır. Aynı zamanda uluslararası, ulusal ve bölgesel düzeydeki raporlar, araştırmalar ve istatistiklerden ikincil veriler olarak yararlanılmıştır. 2.2.Yöntem Ayaş İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü ile yapılan görüşmelerden elde edilen 2013 yılı Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) kayıtları incelenmiştir. Bu verilere göre, Ayaş ilçesinde 400 aile domates üretim faaliyetinde bulunmaktadır. Bu ailelerden Akkaya, İlhanköy, Oltan ve Ilıca kırsal mahalleleri domates ekim alanının %59,5 ini ve domates üretiminin % 69.15 ini oluşturmaktadır. Bu nedenle, bu kırsal mahalleler kapsama alanını ve araştırma evrenini oluşturmaktadır. Bu köylerde domates üretiminde bulunan 238 ailedeki kadın ve erkekler tam sayım yöntemi yoluyla araştırmaya dâhil edilmiştir. Anket formlarında, domates üreticilerinin demografik özellikleri ve genel işletme bilgileri, güvenilir domates üretimini etkileyen faktörler, güvenilir domates üretimi ile ilgili tutum/davranışlarını belirlemek için hazırlanan sorular açık uçlu ve/veya 5 li Likert ölçeğinde hazırlanmıştır. Bireylerin gıda güvenilirliği konusundaki bilinç düzeylerini etkileyen faktörler arasındaki ilişkinin tespit edilmesi amacı ile ki-kare testi kullanılmıştır. 3.ARAŞTIRMA BULGULARI Domates üretimi yapan üreticilerin güvenilir domates üretimi ve gıda güvenilirliği risk algılarının ortaya konması ve toplumsal cinsiyet bakış açısı ile mevcut risk algısının irdelenmesi amacı ile yöneltilen anket sorularına verilen cevaplar bu bölümde değerlendirilmiştir. Ayaş ilçesi Akkaya, Ilıca, İlhan ve Oltan kırsal mahallelerinde domates üretimi yapan 92 kadın ve 164 erkek olmak üzere toplam 256 domates üreticisi ile yüz yüze görüşme yoluyla anket uygulanmıştır. 811

3.1. Domates üreticilerinin demografik özellikleri ve genel işletme bilgileri Araştırma kapsamındaki üreticilerin %75 inin 41 yaş ve üzerinde olduğu, genel yaş ortalamasının 50.79 olduğu görülmüştür. Elde edilen bu yaş ortalamaları, araştırma kapsamındaki kırsal mahallelerde yaşlı üreticilerin daha fazla olduğunu göstermektedir. Nitekim yapılan arazi ziyaretlerinde de bu durum açıkça görülmüştür. Yerleşim yerlerinin Ankara ya yakın olması da, gençlerin köylerde tarımsal faaliyetlere katılmamasında bir etken olduğu değerlendirilmektedir. Araştırma yapılan bölgede ankete katılan üreticilerin eğitim durumları incelendiğinde, üreticilerin ağırlıklı olarak ilkokul düzeyinde eğitime sahip oldukları; kadınların %91.3 ünün ve erkeklerin %71.3 ünün ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar, araştırma alanındaki üreticilerin çoğunun eğitim seviyelerinin ilkokul düzeyinde olduğunu göstermektedir. Ortalama hane büyüklüğü 3.58 bireyden oluşmaktadır. Ankete katılan üreticilerin %32.81 inde hane halkı büyüklüğü 2 bireyden oluşurken, %21.48 inin hane halkı büyüklüğü 3 bireyden ve %19.53 ünün 4 bireyden oluşmaktadır. Güvenilir domates üretimi açısından hayvan varlığı ve hayvansal atıkların yönetimi önem arz etmektedir (Anonymous, 2004). Bu nedenle üreticilerin hayvan varlığı ve hayvansal atıkların bertaraf şekli önemli bir faktör olarak ele alınmıştır. Araştırmada; üreticilere hayvan varlığına sahip olup olmadıkları, büyükbaş, koyun, keçi ve kümes hayvanlarının sayıları sorulmuştur. Elde edilen verilere göre; araştırma yapılan bölgede yaygın olarak büyükbaş yetiştiriciliği (%41.2) yapıldığı görülmüştür. Ayrıca, kümes hayvanı (%26.5), koyun (%20.4) ve keçi (%11.8) yetiştiriciliği yapıldığı görülmüştür. Üreticilerin %46.1 inin 1-5 adet büyükbaş, %12.2 sinin 6-9 adet, %7.8 inin 10-14 adet, %6.1 inin 15-19 adet, %13 ünün 20-24 adet, %13 ünün 25-50 adet ve %1.7 sinin 51ve daha fazla büyükbaş hayvanı bulunmaktadır. Hayvanı olmayan üretici bulunmamaktadır. Araştırma kapsamındaki 249 üreticiden 122 üretici (%49.0) ekim kararını kendisinin verdiğini ifade etmiştir. Üreticilerin %16.5 i ürün ekim kararını eşi ile birlikte aldıklarını ifade etmişlerdir. Sorulara cevap veren kadınların %41.4 ü ürün ekim kararını eşlerinin verdiğini belirtmişlerdir. Kadınların %24.1 i ise kararları eşleri ile birlikte verdiklerini, %16.1 inin kararları ailecek verdiklerini belirtmiştir. Tek başına karar alabilen kadınların oranı %14.9 dur. Erkeklerin ise %67.3 ü ürün ekim kararını kendisinin verdiğini ifade ederken, %12.3 ü eşi ile birlikte karar verdiklerini, %9.9 u ailecek karar verdiklerini ifade etmişlerdir. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile ürün ekim kararının verilmesi arasında çok büyük bir ilişki olduğu görülmüştür (p<0.001). Kadınlar toprağı ekime hazırlama, çapa yapma, sulama, gübreleme, ilaçlama, su taşıma hayvan bakımı, ekim, budama, hasat ve ürün pazarlama gibi tarımsal faaliyetlere katılmaktadırlar (Hablemitoğlu, 1996). Alan araştırmasında elde edilen sonuçlara göre; kadınların %51.1 i tarımsal faaliyetleri ailecek yaptıklarını ifade ederken, %31.1 i eşleri ile birlikte yaptıklarını ifade etmişlerdir. Erkeklerin ise %64.4 ü tarımsal faaliyetleri ailecek yaptıklarını, %28.2 si eşi ile birlikte tarımsal faaliyette bulunduğunu ifade etmişlerdir. 3.2. Güvenilir Domates Üretimini Etkileyen Faktörler -Hayvansal atıkların kontrolü Gübre ve idrar tarım işletmelerinde birlikte ve belirli ölçülerde kullandıklarında bir atık değil, bitkisel üretimi artırma amacıyla değerlendirilen bir ticari madde olarak önem kazanırlar (Karaman, S. 2006). Ankete katılan 256 bireyden %42.5 i domates ürettikleri tarlalarında hayvan otlatılmadığını, %57.5 i tarlada hayvan otlatıldığını ifade etmişlerdir. Tarlalarında hayvan otlatıldığını söyleyen üreticilere (n=110 ) Hayvan dışkılarını ne yaptıkları sorulduğunda alınan cevaplar ise şöyledir; tarlada hayvan otlatıldığını söyleyen kadınların %61.9 u hayvansal atıkların bertarafına yönelik hiçbir şey yapmadıklarını, %28.6 sı ise toprağa faydalı olduğu için özellikle bıraktıklarını belirtmişlerdir. Domates ektikleri tarlada hayvan 812

otlatıldığını söyleyen 89 erkekten %52.8 i hiçbir şey yapmadıklarını ifade ederken, %40.4 ü toprağa faydalı olduğu için bir şey yapmadıklarını belirtmişlerdir. -Bireysel sağlık kontrolleri ve temizlik/ihtiyaçların giderilme yolları Çalışanların taşıdığı hastalıkların gıda güvenilirliği açısından bireysel hijyen kurallarına uyulmaması nedeniyle mikrobiyolojik tehlikelerin temel kaynağı olarak karşımıza çıkması nedeni ile Çalışanların sağlık kontrollerinin yapılması ile ilgili sorulan soruya verilen cevaplara göre; domates üretiminde çalışan kadınların %75.8 i sağlık kontrolü yaptırmaz iken, erkeklerin %87.8 inin sağlık kontrolü yaptırmadığı görülmüştür. Araştırma sahasında yapılan çalışmada, üreticilerin arazide tuvalet, çeşme, sabun, temiz su imkânları da incelenmiştir. Anket sorusuna cevap veren 92 kadının %91.3 ünün ve 164 erkeğin %89.4 ünün domates ekilen arazide tuvalet imkânına sahip olmadığı görülmektedir. İhtiyaçların nasıl giderildiğine dair yöneltilen soruya kadınların %95.3 ü, erkeklerin ise %99.3 ü açık alanda olarak cevap vermişlerdir. İşletmelerde Sabun/çeşme