EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say /Number 2 (Aral k /December 2009)

EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say /Number 2 (Aral k /December 2009) Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda A Medieval Castle Which Gained Importance During the Crusades: Ravanda Mustafa S. AKPOLAT * Öz Mimarl k tarihinin önemli ve ilginç yap lar aras nda yer alan Ortaça kaleleri sald r ve savunma silahlar n n geliflmesine koflut bir geliflme gösterirler. Günümüzde ifllevlerini tamamen kaybetmifl olmalar na ra men, çok önemli tarihsel olaylara sahne olmufl olan bu kaleler tüm insanl n vazgeçilmez kültür miras d r. Araflt rmam z n as l konusunu oluflturan Ravanda Kalesi, Kilis kentinin kuzeybat s nda, kente 28 km. uzakl ktad r. Ravanda kalesine iliflkin en erken tarihli belgeler 11. yüzy la aittir. Tarihçiler Kalenin Bizansl lar taraf ndan infla edildi ini bildirmektedir. 1097 y l nda Haçl lar n Türklerden ald kale, 1144 y l na kadar Urfa Haçl Kontlu u nun (1098 1144) bat s n r nda Urfa-Antakya yolu üstündeki önemli bir geçidi kontrol etmekteydi. 1176 da Eyyubilerin eline geçen Ravanda Kalesinde, 1176 1181 y llar nda Selahattin Eyyubi önemli inflaat etkinliklerinde bulunmufltur. Kalenin girifl kap s n n üstünde bulunan Selahattin Eyyubi dönemine ait onar m kitabesi 1969 y l nda çal nm flt r. 1268 de Memluklular n hakimiyetine geçen kale, daha sonra 1516 y l nda Osmanl lar n topraklar na kat lm flt r. Kale bu tarihten sonra askeri önemini ve ifllevini kaybetmifltir. Günümüzde ise terkedilmifl ve harap durumdad r. Yaklafl k yuvarlak planl kale, konik bir tepenin üstünde konumlanmaktad r.110 m. çap ndaki kalenin beden duvarlar, girifl bölümü ile birlikte de iflik biçimlerdeki 10 kule ile güçlendirilmifltir. Kalenin sonradan eklenen girifl bölümü aç k avlu ile birbirine ba l iki dikdörtgen mekandan oluflmaktad r. Kalenin içinde güney ve bat s nda baz yap lar k smen görülebilmektedir. Yap kal nt lar ndan en dikkat çekeni Selahattin Eyyubi öneminde infla edilmifl olan, enlemesine planl mescittir. Kalenin güney beden duvar na bitiflik infla edilmifl olan enlemesine planl mescidin kal nt lar, ilginç bir mimari ö e olan üç dilimli kemerin yan s ra temiz kesme tafl iflçili i ile de dikkat çekmektedir. Mescidin do usunda ve bat s nda da * Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü mustafaakpolat@hotmail.com 2009, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved 17

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda yap kal nt lar görülmektedir. Kalenin çeflitli yerlerinde üç tane büyük sarn ç vard r. Kalenin içinde dikkat çeken di er bir yap ise, kalenin inflas ndan önce burada bulunan gözetleme karakolunun günümüze gelmifl olan beden duvarlar ile yuvarlak payandalar d r. Toprak alt nda kalm fl olan di er yap lar n ortaya ç kar lmas için bilimsel kaz yap lmas gerekmektedir. Ayr ca girifl bölümünde ve baz kulelerde acilen müdahale edilmesi gereken büyük çatlaklar bulunmaktad r. Anahtar sözcükler: Kale, Ortaça, Bizans, Haçl Seferleri, Urfa Kontlu u, Eyyubiler Abstract The Medieval castles which are considered among the important and interesting buildings of the history of architecture display an improvement parallel to that of the arms of attack and defense. Although Medieval castles no longer perform their original functions, as buildings which witnessed important historical events, they are indispensable from the cultural heritage of mankind. Ravanda Castle, the main theme of our research is located 28 km.s to the northwest of Kilis. The earliest documents on Ravanda date back to the eleventh century. Historians state that the Castle was built by the Byzantines. The Castle which was taken over by the Crusaders from the Turks in 1097, controlled an important pass on Urfa-Antakya road, near the western border of the County of Edessa (1098 1144). After the Castle was conquerred by the Ayyubis, Saladin Ayyubi carried out important construction and repair activities in 1176 1181.The inscription on the top of the entrance gate, belonging to the period of Saladin Ayyubi, was stolen in 1969. The castle which was taken over by the Mamluks in 1268 was included in the Ottoman territory in 1516. After then, the Castle lost its military importance and function. The Castle was abandoned later and is in a dilapidated state today. The Castle which has an almost circular plan was located on a conical hill. The curtain walls of the Castle with a diameter of 110 metres, were fortified by the entrance section and ten towers of different forms. The existing entrance section of the Castle which was added later was composed of an open courtyard and two rectangular spaces connected to each other. Inside the Castle, remains of some buildings can be seen in the southern and western sections. The most conspicuous one is the mesjid, with an oblong plan, that was built in Saladin Ayyubi s period. The mesjid which was built adjacent to the southern curtain walls of the Castle include an intersting architectural element; a trefoil arch. The remains display fine craftsmanship of ashlar masonry. Other remains can be seen both on the east and west of the remains of the mesjid. There are three big cisterns at different locations within the Castle. Another remarkable remain inside the Castle is the curtain walls with circular butresses of the military lookout station which existed prior the construction of the Castle. Scientific expeditions should be carried out to unearth the other buildings resting under the ground. Furthermore, the big cracks observed in the entrance section and on some towers need to be repaired urgently. Keywords:Castle, Medieval, Byzantine, the Crusades, County of Edessa, Ayyubis 18

