Yapısal Jeoloji: Tektonik

KÜLTELERDE YAPI

YAPISAL JEOLOJİ VE TEKTONİK Yapısal Jeoloji: Yerkabuğunu oluşturan kayaçlarda meydana gelen her büyüklükteki YAPI, HAREKET ve DEFORMASYONLARI inceleyen, bunları meydana getiren KUVVET ve GERİLMELERİ araştıran bilim koludur. Tektonik ise dünya ölçeğinde, kıtaların oluşumu ile ilgili büyük epirojenik hareketler, orojenik hareketler ve büyük yapıları inceleyen bilim koludur. Günlük yaşantımızda sağlam ve değişmez olarak bildiğimiz yerkabuğu gerçekte sürekli bir hareket ve madde değişimi içinde bulunur. Yerkabuğunun bugünkü tektonik yapısı meydana gelen sürekli deformasyonların bir sonucudur.

Mikro-tektonik: mikroskobik ölçekteki tanelerin yapı ve deformasyonunu inceler. Yanda kırıklı yapıya sahip bir kuvars kristalinin mikroskop görüntüsü bulunmaktadır. Hatırlatma: Ancak şunu unutmamak gerekir ki; jeolojik olaylardaki zaman kavramı, insanoğlunun kendi hayatı ile karşılaştırılamayacak kadar uzun bir süreyi kapsamaktadır.

Kültelerin Esas Yapıları Birincil Yapılar: Kayacın oluşumu sırasında aldığı biçim ve özelliklerdir. Mağmatik Kayaçlarda (Kor, plutonik) Sedimanter Kayaçlarda (tortul, çökel) Metamorfik Kayaçlarda olmak üzere üç ana başlıkta incelenirler.

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Mağmatik Kayaçlarda Akıntı izleri Kristallerin Foliasyonu Halatsı ve Yastıksı Yapı (lavlarda) Soğuma Çatlakları Gaz Boşlukları

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Kor Kayaçlarda Akıntı izleri

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Kor Kayaçlarda Yastıksı Yapı Amerika Birleşik Devletleri Hawaii adalarında bulunan Kilauea volkanı

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Kor Kayaçlarda Yastık Yapısı (Pillow Lava)

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Kor Kayaçlarda Soğuma Çatlakları (Sütun yapısı)

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Kor Kayaçlarda Soğuma Çatlakları

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Kor Kayaçlarda Gaz Boşlukları

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Volkanik kayaçlarda Gaz Boşlukları

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Tortul Kayaçlarda Tabakalaşma Ripilmark (akıntı veya dalga izleri) Kuruma Çatlağı Yağmur İzleri Organizma İzleri

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Tortul Kayaçlarda Tabaklaşma (yatay) Tortul kayaçların bileşim, tane büyüklüğü, renk ve sertlik bakımından birbirinden farklı yataklar halinde üst üste birikmesine tabakalanma denir. Alt ve üst birimlerden renk, doku, bileşim, litoloji, fosil kapsamı vb. özellikleri ile ayrılan sedimanter birime TABAKA denir. Bir tabaka belirli özelliği olan tortul malzemeden oluşur ve alttan üstten diğer tabakalardan ayrılır. Tabaka birkaç cm ile metrelerce kalınlıkta değişen boyutlarda olabilir. Bir cm den daha ince olan tabakalara lamina denir.

Yatay tabakalar

Eğik tabakalar Kıvrımlı tabakalar

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Tortul Kayaçlarda Ripilmark (akıntı veya dalga izleri)

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Tortul Kayaçlarda Kuruma Çatlağı (Çamur Çatlağı)

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Tortul Kayaçlarda Yağmur İzleri

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Tortul Kayaçlarda Organizma İzleri

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Metamorfik Kayaçlarda Foliasyon (Klivaj), tabakalı kayaçların birbirine paralel düzlemler oluşturacak şekilde yaprakyaprak veya dilim-dilim ayrılma özelliği) Bandlı Yapı Tortul veya Mağmatik Kültelerin eski yapı izleri

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Metamorfik Kayaçlarda Yapraklanma

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Metamorfik Kayaçlarda Foliasyon

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Metamorfik Kayaçlarda Bandlı Yapı

Kültelerin Esas Yapıları (birincil oluşumu sırasında) Metamorfik Kayaçlarda Tortul veya Mağmatik Kültelerin eski yapı izleri

Kültelerin İkincil Yapıları (oluşum sonrasında meydana gelen) İkincil Yapılar: Kayaç oluştuktan sonra çeşitli gerilmelerin etkisinde kalıp kazandığı biçim ve özelliklerdir.