var mı? sorusuna kadınların %52.7 si, erkeklerin ise %42.1 i Sabun/çeşme var şeklinde cevap vermişlerdir. Üreticilerin işletmelerde bireysel temizliği nasıl yaptıklarına dair yöneltilen soruya kadınların %52.5 i, erkeklerin %80.6 sı Arazideki sulama suyu ile cevabını vermişlerdir. Buna ilaveten; kadınların %35.0 i ve erkeklerin %15.3 ü Akarsu ile temizlik ihtiyacının karşılandığını ifade etmişlerdir. -Tohum/fidelerin temin yeri Bitki yetiştiriciliğinde beklenen başarıya ulaşabilmek, diğer faktörlerinde yardımı ile üstün niteliklere sahip bir tohumla çalışmaya bağlıdır. Yetiştirme ve bakım koşulları ne kadar iyi olursa olsun kullanılan tohum kaliteli değilse, alınan sonucun üreticiyi tatmin etmeyeceği bir gerçektir (Kaynak ve Onus, 2000). Araştırma bulgularına göre; kadınların %77.2 si kullanılan tohumların sertifikalı olduğunu ifade ederken, %21.7 si kullanılan tohumun sertifikalı olup olmadığını bilmediğini ifade etmiştir. Aynı soruya cevap veren erkeklerden %88.2 si sertifikalı tohum kullandığını ifade ederken, %9.3 ü kullanılan tohumun sertifikalı olup olmadığını bilmediğini ifade etmiştir. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile alınan tohum/fidenin sertifikalı olmasının bilinmesi arasında ilişki olduğu görülmüştür (p=0.019). Erkeklerin tohum temini esnasında bayii/pazar ile temasa geçmesi, kadının genelde toplumsal cinsiyet rolleri gereği bu tür faaliyetlerde bulunamaması nedeni ile bu sonucun ortaya çıktığı değerlendirilmektedir. Ankete katılan bireylere Tohum/fidenin temin edildiği yer ile ilgili yöneltilen soruya; kadınların % 47.9 u tohum/fidenin bayiden, % 21.3 ü Antalya dan, %20.2 si Ziraat odasından ve % 7.4 ü Ayaş Pancar Birliğinden temin edildiğini ifade etmişlerdir. Erkeklerin % 55.3 ü tohum/fidenin bayiden alındığını, %18.4 ü Ziraat Odasından, %12.8 i Antalya dan ve % 9.5 i Ayaş Pancar Birliğinden fide/tohum temin edildiğini ifade etmişlerdir. -Tohum/fide alırken dikkat edilen hususlar Başarılı yetiştiriciliğin ön koşulu iyi kalitede tohum kullanılmasıdır. Birim alandan alınan ürün miktarının arttırılmasının yolu; çevresel koşulları düzenlemek, gübreleme, sulama, ilaçlama gibi kültürel işlemleri teknolojiye uygun bir biçimde uygulamak ve iyi nitelikli tohum kullanmaktır (Sermenli, 1995). Bu bağlamda güvenilir domates üretimine yönelik olarak üreticilerin tohum satın alırken dikkat ettikleri hususlar önem arz etmektedir. Üreticilere Tohum/fide satın alırken dikkat ettikleri hususlar sorulmuş ve cevaplar Çizelge 1 de gösterilmiştir. Üreticiler birden fazla seçenek tercih edebildiklerinden değerlendirmeler verilen cevaplar üzerinden yapılmıştır. 813

Çizelge 1.Tohum/fide alırken dikkat edilen hususlar Tohum/fide alırken dikkat Kadın Erkek Toplam edilen hususlar Sayı % Sayı % Sayı % Sertifikalı olması 22 20.6 87 31.4 109 28.4 Yüksek verimli olması 53 49.5 123 44.4 176 45.8 Ucuz olması 3 2.8 15 5.4 18 4.7 Yerli tohum olması 17 15.9 38 13.7 55 14.3 Bölgeye uyumlu olması 8 7.5 4 1.4 12 3.1 Markası - - 7 2.5 7 1.8 Komsunun ektiği tohum 3 2.8 1 0.4 1 0.9 TOPLAM 107 100 277 100 384 100 p<0.001 Çizelge 1 de görüldüğü üzere, kadınların %49.5 i satın aldıkları tohum/fidenin yüksek verimli olmasına, %20.6 sı sertifikalı olmasına ve %15.9 u yerli tohum olmasına dikkat ettiğini ifade etmişlerdir. Tohum/fidenin ucuz olmasına ise kadınların sadece % 2.8 i dikkat etmektedir. Erkeklerin ise %44.4 ü tohum/fidenin yüksek verimli olmasına, %31.4 ü sertifikalı olmasına ve %13.7 si yerli tohum olmasına dikkat etmektedirler. Erkeklerin %5.4 ü tohum/fidenin ucuz olmasına dikkat etmektedir. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile tohum/fide alırken dikkat edilen hususlar arasında çok büyük bir ilişki olduğu görülmüştür (p<0.001). -Sulama suyu kaynağı Üreticilerin domates üretiminde kullandıkları su kaynağının belirlenmesi amacı ile yöneltilen soruya verilen cevaplara göre; kadınların %52.2 si sulama kaynağı olarak DSİ kanal suyunu kullandıklarını belirtirken, %31.5 i kuyu suyu kullandıklarını ifade etmişlerdir. Erkeklerin ise %47.3 ü kuyu suyu kullanıldığını, %44.8 i DSİ kanal suyu kullanıldığını belirtmişlerdir (p=0.008). -İlaçların temin yeri İlaçlama yapan üreticilere, ilaçların nereden temin edildiğine dair yöneltilen soruya üreticiler birden fazla cevap verebildiklerinden, değerlendirmeler verilen cevaplar üzerinden yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; kadın üreticilerin %60.8 i zirai mücadele ilaçlarının ilaç bayiinden, %26.6 sı Ziraat Odasından, %7.6 sı Panko Birlikten ve %1.3 ü Tarım Kredi Kooperatifi nden alındığını belirtmişlerdir. Erkek üreticilerin %55.6 sı ilaç bayiinden, %26.5 i Ziraat Odasından, %8.6 sı Panko Birlikten ve %6.2 si Tarım Kredi Kooperatifi nden ilaçların temin edildiğini ifade etmişlerdir. Kadınların %3.8 i ve erkeklerin 3.1 i ilaçların nereden temin edildiğini bilmediklerini belirtmişlerdir. -İlaçlama esnasında dikkat edilen hususlar İlaçlama esnasında üreticilerin koruyucu tedbir alıp almadıklarının belirlenmesi amacı ile İlaçlama esnasında dikkat edilen hususlar sorulmuş, üreticiler birden fazla seçenek tercih edebildiklerinden değerlendirmeler verilen cevaplar üzerinden yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre; kadınların %33.1 i ilaçlama esnasında eldiven giydiğini, %21.5 i maske taktığını ve %14.9 u ilaçlama için ayrılmış özel kıyafetleri giydiklerini, %9.1 i ağzını bezle kapadığını, %1.7 si gözlük taktığını ifade etmişlerdir. İlaçlama esnasında koruyucu önlem olarak hiçbir şey yapmayan kadınların oranı ise %17.4 tür. İlaçlama yapan erkeklerden koruyucu tedbir olarak %29.3 ü eldiven takmakta, %22.8 i maske takmakta, %13.4 ü ağzını bezle kapamakta, %6.9 u özel giysi giymekte ve %1.2 si gözlük takmaktadır. İlaçlama esnasında koruyucu önlem olarak hiçbir şey yapmayan erkeklerin oranı ise %18.7 dir. Dikkat çekici bir husus olarak ilaçlama yapan her 100 erkekten 7.7 si ilaçlama esnasında sigara içtiklerini ifade ederken, bu oran kadınlarda %2.5 tir. 814

-İlaçlama sonrası artan ilaçların ve boş ambalaj kutularının durumu Mevzuata göre zirai ilaç ve ambalaj kutuları tehlikeli atık sayılarak, çevreye zarar vermeyecek şekilde yerel mevzuata uygun imha edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle araştırma bölgesinde ankete katılan üreticilerin zirai ilaç ambalaj ve kutularını imha şekilleri incelenmiştir. Sonuçlara göre; kadınların %55.3 i ilaçlama sonrasında ambalajları yakmakta, %21.2 si arazide bırakmakta, %7.1 i ayrı yerde depolamakta, %5.9 u toprağa gömmektedir. Kadınların %5.9 u ambalajları çöpe atarken, %1.2 si ambalajları su kanalına attığını ifade etmiştir. Erkeklerin ise %72.6 sı ilaçlama sonrası boş ambalajları yaktığını ifade ederken, %13.1 i boş arazide bıraktığını ve %4.2 si toprağa gömdüğünü belirtmiştir. Erkeklerin %4.8 i ambalajları çöpe atarken, %3 ü ambalajları su kanalına attığını ifade etmiştir. 