Mustafa S. AKPOLAT Girifl Türkiye, tarihin her döneminden kalan tafl n r ve tafl nmaz kültür varl klar ile zengin bir kültür mozayi ine sahiptir. Gerek tafl n r kültür varl klar, gerekse tafl nmaz kültür varl klar Türk ve yabanc bilim insanlar taraf ndan incelenmekte ve de erlendirilmektedir. Ancak bu zengin kültür miras n n az incelenen ve az bilinen türlerinden birisi kalelerdir. Bunun nedeni ise kalelerin, müze olarak veya benzer kültürel amaçl kullan lan birkaç d fl nda, ifllevsiz kalmalar d r. Son y llarda devlet, kaleler de dahil olmak üzere, Türkiye nin hemen her yerinde bulunan tafl nmaz kültür varl klar n n restorasyon projelerini ihale yolu ile elde etmeye bafllam flt r. 1 Restorasyon projelerini haz rlayan ekipler yap n n özelliklerine ba l olarak çeflitli disiplinlerdeki uzmanlardan oluflmaktad r. Bu makalenin yazar da son üç y l içinde Gaziantep, Ravanda, Korykos, Saimbeyli, Harun Reflit, Payas Cinkule ve Feke gibi kalelerin restorasyon projelerini haz rlayan ekiplerde mimarl k tarihçisi olarak görev alm flt r. Baflta da belirtti imiz gibi, kaleler en az araflt r lan yap lar aras nda yer almaktad r. Bu nedenle, Ravanda Kalesi konusunda yapt m z araflt rmay, Feke Kalesi örne inde oldu u gibi, bilim ortam na sunmay yararl gördük. 2 Yapt m z araflt rmalarda Ravanda Kalesini konu alan Demirkent in makalesi ile Hellenkemper in kitab ndaki üç sayfal k k sa bölüm bulunmufltur. Demirkent, kalenin ve bölgenin tarihini ayr nt l olarak incelemifltir. Hellenkemper ise kalenin k sa tarihini ve k sa mimari betimlemesini vermifltir. ki araflt rmac da yaz lar n sadece foto raflarla desteklemifller fakat kaleye iliflkin herhangi harita veya mimari çizime yer vermemifllerdir. Ravanda Kalesinin Tarihçesi Ravanda Kalesi hakk nda yaz l kaynaklar n verdi i en erken tarih 11. yüzy la aittir. Gerek Arap gerekse Latin kaynaklar, bu kalenin varl ndan ilk defa Haçl Seferleri s ras nda bahsetmektedir. Kalenin ismi Arap kaynaklar nda er-ravendan, Haçl belgelerinde Ravendel, Ravandel, Ravenel, Ermeni belgelerinde ise Areventan olarak geçmektedir (Demirkent, 1992, s. 372, Hellenkemper, 1976, s.44). Kalenin ilk infla tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, kalenin Afrin vadisine hakim topo rafik konumu, burada ilk ça lardan itibaren bir kalenin bulunmas gerekti ini düflündürmektedir. Bilinen en erken dönemlerde, bu bölgeye Hititler sahip olmufllard. Hititlerin Yurdu adl kitapta, Afrin vadisine ayr lan bölümde, yüksek bir tepe üzerinde, etraf üzüm ba lar ve dut a açlar yla çevrili bulunan Ravanda n n Ortaça da yap lm fl bir kale oldu u belirtilmektedir. 3 Ortaça da ise slam fethine kadar bu bölgeye 1 Restorasyon projeleri, il özel idareleri ve Vak flar Bölge Müdürlükleri taraf ndan ihaleye ç kar lmaktad r. 2 Kilis Ravanda Kalesi Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Elektrik ve Çevre Düzenleme Projesi müellifi Yük. Mimar Restorasyon Uzman Umut Bilgiç e plan, kesit ve cephe mimari çizimleri ile 10 adet foto raf yay mlamama izin verdi i için teflekkür ederim. 3 Demirkent in makalesi, s.373 ve ayn sayfadaki 8 numaral dipnot. 19