Sedimanter çökeller ilk oluşumlarında yatay konumdadırlar.

TEKTONİK DEFORMASYON VE YAPISAL JEOLOJİ Tabakalı kayaçlar, sedimantasyon (çökelme) sırasındaki ilk yatay konumlarını özel durumlarda ancak koruyabilirler. Dolayısıyla çoğunlukla eğilmiş, dik, kıvrılmış, kırılmış veya kaymış olarak görülürler. Tabakaların yatay durumdan farklı bir yapı kazanmaları olayına tektonik deformasyon denir. YATAY EĞİK a

YATAY TABAKA

EĞİK TABAKA Çin, Kansu Eyaleti, Zhangye Danxia Jeolojik Parkı

DİK (düşey) TABAKA

KIVRILMIŞ TABAKA

DEFORMASYONUN SEBEBİ Yapı ve şekil değişikliği anlamına gelen tektonik deformasyon, yerkabuğu içerisinde etken olan değişik yönlü gerilmelerin ve bunların oluşturduğu tektonik hareketlerin bir sonucudur. Kompresyon Çekme Kesme Gerilme: Birim alana etkiyen kuvvet (kn/m 2 ), kg/cm 2 Deformasyon: Uygulanan gerilme sonucu kayaçlarda oluşan biçim değişimi

Kültelerin İkincil Yapıları KIRIK Kayaçlarda tektonik deformasyonlar sonucunda düzgün yüzeyler boyunca meydana gelmiş düzlemlere kırık / çatlak (fracture) adı verilir. Genelde, arazi çalışmalarında kayaçlara yakından bakıldığında, kayaç üzerinde değişik istikametlerde gelişmiş olan bu kırıklar / çatlaklar görülür. Kayacı oluşturan taneler arasındaki bağın kopması o kayacın kırılmasına, dolayısıyla kırık düzlemlerinin oluşmasına neden olur. Kayaç bloklarını gözle fark edilebilecek boyutlarda birbirinden ayırırlar. Bu kırık sistemleri kayaçları bir bakıma parçalara bölmüştür.

Kültelerin İkincil Yapıları ÇATLAK, YARIK, DAMAR, FAY İki kırılma yüzeyi arasındaki açıklık bir veya birkaç milimetre ise, kırılmaya çatlak, açıklık 1 cm ve daha büyük olursa yarık oluşur (gözle fark edilebilecek boyutta bir kayma olmaz). Yarık ve çatlaklar ilk oluştuklarında araları boştur ancak bunların arası zamanla kuvarsit, kalsit, pirit vb. gibi minerallerce dolgulanır. Bunlara da damar adı verilir. Bu kırıklar boyunca gözle görülebilen bir hareket varsa bu kırıklara fay denir.

ÇATLAK Kültelerin İkincil Yapıları ÇATLAK, DOLGU, FAY DAMAR FAY

ÇATLAKLAR

DAMAR DAMAR

Birbirine paralel olan çatlak grubuna «Çatlak Takımı», birbirini kesen iki ya da daha fazla çatlak takımı da «Çatlak Sistemi» denir.

ÇATLAK SİSTEMİ

FAYLAR Kırılma yüzeyleri arasında gözle fark edilebilecek bir kayma, yer değiştirme var ise buna fay denir.

FAYIN ELEMANLARI ab: eğim atımı, ac: dikey veya düşey atımı, cb: yatay atımı gösterir. Kayma hareketinin meydana geldiği düzleme fay düzlemi, veya fay aynası denir. Fay düzlemi üzerinde, sürtünme nedeniyle, kayma çizikleri ve kayma kertikleri oluşur. Bunlar meydana gelen kaymanın yönünü saptamaya yarar. Fay düzleminin alt kısmında, değişik kalınlıkta, fay breşi veya milonit zonu (ezik zon) oluşur. Bu bölge ezilmeden dolayı maden yataklarının oluşumuna veya yeraltısuyunun yüzeye çıkmasına elverişli bir ortam oluşturur. Fay düzlemi tam dik olmadığı zaman bu düzlemin üstünde bulunan kısma tavan bloku, altında bulunan kısma ise taban bloku denir.