3.3. Güvenilir domates üretimi ile ilgili tutum/davranış ve algı -Kullanılan ilaç miktarı Domates üreticilerinin kullandığı ilaç miktarının belirlenmesi amacı ile sorulan sorulara çoğu üreticinin kullandığı ilacı hatırlamadığı, bazı üreticilerin ilaç miktarını çay bardağı- su bardağı ya da kapak ile ölçeklendirmesi nedeni ile net bilgi elde edilememiş ve kullanılan ilaç miktarı belirlenememiştir. -Uygulanacak gübre miktarını belirlerken dikkate alınan faktörler Tarımda verimliliğin arttırılması için, gübre ve gübreleme önemli rol üstlenmektedir (Kızılaslan ve Kızılaslan 2005). Araştırma esnasında üreticilere uygulanacak gübre miktarının belirlenmesinde dikkate aldıkları hususlar sorulmuştur. Elde edilen verilere göre; kadınların %41.7 si gübre uygularken kendi deneyimlerine göre davranırken, %23.1 i ilaç bayiinin tavsiyeleri doğrultusunda, %19.4 ü kutu üzerinde yazan talimatlara göre ve %13.9 u Tarım İlçe Müdürlüğü teknik personelinin tavsiyesine göre gübre miktarını belirlemektedir. Erkeklerin ise %55.2 si kendi deneyimlerine göre uygulanacak gübre miktarını belirlerken, %14.9 u ilaç bayiinin tavsiyelerine göre, %15.9 u kutu üzerinde yazan miktara göre ve %13.9 u Tarım İlçe Müdürlüğü teknik personelinin tavsiyesine göre uygulanacak gübre miktarını belirlemektedir. -Uygulanacak ilaç miktarını belirlerken dikkate alınan faktörler Koç ve arkadaşlarının 2001 yılında ülke düzeyinde yaptıkları çalışmada, üreticilere tarımsal ilaç seçiminde yararlandıkları bilgi kaynakları sorulmuş ve bölgeler arasında farklılık olmasına rağmen cevaplar arasında en büyük payı üreticinin kendi bilgi ve tecrübesine göre ilaç seçmesi almıştır. Yapılan çalışmada üreticilerin uygulanacak ilaç miktarını belirlerken dikkate aldıkları hususların neler olduğuna dair sorulan soruya; kadınların %29.9 u ilaç bayiinin tavsiyelerini, %26.8 i kutu üzerinde yazılanları, %19.6 sı Tarım İlçe Müdürlüğü çalışanlarının tavsiyelerini dikkate aldıklarını belirtmişlerdir. Erkeklerin ise %36.3 ü kutu üzerinde yazılanları dikkate alırken, %28.4 ü kendi deneyimlerine göre, %22.9 u ilaç bayiinin tavsiyelerine göre uygulanacak ilaç miktarını belirlediklerini ifade etmişlerdir. -Tavsiye dışında doz uygulanması ve nedenleri Domates üreticilerin tavsiye edilen dozun dışında ilaç kullanımı ile ilgili davranışlarının belirlenmesi amacı ile Size tavsiye edilen ilaç dozlarına uyuyor musunuz? sorusuna verilen cevaplar Çizelge 2 de gösterilmiştir. Elde edilen verilere göre; kadınların %89 u tavsiye edilen doza tamamıyla uyduklarını ifade etmişlerdir. Erkeklerin ise %66.9 u tavsiye edilen doza tamamıyla uyduklarını ifade ederken, %27.8 i bazen tavsiye edilen dozun üstünde ilaç kullandıklarını belirtmişlerdir. Anket esnasında ortaya çıkan sonuçlara göre kadınların %4.1 i tavsiye edilen ilaç dozunun altında ilaç kullanma eğiliminde iken, erkeklerden tavsiye edilen ilaç dozunun altında ilaç kullandığını ifade eden erkek bulunmamaktadır. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile tavsiye edilen dozun aşılması durumu arasında anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuştur (p<0.001). 815