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda Bizans mparatorlu u hakim durumdayd. Ancak Bizans kaynaklar nda kalenin ad na rastlanmamaktad r. Hiç de ilse, 6. yüzy lda Justinianus (hd 527 565) zaman ndaki büyük imar etkinliklerini tan tan ünlü tarihçi Procopius un De Aedificiis adl kitab nda Arap s n rlar nda infla veya tamir edilen kaleler aras nda Ravanda n n da bulunmas gerekirdi. Fakat ne Procopius, ne de sonraki Bizans yazarlar n n metinlerinde bu kaleden bahsedilmektedir (Demirkent, 1992, s.373). 7. yüzy l ortalar nda bafllayan ve h zla yay lan slam fetihleri Suriye ve Irak tan sonra Anadolu da Toros da lar na ulaflm fl ve Toroslar Bizans ile slam devletinin s n r n oluflturmufltu. Bu s n r n güneyinde ve do usunda birçok kale tamir ve infla edilmifltir. Ancak bu kaleler aras nda da Ravanda ismi bulunmamaktad r. Bununla beraber, 1097 y l nda Haçl lar taraf ndan Türklerden al nd kesin olarak bilinen kalenin 11. yüzy l sonlar nda Bizansl lar taraf ndan infla edildi i söylenebilir (Demirkent, 1992, s. 373). Ravanda Kalesi 1098 de kurulan Urfa Kontlu u nun bat s n r nda önemli bir savunma merkezi olmufltur. Bu tarihte Kale, Urfa y Antakya ya ba layan yol üzerinde önemli bir geçit durumundayd (fiekil 1). Bundan sonra, Ravanda Kalesi bir süre Kilikya Ermeni Krall 4 ile Urfa Kontlu u 5 aras nda birkaç kez el de ifltirdi. 1144 y l nda Selçuklu Atabeyi madeddin Zengi Urfa Kontlu una son verdi ve böylece Ravanda Selçuklu yönetimine girdi. slam kaynaklar 1151 den itibaren Ravanda dan Halep vilayetine ba l bir kale olarak bahsetmektedir. fiekil 1: Ravanda Kalesi nin bulundu ubölge haritas 4 Kilikya Ermeni Krall Haçl Seferleri s ras nda 1198 de kurulmufl, Çukurova ve çevresinde varl n 14. yüzy l sonuna kadar sürdürmüfltür. 5 Urfa Kontlu u I. Haçl Seferi s ras nda 1098 de Baudonin de Boulogna taraf ndan kurulmufltur. Merkezi Urfa olan Kontluk 1144 y l nda Selçuklu atabeyi madettin Zengi taraf ndan ortadan kald r lm flt r. 20

Mustafa S. AKPOLAT Tarihçi bn el-adim Ravanda y Tek ve yüksek bir da n üzerinde manc n n hükmedemeyece i, okun iflleyemeyece i bir yerde metin bir kaledir. Da n ete inde bir d fl suru vard r. Ravanda, kalelerin en sa lamlar ndan ve yeri en güzel olanlar ndand r. Kuzey ve bat taraf ndan kaleyi hendek gibi bir vadi kuflat r, bir de nehir akar diye tarif ettikten sonra, kendisinin at s rt nda zorluklarla kaleye kadar ç kt n yazar (Demirkent, 1992, s.382). Ebul-Fida ise Takvim el-buldan adl co rafya kitab nda flu sat rlara yer vermifltir: Ravanda Halep e ba l ve K nnesrin s n rlar içindedir. Yüksek beyaz bir tepede bulunan sa lam yap l bir kaledir. Kaynaklar, bahçeleri ve güzel bir vadide meyva a açlar vard r. Afla bölümünden Afrin nehri geçer (Demirkent, 1992, s.383). Ravanda 1176 da Selahaddin Eyyubi nin yönetimine girmifltir. Selahaddin Eyyubi döneminde kale tamir edilmifl ve güçlendirilmifltir. Bu bilgi girifl kap s n n üstünde bulunan fakat bugün yerinde olmayan yaz ta dayanmaktad r. Söz konusu yaz t n foto raf n 1933 y l nda Kilisli Kadri Bey Kilis Tarihi adl kitab nda yay mlam flt r. Ayn foto raf, Demirkent in makalesinde de yer almaktad r. Yaz t n transkripsiyonu flöyledir: el-melik en-nas r Yusuf bin Eyyub Allah mülkünü daim etsin. Cahen ve Hellenkemper de kaynakçada belirtilen yay nlar nda yaz ttan söz etmektedir. Hellenkemper yaz t n 1969 y l nda çal nd n söylemektedir. Tarihçiler bu tarihsiz kitabenin 1176 1181 y llar na ait olaca n bildirmektedir. Hellenkemper kitab nda, Cahen e dayanarak, kalenin do u bölümünün tamam n n Selahaddin Eyyubi döneminde infla edildi ini söylemektedir (Hellenkemper, 1976, s.45). Ravanda Kalesi 1261 y l nda Mo ollar n eline geçer. Kalenin 1268 y l nda Memluklular n eline geçti ini, Sultan Baybars n Ay ntab ve Ravanda Kalelerini tamir ve tahkim etti ini tarihi kaynaklardan ö reniyoruz (Demirkent, 1992, s. 388). 1516 da ise bölge Merci Dab k zaferinden sonra Osmanl mparatorlu u topraklar na kat lm flt r. Ne var ki yüzy llardan beri s n r kalesi ve geçit yeri olarak önem tafl m fl olan bu bölge, Osmanl ülkesi içinde s n rlar n çok gerisinde kald için art k bu özelli ini kaybetmifl ve Halep e ba l olarak varl n sürdürmüfltür. 1519 y l na ait Halep Evkaf Defteri nde Ravanda Halep e ba l bir nahiye olarak kay tl d r. Ünlü gezgin Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Kilis kenti ve tarihsel yap lar na iliflkin ayr nt l bilgiler vermektedir. Seyahatname de Ravanda Kalesi hakk nda bilgi bulunmamaktad r. Kalenin Betimlemesi Günümüze harabe halinde ulaflan Ravanda Kalesi ne, yak n zamanda yap lm fl olan beton merdivenlerle ulafl lmaktad r. Merdivenlerin bafllad yerde bir otopark bulunmaktad r. Do al bir tepenin üstünde bulunan kalenin içindeki yap lar n büyük bölümü toprak alt ndad r (fiekil 4). Kaleyi kuflatan beden duvarlar n n ise giriflin bat s nda bulunan bir bölümü ayaktad r. Önce kalenin girifl bölümü, sonra planda gösterildi i gibi saat ibresi yönünde s rayla kuleler ve beden duvarlar tan t lacakt r. Betimleme, kalenin içindeki yap lar, yap kal nt lar ve sarn çlar n tan t lmas ile tamamlanacakt r (fiekil 3). 21

