TÜRKİYE DE MEYVE FİDANI ÜRETEN İŞLETMELERİN PAZARLAMA YAPISI VE SORUNLARI

TÜRKİYE DE MEYVE FİDANI ÜRETEN İŞLETMELERİN PAZARLAMA YAPISI VE SORUNLARI Dilek KARAMÜRSEL 1 F. Pınar ÖZTÜRK 1 Cennet OĞUZ 2 Meltem EMRE 1 ilke-2000@hotmail.com Alamettin BAYAV 1 Ö. Faruk KARAMÜRSEL 1 Süleyman AKOL 1 Emel Kaçal 1 Ayşegül SARISU 1 Mesut ALTINDAL 1 1 Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Eğirdir/ISPARTA 2 Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü/ KONYA ÖZET Bu çalışmada, Türkiye meyve fidanı üretiminin %91 inin gerçekleştirildiği 16 ilde, tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre belirlenen 93 işletmeden anket yoluyla elde edilen veriler kullanılarak meyve fidanı üreten işletmelerin, pazarlama yapıları, sorunları, satış sonrası meyve üreticilerine verilen teknik destek durumu ile fidan üreticilerine yansıyan sorunlar ortaya koyulmuş, çözüm önerileri geliştirilmiştir. Araştırma alanında, işletmelerin %94.62 si ürettikleri fidanları kendileri doğrudan alıcılara pazarlamakta, %34.41 i kooperatif, %26.88 i e-pazarlama, %16.13 ü ise bayiler aracığıyla pazarlamaktadırlar. Fidan fiyatlarını belirlerken üreticiler büyük oranda piyasa fiyatlarını (%72.04) dikkate almaktadırlar. İşletmelerin pazarlamada yaşadığı sorunlar 5 li likert ölçeği kullanılarak önem düzeyine göre; fiyat istikrarsızlığı, pazar yapısının düzensiz olması, vadeli satış yapılması ve satılan ürünün bedelinin alınamaması olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Meyve fidanı, pazarlama, fiyat istikrarsızlığı, MARKETING STRUCTURE AND PROBLEMS OF FRUIT TREE NURSERY PRODUCING BUSINESS IN TURKEY ABSTRACT In this study, marketing structures and problems, state of technical support to fruit producers after sales of fruit sapling producing businesses, and reflected problems to sapling producers have been proved and developed solutions using data obtained through stratified random survey of 93 businesses determined by the sampling method in 16 provinces, in which 91% of Turkey's sapling production. 94.62% of businesses directly markets to their sapling products pursuant to customer demands, cooperatives of 34.41%, e-marketing of 26.88% and 16.13% are marketing with dealers; in specify the price of saplings, market prices (72.04%) are based by the companies have been determined. Analyses made using a five level Likert scale, the problems experienced by businesses in marketing depending on the severity has been determined as price instability, irregular structure of the market, forward sales and failure to obtain the value of products sold. Keywords: Fruit sapling, marketing, price instability 501

1. GİRİŞ Türkiye de meyvecilik sektörü, tarım alanlarının yaklaşık %10 u kullanılarak 15.3 milyon ton üretim gerçekleştirilen, dünya üretiminde %2,3 lük paya sahip, rekabet potansiyeli yüksek önemli bir sektördür (TÜİK, 2015; FAO, 2015). Son yıllarda desteklerin de etkisiyle ticari meyve bahçesi tesisine önemli yatırımlar yapılmakta, her geçen gün modern meyve bahçesi yatırımları artmaktadır. Ayrıca meyve fidanı ihracatında yüksek pazar potansiyeli taşıyan Orta Doğu ülkeleri, Rusya ve Türki Cumhuriyetlerinde de modern yetiştiricilik giderek yaygınlaşmaktadır. Yaşanan bu gelişmeler nitelikli meyve fidanı talebini artırmış, Türkiye fidan üretim ve ihracatına ivme kazandırmıştır. Ülkemizde