Çizelge 2. Tavsiye edilen dozun aşılma durumu ile cinsiyet arasındaki ilişki durumu Size tavsiye edilen ilaç dozlarına uyuyor musunuz? Kadın Erkek Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Tavsiye edilen doza tamamıyla uyarım 65 89.0 101 66.9 166 74.1 Bazen tavsiye edilen dozun üzerinde ilaç kullanıyorum 4 5.5 42 27.8 46 20.5 Genelde tavsiye edilen dozun altında kullanırım 3 4.1 - - 3 1.3 Genelde tavsiye edilen dozun üzerinde kullanırım 1 1.4 8 5.3 9 4.1 TOPLAM 73 100 151 100 224 100 p<0.001 Tavsiye edilen dozun üstünde ilaç uygulaması yaptığını ifade eden üreticilere Tavsiye edilen dozun üzerinde ilaç kullanmalarının nedenleri sorulduğunda; kadınların tamamı (n=5) tavsiye edilen dozun yeterli etkide olamamasından dolayı daha fazla ilaç kullandıklarını ifade etmişlerdir. Tavsiye edilen dozun üzerinde ilaç kullandığını söyleyen 50 erkek üreticinin ise %82 si tavsiye edilen dozun yeterli olmadığını ifade ederken, %12 si ilacın etkisiz olmasından dolayı, %4 ü bazı zararlıların ilaçlara karşı bağışıklık kazandığından ve %2 si ilaç tavsiye eden elemanın bilgisine güvenmediğinden tavsiye edilen dozun üzerinde ilaç kullandığını ifade etmiştir. -İlaçların insan ve doğaya zararı hakkındaki algı İlaçların insan ve doğaya zararları hakkında var olan algının belirlenmesi amacı ile sorulan soruya verilen cevaplara göre; kadınların %72.8 i ilaçların hem insan, hem de doğaya zararlı olduğunu düşündüklerini ifade etmişlerdir. %10.9 u insan sağlığına zararlı olduğunu ancak doğaya zararlı olmadığını ifade derken, %8.7 si hiçbir zararı olmadığını belirtmişlerdir. Ankete katılan kadınların %3.3 ünün ilaçların insan sağlığına ve doğaya etkilerini bilmedikleri görülmüştür. Erkeklerin ise %76.1 i ilaçların hem insan, hem de doğaya zararlı olduğunu düşündüklerini belirtmişlerdir. %9.2 si insan sağlığına zararlı olduğunu ancak doğaya zararlı olmadığını ifade derken, %8.6 sı dozunda kullanılırsa zararı olmadığını, %4.9 u ise hiçbir zararı olmadığını belirtmişlerdir. -Gübrenin insan ve çevreye zararı hakkındaki algı Gübrenin insan ve doğaya zararları hakkında var olan algının belirlenmesi amacı ile sorulan soruya verilen cevaplara göre; kadınların %37.4 ü gübrenin hem insan, hem de doğaya zararlı olduğunu, %25.3 ü hiçbir zararı olmadığını, %24.2 si dozunda kullanılırsa zararı olmadığını belirtmişlerdir. Erkeklerin ise %50.9 u gübrenin hem insan, hem de doğaya zararlı olduğunu, %22.7 si hiçbir zararı olmadığını, %15.3 ü dozunda kullanılırsa zararı olmadığını ifade etmişlerdir. Kadınların %5.5 i ve erkeklerin %4.3 ü gübrenin insan ve doğaya zararı olup olmadığını bilmediklerini belirtmişlerdir. -Kalıntının sağlığa etkisi Üreticilerin tükettiği meyve/sebzede kalıntı bulunup bulunmadığı ile ilgili mevcut algılarının belirlenmesi amacı ile yöneltilen Yediğiniz sebze/ meyvede ilaç, hormon ve diğer kimyasal maddelerin kalıntılarının olduğunu düşünüyor musunuz? sorusuna kadınların %65.6 sı, erkeklerin %70.2 si Evet olarak cevap vermişlerdir. Domates üreticilerinin risk algısının ortaya konması amacı ile sorulan Erkenden ürünü hasat etsek bile ilaç kalıntısı olmaz. ifadesine katılıp katılmadıklarına dair verilen cevaplara göre; kadınların %34.4 ü ifadeye hiç katılmadıklarını, %11.1 i katılmadıklarını belirtmişlerdir. İfadeye katıldığını belirten kadınların oranı%26.7 iken tamamen katıldıklarını belirten kadınların oranı %6.7 dir. Kadınların %21.1 i konu hakkında yanıt/görüşleri olmadığını belirtmişlerdir. Erkeklerin %40.4 ü ifadeye hiç katılmadıklarını, %19.3 ü katılmadıklarını belirtmişlerdir. İfadeye katıldığını belirten erkeklerin oranı%18.6 iken tamamen katıldıklarını belirten erkeklerin oranı %12.4 tür. Erkeklerin %9.3 ünün konu hakkında yanıt/görüşleri 816