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda fiekil 2: Kalenin genel görünüflü (U. Bilgiç 2007) fiekil 3: Kalenin üst görünüflü (U. Bilgiç ten düzelterek) Kalenin güneydo usundaki 1. kuleye bitiflik infla edilen d fl beden duvar üstünde bulunan yuvarlak kemerli kap aç kl ndan girifl avlusuna girilmektedir (fiekil 3,6). Bugün toprakla dolmufl bulunan avlunun kuzeyinde kalenin kap s ve girifl bölümü bulunmaktad r (fiekil 7). Girifl bölümü iki mekandan oluflmaktad r (fiekil 3). ki mekan n zemini de toprak ve y k lan duvar ve örtülerin döküntüleri ile doludur. Bu birinci bölüm, çapraz tonoz örtülü kare mekan ile ona eklenmifl yuvarlak tonoz örtülü mekandan oluflur. Çapraz tonozla örtülü mekan n do u duvar nda iki büyük nifl bulunmaktad r. Nifllerin üstünde tahrip olmufl bir küçük pencere vard r. Kare mekana eklenmifl mekan n örtüsü 22

Mustafa S. AKPOLAT beflik tonozdur. Bu mekan n do u duvar nda da büyük bir nifl bulunmaktad r. Bu bölümün kuzey duvar nda herhangi bir aç kl k yoktur. Girifl bölümünü oluflturan ikinci mekana birinci mekan n bat s ndaki kemerli genifl bir kap dan geçilmektedir. Bu mekan n kuzey duvar nda sa da büyük bir bölümü toprak alt nda bulunan, hafifletme kemerli bir kap bulunmaktad r (fiekil 8). Bu kap büyük olas l kla üst kata ç kan merdivene aç lmaktad r. Üstte girifl bölümünün iki katl oldu unu gösteren duvar ve tonoz bafllang c bulunmaktad r. Kap n n solunda ise üstü kemerle sonlanan genifl bir nifl vard r. Bu mekan n bat duvar nda, üstü kemerle sonlanan dikdörtgen planl bir girinti bulunmaktad r. Bu mekan n güney duvar nda ise solda kalenin içine ç kmas muhtemel bir kap ve sa da L planl bir nifl vard r. Bu mekan günümüze eksiksiz gelebilen yar m çapraz tonoz ile örtülmüfltür. Girifl bölümünün duvarlar ve kemerleri büyük kesme tafllarla, örtüleri ise moloz tafllarla infla edilmifltir. Örtüler s val d r. Kalenin en önemli ö eleri olan beden duvarlar ve kuleleri günümüze sa lam olarak gelememifltir. Kuleler, ayn zamanda payanda görevi yapan kunt gövdeleri nedeniyle, beden duvarlar na k yasla, zamana daha dayan kl d r. Bu nedenle, günümüze gelen kuleler varl klar n ve mimari özelliklerini beden duvarlar na bakarak daha çok korumufllard r. fiekil 4: A-A kesiti (U. Bilgiç ten düzelterek) fiekil 5: Bat cephesi (U. Bilgiç ten düzelterek) 23

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda Kuleler, 1. kuleden bafllayarak s rayla, beden duvarlar yla birlikte betimlenecektir (fiekil 3). Günümüze en iyi durumda gelen beden duvar girifl kap s ile 1. kule aras ndaki bölümdür. 4.20 m. uzunluktaki beden duvar n n yüksekli i yaklafl k 4.00 m.dir. Alttaki 2.00 m. yükseklikteki bölüm siyah renkli moloz tafllarla, üst bölüm ise büyük boyutlu düzgün kesme tafllarla infla edilmifltir. Alt bölümde üç, üst bölümde iki mazgal pencere görülmektedir. Duvar n üst bölümünde ise, günümüze gelemeyen senkendazlar 6 tafl yan konsollardan 6 tanesi k smen günümüze gelmifltir (fiekil 9). 1. kule, beden duvar ndan 7.50 m. taflk n, düzgün olmayan çokgen planl d r. Kulenin beden duvar na yak n bölümleri günümüze daha iyi durumda gelmifl, uzak olan bölümler ise y k lm fl, eksilmifl durumdad r. Kule içte yedi, d flta alt cephelidir (fiekil 3). Kalenin içinden girilen kulenin do usunda ve bat s nda sa lam durumda birer mazgal penceresi bulunmaktad r. Do udaki mazgal pencerenin sa ndaki mazgal pencerenin ise fiekil 6: Girifl avlusunun kap s (U. Bilgiç 2007) fiekil 7: Girifl bölümünün kap s (U. Bilgiç 2007) 6 Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi nin 4. cildinde, s. 1780 de senkendaz terimini Eski kalelerde kale duvarlar n n dibine sokulan düflmana yukar dan a r tafllar vesaire atma a mahsus, d flar ya do ru ç k nt l önü siperli olarak yap lan alt aç k cumba gibi k s mlar olarak aç klamaktad r. ngilizcesi machicolation, Frans zcas machicolis tir. 24