fidan üretimi kamu ve özel sektör tarafından yapılmaktadır. Türkiye fidan üretimi, 1930 larda kamu tarafından gerçekleştirilirken, 1990 lı yıllardan sonra kamu kuruluşlarının payı sistemli olarak azaltılarak (Kaşka ve ark., 1990), özel sektör teşvik edilmiştir. Meyve fidanı üretiminin 2014 yılında yaklaşık %95 i özel sektör tarafından gerçekleştirilmiştir (GTHB, 2015). Türkiye nin 2014 yılında 2010 yılına göre sertifikalı/standart meyve fidanı/fidan üretim materyali üretimi yaklaşık 2 kat, ihracatı ise yaklaşık 3 kat artış göstermiştir. Ancak yukarıda bahsedilen fidan üretim ve ihracatındaki gelişmelerin fırsata dönüştürülebilmesi, fidancılık sektörünün rekabetçi bir yapı kazanabilmesi, üretimde olduğu kadar pazarlamada da iyi bir organizasyonu gerekli kılmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye de meyve fidanı üreten işletmelerin, pazarlama yapıları ve sorunları, satış sonrası meyve üreticilerine verilen teknik destek durumu ile fidan üreticilerine yansıyan sorunlar tespit edilerek çözüm önerileri geliştirilmiştir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu araştırmanın materyalini Türkiye de meyve fidanı üretimi yapan işletmelerden 2015 yılı Nisan-Haziran döneminde anket yöntemiyle elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Ayrıca konu ile ilgili literatürlerden ve istatistiki verilerden yararlanılmıştır. Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü özel sektör fidan üretim kayıtları esas alınarak belirlenen 750.000 adet ve üzeri fidan üreten, Türkiye meyve fidanı üretiminin %91 inin gerçekleştirildiği 16 il araştırma kapsamını oluşturmuştur. Belirlenen 16 ilde meyve fidanı üretimi yapan toplam 793 işletmeden 5.000 adet altı ve 400.000 adet üzeri meyve fidanı üreten işletmeler ekstrem değerler olduğu için örneklemeye dahil edilmemiş ve 685 işletme ana kitle olarak kabul edilmiştir. Örnek hacmi, fidan üretim miktarları baz alınarak tabakalı tesadüfi örneklemi yöntemine göre %95 güven sınırında %5 hata ile toplam 93 işletme olarak belirlenmiştir. Araştırma alanında işletmelerden gönüllülük esasına göre, anket yöntemiyle elde edilen veriler, basit % oranlar ve işletme ortalamaları üzerinden yorumlanmıştır. Ayrıca işletmelerin, müşterilerin tür/anaç/çeşit tercihinde yönlendirme yapma şekilleri ve pazarlama ile ilgili sorunları, 5 li likert ölçeği kullanılarak (en önemliye 5, en önemsize 1 şeklinde) önem düzeyine göre sıralanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Söküm ve muhafaza işlemi, fidan üretimi yapılan işletmelerde üretilen fidanların satış öncesindeki son aşamasını ifade etmektedir. Fidanların söküm durumu ve zamanı bölgelere, üreticilerin kooperatif üyeliği durumlarına ve yetiştiriciliği yapılan türe göre farklılık göstermektedir. 502

Araştırma alanında fidan işletmelerinin %11.83 ünün tüplü fidan üretmeleri nedeniyle söküm yapmadıkları, söküm yapan işletmelerin %65.85 inin talep oldukça, %43.90 ının ise hepsini birlikte söktükleri tespit edilmiştir. Saydam (2010), Bademli/Ödemiş Bölgesi nde meyve fidanı yetiştiriciliğinin durumunu ve sorunlarını belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; kooperatif ortağı üreticilerin %84.85 inin fidanlarını talep oldukça, %15.15 inin hepsini birlikte söktüklerini, kooperatif ortağı olmayan üreticilerin ise %39.20 sinin talep oldukça, %60.80 