bulunmamaktadır. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile erkenden ürünün hasat edilmesi durumunda kalıntı olması algısı arasında anlamlı ilişki olduğu görülmüştür (p=0.015). Tüketilen meyve/sebzede kalıntı olduğunu düşünen bireylerin kalıntının sağlığa zararları konusunda var olan algılarının belirlenmesi amacı Kalıntılar insan sağlığına zarar verir mi? sorusu yöneltilmiş olup; elde edilen verilere göre kadınların %66.1 i kalıntının insan sağlığına yüksek düzeyde zarar verdiğini belirtirken, %25.4 ü zarar verdiğini belirtmiştir. Erkeklerin ise %65.2 si kalıntının insan sağlığına yüksek düzeyde zarar verdiğini belirtirken, %24.3 ü zarar verdiğini ve %7.8 i biraz zarar verdiğini belirtmiştir. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile kalıntının insan sağlığına zarar verme algısı arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür (p=0.016). Üreticilere Kalıntı olma ihtimaline karşı tükettikleri gıdalarda nasıl önlemler aldıkları na dair yöneltilen soruya, kadınların %82.2 si ve erkeklerin %82 si bol su ile yıkıyorum diye cevap vermişlerdir. Kadınların %11.1 i ve erkeklerin %2.5 i yıkarken sirke vb. şeyler kullandıklarını ifade etmişlerdir. Kalıntı olma ihtimaline karşı hiçbir şey yapmayan kadınların oranı %5.6 iken erkeklerin oranı %9.9 dur. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile kalıntı olma ihtimaline karşı koruyucu önlemler alma davranışı arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür (p=0.008). -Kadınların ilaç ve gübre kullanımı Kadınların ilaç kullanma konusunda daha hassas oldukları yönünde kurulan hipotezin doğruluğunun analiz edilebilmesi amacıyla üreticilerin ifadeye katılıp katılmadıkları ile ilgili sorulan soruya verilen cevaplara göre; kadınların %48.9 u kadınların ilaç ve gübre kullanımı konusunda daha hassas olduğuna tamamen katıldıklarını ifade ederken, %24.4 ü katıldıklarını, %8.9 u ise katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Erkeklerin ise %19.9 u kadınların gübre ve ilaç kullanımı konusunda daha hassas oldukları görüşüne tamamen katıldıklarını, %32.9 u katıldıklarını, %19.9 u katılmadıklarını, %14.9 u ise hiç katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Yapılan ki-kare analizinde cinsiyet ile kadınların gübre ve ilaç kullanımında daha hassas olduklarına dair algı arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür (p<0.001). 4.SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Son yıllarda dünyada yaşanan gıda kaynaklı salgınlar ve olaylar sonucunda gıda güvenilirliği daha da önem kazanmış, özellikle gıda güvenilirliğine bütüncül yaklaşılması nedeni ile tarladan sofraya güvenilir gıdanın sağlanması temel hedef olmuştur. Domates, dünyada en çok üretilen, tüketilen ve ticarete konu olan tarım ürünlerinin başında gelmesi nedeniyle önemli sebzelerin başında gelmektedir. Güvenilir domates üretimi esnasında muhtemel mikrobiyolojik, kimyasal ve fiziksel tehlikelerin bertarafı üretimin güvenilir olmasını sağlamaktadır. Ancak güvenilir domates üretimi esnasında üreticinin risk algısı davranış ve tutumlarını etkilemekte, mevcut risk algısı doğrultusunda üretim esnasında güvenilir domates üretimini etkileyen davranış/tutum gerçekleştirmektedir. Ülkemiz tarımında erkekler kadar kadınların da üretimde etkin rol oynamaları nedeniyle, güvenilir domates üretiminde üretici risk algısının toplumsal cinsiyet bakış açısı ile irdelenmesi zorunludur. Bu kapsamda yürütülen çalışma sonucunda, üreticilerin büyük çoğunluğu kullandıkları tohumların sertifikalı tohum olduğunu ifade etmişlerdir. Dolayısıyla coğrafi işaret olarak önem arz eden Ayaş domatesi tohumunun artık kullanılmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Hayvansal atıkların tarlada bırakılmasının üreticiler tarafından bir tehlike olarak algılanmadığı görülmüştür. Ancak güvenilir domates üretiminde önemli koşullardan birinin hayvansal atıklarının bertarafının sağlanması olduğu dikkate alınmalıdır. Aynı şekilde tarlalarda tuvalet ve çeşme bulunmaması üreticiler tarafından tehlike olarak algılanmamakta olup, güvenilir domates üretimi açısından bir zorunluluktur. Bu konuda alt yapının iyileştirilmesi ve 817