Mustafa S. AKPOLAT sol yar s görülmektedir. Bu kulenin di er bir mimari eleman da do usundaki duvar n içinden beden duvar na ç kan merdivendir. Kulenin tonoz örtüsünün kuzey bölümü günümüze gelebilmifltir. Kulenin duvarlar kesme taflla, beflik tonoz örtüsü moloz taflla infla edilmifltir. 1. ve 2. kuleler aras nda yer alan, 11.60 m. uzunluktaki beden duvar n n 1. kuleye bitiflik olan 2.00 m.lik bölümü ortalama 10.00 m. yüksekliktedir. Yüksekli i daha az olan di er bölümün yüzeydeki kesme tafllar dökülmüfltür. Beden duvar n n sa taraf nda, 1. kuleye 3.80 m. uzakl kta sa lam durumda bir mazgal pencere yer almakta, 2. kuleye 2.50 m. uzakl kta ise 1.40 m. genifllikte beflik tonoz örtülü küçük bir mekan bulunmaktad r. 2. kulenin sol taraf nda beden duvar ndan taflk n 2.10 m.lik sol bölümü günümüze gelebilmifltir. Sa yanda ise kule duvar ndan kal nt yoktur. Beflik tonozla örtülü kulenin geniflli i 2.80 m.dir. Kulenin lentolu ve hafifletme kemerli 0.80 m. geniflli inde olan kap s sa taraftad r (fiekil 10, 11). 2. ve 3. kuleler aras ndaki beden duvar 9.10 m. uzunlukta ve ortalama 7.00 m. yüksekliktedir. Duvar n d fl yüzünde iki mazgal pencere bulunmaktad r. Duvar n alt bölümünde moloz tafllarla oluflturulmufl temeli görülmektedir. D fltan atnal planl, iki katl 3. kulenin üst kat n n çok küçük bir bölümü günümüze gelebilmifltir. Kule, beden duvar ndan 7.00 m. taflk n olarak infla edilmifltir. Kulenin üst kat n n sadece kuzey duvar ile girifl kap s görülmektedir. Alt katta 3.20 x 3.80 m. boyutlar ndaki dikdörtgen planl odan n da ön taraf y k lm flt r. Alt kat n tonoz örtüsünün ortas nda 0.50 x 0.70 m. boyutlar nda dikdörtgen bir tepe penceresi bulunmaktad r. 3. ve 4. kuleler aras ndaki beden duvar n n yer yer sadece temeli görülebilmektedir. Ayn flekilde 4. ve 5. kulelerin de sadece temel kal nt lar günümüze gelebilmifltir. 5. ve 6. kuleler aras ndaki beden duvar n n yer yer, sadece temel kal nt lar görülmektedir. 6. kule befl yüzlü bir plana sahiptir. Kule beden duvarlar ndan 4.20 m. taflk n olarak infla edilmifltir. Zeminden en yüksek yeri 5.20 m. olan kulenin cephelerinde mazgal pencere yoktur. 6. ve 7. kuleler aras ndaki beden duvar günümüze gelememifltir. Zeminden yüksekli i 13.30 m. olan 7. kule atnal biçimli plana sahiptir. Üç katl kulenin üst kat n n küçük bir bölümünün d fl yüzü günümüze gelmifltir. Alt kata ise girilememektedir. Orta kat duvarlar n n d flar bakan bölümü yerindedir (fiekil 13). Bu bölümde, ortada bir mazgal pencere oldukça sa lamd r. Ayr ca simetrik olarak yerlefltirilmifl iki yandaki mazgal pencerelerin birer kenar yerindedir. Bu bölümün yar m kubbe örtüsünün bafllang ç bölümü yerinde durmaktad r. Temiz bir iflçilikle infla edilmifl olan kulenin malzemesi kesme taflt r. Di er kulelerde ve beden duvarlar nda oldu u gibi bu kulenin de temelinin alt bölümü büyük boyutlu moloz tafllarla yap lm flt r. Kulenin orta ekseninde, zeminden bafllay p üst bölüme kadar devam eden 10-15 cm. genifllikte büyük bir çatlak bulunmaktad r (fiekil 13). Kulenin do u ve bat cephelerinde de alt bölümlerde ince çatlaklar vard r. 25

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda Dikdörtgen planl olan 8. kulenin sadece moloz tafllarla yap lm fl temel kal nt lar günümüze gelebilmifltir. Bu kulede, 27.50 m. uzakl kta, beden duvar ndan 6.00 m. taflk n, 4.40 m. genifllikte bir payanda bulunmaktad r. 7 Kulelerden farkl bir teknikle infla edilmifl olan payandan n 12 tafl s ras görülmektedir. Payandan n her iki yan nda zeminde beden duvarlar n n izleri görülmektedir. Dikdörtgen payandadan 15.50 m. uzakl ktaki 10. kulenin günümüze sadece temeli ile ön yüzünde zeminden itibaren yüksekli i 3m. olan bölümü kalm flt r. Kulenin iki yan nda beden duvarlar n n izleri görülebilmektedir. 10. kuleden 8.00 m. uzakl kta bulunan beden duvar kal nt s n n 2.80 m.lik bölümünün izleri bulunmaktad r. Kalenin d fl nda, girifl kap s n n güneydo usunda 7.50 m. uzakl kta beflik tonoz örtülü 3.50x4.50 m. boyutlar nda bir yap kal nt s bulunmaktad r. Bu yap, giriflin güvenli ini güçlendirmek için infla edilmifltir (fiekil 3). fiekil 8: Girifl bölümünün kuzey duvar (U. Bilgiç 2007) 26 fiekil 9: Girifl avlusu do u duvar (U. Bilgiç 2007) 7 Payandan n üst bölümü kule gibi ifllev gördü ü için planda 9. kule olarak gösterilmifltir.