FAYLAR

FAYLARDA TAVAN ve TABAN BLOKLARI

FAY ÇEŞİTLERİ Faylanmadan önce 1. Eğim atımlı faylar 1. Eğim atımlı normal faylar 2. Eğim atımlı ters faylar 2. Doğrultu atımlı faylar 1. Sol yönlü doğrultu atımlı faylar 2. Sağ yönlü doğrultu atımlı faylar 3. Yan atımlı (oblik/verev) faylar 1. Yan atımlı normal fay 2. Yan atımlı ters faylar

EĞİM ATIMLI NORMAL FAY Tavan bloğu Taban bloğu

EĞİM ATIMLI TERS FAY Tavan bloğu Taban bloğu

SAĞ YÖNLÜ DOĞRULTU ATIMLI FAY

HORST ve GRABEN Çok sayıda eğim atımlı fayların geliştiği, birarada bulunduğu bölgelerde graben ve horst adı verilen özel yeryüzü şekilleri meydana gelir. Graben, iki normal fay arasında aşağıya doğru çöken, hendek biçiminde dar ve uzun çukurdur. İki graben arasında kalan yüksek kısma ise horst denir.

HORST ve GRABEN

GRABEN Ülkemizdeki İzmit Körfezi ve Gediz Irmağı vadisi birer çöküntü havzası (graben) olup örnek olarak gösterilebilir. Horstlar ise Gediz örneğinde olduğu gibi yüksek bölgelerdir (Manisa, Çaldağ, Bozdağ, Dibek dağı).

Horst and Graben

Aşağıdaki şekilde bir terslik var mıdır?

KIVRIMLAR

KIVRIMLAR Tabakalı kayaçların tektonik kuvvetlerin etkisiyle kazandıkları dalga şeklindeki deformasyon yapılarına kıvrım, meydana gelen olaya da kıvrımlanma denir.

KIVRIMLARIN KARAKTERİSTİK KISIMLARI Bir kıvrım her iki yanında bulunan kanatlardan oluşur. Kanatların kesiştiği çizgiye kıvrım ekseni denir. Kıvrımlı bir seride bitişik kıvrımların eksenlerini birleşitiren düzleme eksen düzlemi denir.

KIVRIMLAR

KIVRIMLARIN KARAKTERİSTİK KISIMLARI

KIVRIMLARDA DALIM Kıvrım eksenleri yatay düzlemi bir açıyla kesebilirler, yani dalımlı olabilirler. Kıvrım ekseninin yatay düzlemle yaptığı açıya dalım açısı denir. Dalım Açısı DALIMLI ANTİKLİNAL

Kıvrım türleri 1. Antiklinal 2. Senklinal 3. Monoklinal kıvrım 4. Simetrik kıvrım 5. Asimetrik kıvrım 6. Devrik Kıvrım 7. Yatık kıvrım 8. İzoklinal Kıvrım

ANTİKLİNAL ve SENKLİNAL Tabakaların kubbe şeklindeki bükülmelerine antiklinal denir. Tabakaların çanak (tekne) şeklindeki bükülmelerine ise senklinal denir. SENKLİNAL ANTİKLİNAL

ANTİKLİNAL ve SENKLİNAL

KIVRIMLAR SENKLİNAL Tabakaların çanak (tekne) şeklindeki bükülmelerine senklinal denir.

DALIMLI ANTİKLİNAL ve SENKLİNAL

Anticlines and Synclines Horizontal Plunging

DALIMLI ANTİKLİNAL

MONOKLİNAL KIVRIM Merdiven basamaklarına benzer şekilde bir kanadının daha eğimli olduğu kıvrımlardır.

MONOKLİNAL KIVRIM Genellikle gömülü bir fayın hareketi ile oluşurlar

MONOKLİNAL KIVRIM

Monocline Colorado Plateau

SİMETRİK ve ASİMETRİK KIVRIM Simetrik Kıvrım: Kanat açılarının birbirine eşit olduğu kıvrımdır. Asimetrik Kıvrım: Kanat açılarının birbirinden farklı olduğu kıvrımdır.

SİMETRİK KIVRIM

ASİMETRİK KIVRIM

DEVRİK KIVRIM Bir kanat, önce düşey hale gelip daha sonra da düşeyin de diğer tarafına doğru eğim kazanmışsa, bu şekildeki bir kıvrıma devrik kıvrım denir Devrik Antiklinal Devrik Senklinal

DEVRİK KIVRIM

YATIK KIVRIM Eksen düzlemi yatay olan kıvrımlardır.

YATIK KIVRIM

İZOKLİNAL KIVRIM İzoklinal Kıvrım: Kanatları birbirine paralel olan kıvrımdır.

KIVRIMLAR Monoklinal Simetrik Antiklinal Devrik Antiklinal ve Senklinal Simetrik Senklinal

KIVRIMLAR Simetrik Kıvrım (Antiklinal) Asimetrik Kıvrım (Antiklinal) Devrik Kıvrım Yatık Kıvrım

KIVRIMLAR