üreticilerin kişisel hijyen konusunda bilgi/bilinç düzeyinin arttırılması gerekmektedir. İlaçlama sonrası ortaya çıkan ambalaj atıklarının tarlada bırakıldığı, sulama suyuna atıldığı, toprağa gömüldüğü ya da yakıldığı görülmüştür. Özellikle zararlıların pestisitlere karşı direnç kazanmasına neden olabilecek bu tutumların değiştirilmesine yönelik politikaların risk yönetimince geliştirilmesi gerektiği düşünülmektedir. Domates tarımında rol alan kadınların tohumların sertifikalı olup olmadığı konusunda bilgi sahibi olmadıkları, toplumsal cinsiyet rollerinin sonucu olarak karar verme süreçlerine daha az katıldığı görülmüştür. Ayrıca kadınalrın güvenilir domates üretimi, tavsiye edilen dozda ve miktarda gübre ve ilaç kullanımı, ürünün erkenden hasat edilmesi durumunda kalıntı olması, kalıntının insan sağlığına olumsuz etkileri konularında risk algılarının daha yüksek olduğu, kalıntı riskinin azaltılmasına ya da bertarafına yönelik tutumlar sergiledikleri görülmüştür. Kadınlar kadar erkekler de, kadınların gübre ve ilaç kullanımı konusunda erkeklerden hassas olduğunu ifade etmektedir. KAYNAKLAR Anonim. 2010. Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda Ve Yem Kanunu, Web Sitesi: http://www.mevzuat.gov.tr/metin.aspx?mevzuatkod=1.5.5996&sourcexmlsearch=&mevzu atiliski=0. [Erişim: 12.10.2015]. Anonim.2016.www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/dDocNameEK051169 Anonymous. 2004. Guidelines for On-Farm Food Safety for Fresh Produce, National Food Industry Strategy Food Safety and Quality Assurance Initiative, Department of Agriculture Fisheries and Forestry, Australian Goverment, Second Edition, Commonwealth, Australia. Dölekoğlu, C.Ö. 2005. Kırsal Kadın ve Gıda Güvenliği, TEAE Yayınları, TEAE-Bakış, Sayı:8. Nüsha:5. Sayfa: 1-4. FAOSTAT. 2012. faostat.fao.org/site/339/default.aspx, [Erişim: 21.02.2016] Hablemitoğlu, Ş. 1996. Kırsal ailede kadının iş modelleri ve kararlara katılımı, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, (Basılmamış), Ankara. Karaman, S. 2006. Hayvansal Üretimden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Çözüm Olanakları, KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 133-139. Kaynak, L., Onus, A.N. 2000. Türkiye Sebzeciliğinin Tohumluk Sorunu, V. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi, Cilt I, S:871-879. http://www.zmo.org.tr/ resimler/ekler/fa91c19016cb1f8_ek.pdf?tipi=14. [Erişim: 14.01.2016] Kızılaslan, N., Kızılaslan, H. 2005. Türkiye de Kimyasal Gübre Kullanımı ve Tokat İli Artova İlçesinde Kimyasal Gübredeki Uygulamalar, Gübreleme-Çevre İlişkileri. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Yayın No:129. Ankara. Sermenli, T. 1995. Domateste (Lycopersicon esculentum Mill.) kültürel ve hormonal uygulamaların tohum verimine etkisi üzerinde araştırmalar, Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, (Basılmamış), Bursa. Yıldırım, F. 2007. Üniversite Öğrencilerinin Yaşamdaki Riskleri Algılamaları Üzerinde Toplumsal Cinsiyet Etkisinin İncelenmesi, Ankara Üni. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). 818