Mustafa S. AKPOLAT Kalenin içinde, kalenin inflas ndan önceki döneme ait bir gözetleme karakolunun, yedi yap n n, üç sarn c n ve bir kuyunun kal nt lar bulunmaktad r (fiekil 3). Kalenin içinde, do uda en genifl bölümü 43.00 m. olan bir karakol veya gözetleme kulesinin kal nt lar günümüze gelebilmifltir. Kale infla edilirken bu bölümün korunmas ilginç bir uygulama olarak de erlendirilmektedir. Bu yap n n üçü yar m yuvarlak, biri dikdörtgen kule görünümlü payandalar ile beden duvar n n kal nt lar görülmektedir (fiekil 3). Moloz tafllarla örülmüfl yar m yuvarlak kulelerden güneydeki 6.25 m., kuzeydeki ise 4.80 m. yüksekliktedir. Beden duvar kal nt lar n n geniflli i 0.80 m.dir. Girifl bölümünün kuzeyinde yer alan iki katl yap n n üst kat çok tahrip olmufltur. Do u-bat do rultusunda uzanan dörtgen planl yap n n do u duvar tamamen y k lm flt r. Do u duvar nda alt kata inen merdivenin bafllang c yer almaktad r. Bat duvar nda solda yandaki odaya aç lan bir kap, sa da ise kalenin içine ç kan merdivene do ru giden k sa bir dehliz bulunmaktad r. Güneyde ise iki tane derin nifl vard r. Moloz tafllarla infla edilmifl beflik tonoz örtünün yaklafl k yar s yerinde durmaktad r. Bu mekan n bat s ndaki dikdörtgen odan n sadece beflik tonoz örtülü güney bölümü günümüze gelebilmifltir. Beflik tonoz örtüsü d fl nda tamam kayan n oyulmas ile elde edilen alttaki mekana yukar da belirtilen merdivenle inilmektedir. Dik yamuk planl mekan n iki tane kare biçimli tepe penceresi bulunmaktad r (fiekil 3). Kalenin 1. ve 3. kuleleri aras nda yaklafl k 34.50 m. uzunlukta iki bölümden oluflan, bodrum kat olarak infla edilmifl mekanlar bulunmaktad r. 1. kule hizas ndaki ilk bölüm do u-bat do rultusunda uzanan 14.20 x 4.70 m. boyutlar nda dikdörtgen planl d r. Bu mekan n girifli bat da orta eksendedir. Beflik tonoz örtülü mekan n zemini toprak ve yap enkaz ile kapl d r. Gerek duvarlarda gerekse örtüde yer yer s va kal nt lar görülmektedir. Ayr ca beflik tonoz örtüde ayn büyüklükte üç tane tepe penceresi bulunmaktad r. fiekil 10: 2. Kule kuzey cephe (U. Bilgiç 2007) 27

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda fiekil 11: 2. Kule girifl kap s (U. Bilgiç 2007) Bu mekan n kap s n n önünde yamuk planl, holü and ran küçük bir mekan bulunmaktad r. Bu mekan n kuzey ve güney yanlar toprak ve enkazla kapl d r, bat s nda bulunan kap dan ise üç nefli 10.90 x 7.80 m. boyutlar ndaki mekana girilmektedir. Bu mekan n duvarlar kesme tafl, tonoz örtüleri ise moloz taflla infla edilmifltir. Her bir nefin üstünde ikifler tane kare tepe penceresi bulunmaktad r. Kuzeydeki nefin bat duvar ndaki kap dan, bat taraf enkazla kapanm fl bir koridora geçilmektedir. Ayr ca, kuzey nefin kuzey duvar n n bat ucunda ise bir geçit görülmektedir. 3. ve 4. kuleleri birlefltiren beden duvar na bitiflik olarak infla edilen dikdörtgen planl yap n n kal nt lar kalenin en önemli mekan n iflaret etmektedir. 7.40 m. geniflli indeki mekan n uzunlu unun ne kadar oldu unu gösteren bir iz bulunmamaktad r (fiekil 3,12). Do u-bat do rultusunda uzanan dikdörtgen planl yap n n do u duvar ile kuzey duvar n n 7.00 m.lik bölümü günümüze gelebilmifltir. Do u duvar ndaki üç dilimli kemer ve yap n n konumu, yap n n Eyyubi ve Memluk döneminde kullan lan mescit oldu unu düflündürmektedir. Dikdörtgen planl mekan n büyük kesme tafl bloklarla infla edilmifl kemeri ve tonoz örtüsü ile, Selahattin Eyyubi döneminde yap lm fl olan girifl bölümü benzerlik göstermektedir (fiekil 12). fiu anda içinde bulunan toprak ve enkaz, yap n n zemininin çok afla da oldu unu göstermektedir. Kalede k smen ayakta olan yap lar n sonuncusu 5. ve 6. kuleleri birbirine ba layan beden duvar na bitiflik oarak infla edilmifl iki mekandan oluflan yap d r. Uzun ekseni do u-bat yönünde uzanan dikdörtgen planl iki mekan n da kalenin içinden giriflleri bulunmaktad r. ki mekan aradaki duvar n ortas ndaki kap aç kl ndan birbirine ba lanmaktad r (fiekil 3). 28

Mustafa S. AKPOLAT fiekil 12: Mescit bat duvar (U. Bilgiç 2007) fiekil 13: 7. Kule d fl görünüfl (U. Bilgiç 2007) fiekil 14: Eski gözetleme kulesi yuvarlak payanda (U. Bilgiç 2007) Her iki mekan n da ayn zamanda beden duvar olan bat duvarlar tamamen y k lm flt r. Beflik tonoz olan örtülerin bafllang ç bölümleri kesme tafl, üst bölümleri ise moloz taflla örülmüfltür. Her iki mekan n tavan nda kare fleklinde tepe pencereleri bulunmaktad r. Kuzeydeki mekan n zemininde tahribat sonucu oluflan aç kl ktan alttaki bodrum kat görülmektedir. Kalede uzunluklar 5.00 6.00 m., genifllikleri 1.80 2.60 m. aras nda de iflen üç tane büyük sarn ç bulunmaktad r. Sarn çlar n derinlikleri ise 4.20 m. ile 9.40 m. aras nda de iflmektedir. Kalede sarn çlardan baflka, bat bölümünde bugün enkazla dolu olan bir de kuyu bulunmaktad r. 29

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda De erlendirme Bu bölümde Ravanda Kalesi, plan düzenlemeleri, kuleler, sarn çlar ve mimari elemanlar üzerinden de erlendirilmeye çal fl lacakt r. Böylece, günümüze oldukça harap durumda gelen Kale, Ortaça da ayn dönemde infla edilmifl olan baz kaleler dikkate al narak yap lacak karfl laflt rmal analizlerle daha iyi anlafl lacakt r. Ortaça kalelerinin planlar infla edildikleri arazinin topografik özelliklerine göre flekillenmektedir. Ço unlukla do al bir tepe veya bir höyü ün üstüne infla edilen kaleler bazen yuvarlak, bazen oval, bazen de geometrik olmayan bir plan düzenlemesi göstermektedir. Örne in, höyük üstüne infla edilmifl olan Halep ve Gaziantep kaleleri ile do al bir tepe üstünde infla edilmifl Silifke Kalesi de iflik oval plan düzenlemeleri göstermektedir (Feden, R. ve Thomson, J., 1957, s.103.; Akpolat, M. S., 1994, Cilt 2, s.1). Di er taraftan, Y lanl Kale ve Kozan Kalesi nin planlar arazi topo rafyas n n zorlu, karmafl k fiziksel yap s nedeniyle y lankavi beden duvarlar ndan oluflmakta ve düzgün geometrik bir biçim göstermemektedir (Feden, R. ve Thomson, J., 1957, s. 99, 101). Topo rafyan n belirleyici özelli i kimi kalelerin afla ve yukar bölüm olmak üzere, birbirine bitiflik iki bölümden oluflmas na neden olmufltur. Feke Kalesi ve Y lanl Kale bu türden plan düzenlemesine sahip kalelerdir (Akpolat, 2008, s. 6); Müller, 1966, s. 78). Kalelerin dönem özelli i gösteren di er bir ö esi kulelerdir. Ravanda Kalesi nin 3., 5. ve 7. kuleleri yar m daire veya daha küçük dairesel planl d r. S. Toy, 11. ve 12. yüzy llarda infla edilmifl olan Bizans kalelerinde, kulede ço unlukla yuvarlak veya yar m yuvarlak planlar n kullan ld n ve bunun önde gelen örneklerinden birinin de stanbul Rumeli Hisar n n kuzeyindeki, Alexios Comnenos döneminde infla edilen 1100 dolay ndaki kule oldu unu belirtmektedir (Toy, 1984, s. 83). 11. ve 12. yüzy llarda Ortado u da yeni infla edilen, onar lan veya geniflletilen Bizans ve Kilikya Ermeni Krall kalelerinde de dairesel planl kuleler görülmektedir. Y lanl Kale, Bagras, Silifke, Toprakkale, Feke ve Ravanda dairesel planl kuleleri olan kalelerdir (Müller, 1966, s. 49, 76,78; Akpolat 2008, s. 6; Feden ve Thomson, 1957, s. 103). 8 Bugün yerinde olmayan, Selahattin Eyyubi dönemine ait onar m kitabesi, kalenin onar mdan çok öte, kapsaml eklerin yap ld n iflaret etmektedir. 1157 y l ndaki fliddetli depremden 9 sonra, tarihçe bafll alt nda belirtildi i gibi, Kale Selahattin Eyyubi döneminde, 1176 1181 y llar nda Halep Kalesi ile birlikte kapsaml infla ve onar m 8 Kalenin ortas nda, en yüksek bölümdeki kalenin inflas ndan önce burada bulunan gözetleme karakolunun beden duvarlar n n payandalar da yuvarlakt r. Yuvarlak payandalar gözetleme karakolunun infla tarihinin kaleden çok önce olmad n düflündürmektedir. 9 Müller Weiner (1966, s. 67) bu depremin Halep Kalesinde büyük tahribata neden oldu unu belirtmektedir. Halep ten 40 km. uzakl kta bulunan Ravanda Kalesinin de bu depremde zarar görmüfl olmas do ald r. 30

Mustafa S. AKPOLAT etkinli i yaflam flt r. Malzeme, teknik ve yap m iflçili i ba lam nda yap lan karfl laflt rmalar, bu dönemde girifl bölümü ile birlikte 1, 2, 3, 6, 7 ve 8 numaral kuleler ile mescit oldu u düflünülen yap n n onar ld veya infla edildi ini iflaret etmektedir. Yukar da belirtilen kulelerde ve girifl bölümünde, kullan lan kesme tafllar n boyutlar Bizans dönemindekilere göre daha büyüktür. Girifl bölümünde kullan lan çapraz tonoz örtüler Bizans kalelerinde kullan lmam flt r. Çapraz tonoz, Filistin, Lübnan ve Suriye de infla edilen çok say da Haçl, Ermeni ve slam kalesinde (örne in Baalbek, Krak des Chevaliers, Trablusflam, Y lanl, Çand r, Gökvelio lu, Gaziantep ve Halep kalelerinde) kullan lm flt r. 3. kule ile 4. kuleyi birlefltiren beden duvar na bitiflik do u-bat do rultusunda uzanan dikdörtgen mekan da Selahattin Eyyubi döneminde infla edilmifl bir yap d r. Yap büyük kesme tafl bloklar, kesme tafl tonoz örtüsü ve do u duvar ndaki üç dilimli kemeri ile dikkat çekmektedir. Üç dilimli kemer Ortado u da bu dönemde Eyyubi, Artuklu ve Memluk yap lar nda görülen bir mimari ö edir. Yapt m z inceleme ve kontroller sonucunda mekan n k sa ekseninin k bleyi gösterdi i anlafl lm flt r. Bu nedenlerle, küçük bir bölümü günümüze gelebilen bu mekan n kalenin mescidi oldu unu düflünüyoruz. Bugünkü toprak ve tafl kal nt lar n n tahminen 2.5 3.0 m. alt nda olan zemin, kaz sonucunda ortaya ç kt nda durum kesinleflecektir. Ravanda Kalesi nde dikkat çeken di er bir özellik ise kalenin inflas ndan önceki döneme ait, Bizans dönemi gözetleme karakolunun beden duvarlar ile dairesel kesitli duvar payandalar n n, yap geniflletilerek kaleye dönüfltürülürken, küçük bir iç kale gibi korunmufl olmas d r. Yukar da iflaret edilen ve di er mimari sorunlar Kale de yap lacak bilimsel kaz lar sonucunda anlafl labilecektir. Kaynakça Akpolat, M.S. (1976). Bodrum Castle. Yay mlanmam fl yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara. Akpolat, M. S. (1979). Bodrum Kalesi. Mimarl k, 79/1, 59-63. Akpolat, M. S. (2008). Kilikya bölgesinde bir ortaça mimarl k örne i: Feke Kalesi. Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 25, Say 2, 1 13. Akurgal, E. (1970). Ancient Civilizations and Ruins of Turkey. stanbul: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Arseven, C. E. (1983). Senkendaz. Sanat Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 1780). stanbul: Milli E itim Bas mevi. Bebeko lu, S. ve Tektuna, M. (2008). Kilis Kültür Envanteri, Ankara. Bilgiç, U. (2007). Kilis Ravanda Kalesi Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Elektrik ve Çevre Düzenleme Projesi (müellif), yay mlanmam fl proje ve ekleri, Kilis Valili i. Boase, T. S. R. (1967). Castles and Churches of the Crusading Kingdom. London: Oxford University Press. 31

Haçl Seferleri S ras nda Önem Kazanan Bir Ortaça Kalesi: Ravanda Demirkent, I. (1990). Urfa Haçl Kontlu u Tarihi (1098 1118) I. Ankara: TTK Demirkent, I. (1992). Haçl seferleri dönemi kalelerinden Ravendan. TTK Belleteni, 216, 371-389. Edwards, R. W. (1987). The Fortifications of Armenian Cilicia. Washington D. C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Fedden, R. ve Thomson, J. (1957). Crusader Castles. London: William Clowes and Sons Limited. Garstang, J. (1910). The Land of the Hittites, London. Hellenkemper, H. (1976). Burgen der Kreuzritterzeit in der Grafshaft Edessa und Königreich Kleinarmenien. Bonn: Rudolf Habelt Verlag GMBH. Herzfeld, E. ve Guyer, S. (1930). Meriaml k und Korykos. Monumenta Asiae Minoris Antique, Manchester. Ibn Saddad, I. (1984). Description de la Syrie du Nord (Anne-Marie Edde-Terrasse, Çev.). Damas. Müller-Wiener, W. (1966). Castles of Crusades (J. Maxwell Brownjohn, Çev.).London: Thames & Hudson.(1966). Runciman, S. (1955). A History of the Crusaders. Cambridge: Cambridge University Press. Toy, S. (1985). Castles: Their Construction and History. New York: Dover Publications. Umar, B. (1993). Türkiye deki Tarihsel Adlar. stanbul: nk lap Kitapevi Youngs G. R. (1965). Three Cilician castles. Anatolian Studies, XV, 113-134. 32