inin hepsini birlikte söktüklerini bildirmiştir. Ertürk ve Mert (2000), Marmara Bölgesi ndeki fidan üretimini inceledikleri çalışmalarında; Kestel yöresindeki üreticilerin fidanlarını genellikle satış zamanına kadar arazide bıraktıklarını ve talebe göre söküm yaptıklarını, çok az sayıdaki üreticinin ise hendekleme şeklinde muhafaza ettiklerini belirlemişlerdir. Fidancılıkta üretim aşaması tamamlandıktan sonra fidanların satış öncesinde bekletilme koşulları, hastalık zararlılarla bulaşma, fire oranının yükselmesi ve kalite kaybı gibi nedenlerle titizlikle yönetilmesi gereken bir süreçtir. Geleneksel üretimde fidanlar, sökümden satışa kadar geçen muhafaza sürecinde, kontrolsüz koşullarda dış ortamda toprağa hendeklenerek muhafaza edilmektedir. Hendekte muhafaza edilen fidanlar, iklim koşullarından (aşırı kış soğukları, yağış ve rüzgâr gibi) olumsuz etkilenebilmekte, bu nedenle kalite kayıpları yaşanmakta, hastalık ve zararlılarla bulaşma olabilmektedir. Araştırma alanında, üreticilerin %19.51 inin fidanlarını talep geldiğinde sökerek direk teslim ettikleri, %78.05 inin satış aşamasına kadar hendekleme parselinde, %21.95 inin ise soğuk hava deposunda muhafaza ettikleri belirlenmiştir (Çizelge 1). Yıldırım ve Koyuncu (2005), sökülen fidanların tamamının hendeklerde muhafaza edildiğini, Saydam (2010), Bademli Fidancılık Tarımsal Kalkınma Kooperatifi nin ortaklarının %71.06 sının hendekleme yaparak, %28.94 ünün kooperatifin soğuk hava depolarında, kooperatife ortak olmayan üreticilerin ise tamamının hendekleme yaparak fidanları satışa kadar beklettiklerini Büyükarıkan (2014) ise sökülen fidanların %96 sının hendekleme yapılarak, %12 sinin ise soğuk hava deposunda saklanarak muhafaza edildiğini ifade etmişlerdir. Türkiye, genelinde fidan üreticileri fidanlarını sökümden sonra yüksek oranda hendekleme yaparak muhafaza etmektedirler. Bu durum sektörün pazar zincirinin önemli bir parçası olan muhafaza aşamasındaki altyapı eksikliğine işaret etmektedir. Bulgulardan, soğuk hava depo altyapısı bulunan bölgelerde, üreticilerin fidan muhafazasında soğuk hava deposunu kullanma oranının arttığı anlaşılmaktadır. Altyapı olanaklarının varlığı halinde üreticilerin bundan faydalanıyor olması, fidan muhafazasında hastalık zararlılarla bulaşma, fire oranının yükselmesi ve kalite kaybı konularında bilgi sahibi olduklarını ve altyapının geliştirilmesi halinde soğuk hava deposunda muhafaza edilen fidan miktarının artacağını göstermektedir. Çizelge 1. İşletmelerin fidanları söktükten sonra satış aşamasına kadar muhafaza ettikleri yerler Muhafaza Yerleri Hendekleme parselinde 10 66.67 13 72.22 21 84.00 20 83.33 64 78.05 Soğuk hava deposunda 1 6.67 5 27.78 4 16.00 8 33.33 18 21.95 Talebe göre söküm 5 33.33 5 27.78 4 16.00 2 8.33 16 19.51 503

Fidancılık sektöründe faaliyet gösteren kooperatiflerin bulunduğu ve üretilen fidanların bir bölümünün kooperatif kanalıyla pazarlandığı, kooperatife üye olmayan üreticilerin fidanlarını daha uzun bir pazarlama kanalı ile pazarlayabildikleri dolayısıyla pazarlama faaliyetinde daha fazla emek ve sermaye harcadıkları daha önceki çalışmalarda da belirlenmiştir. Araştırma alanında işletmelerin %94.62 sinin ürettikleri fidanları müşterilerin talep etmesiyle kendilerinin doğrudan pazarladıkları, ayrıca işletmelerin %34.41 inin kooperatif, %26.88 inin e-pazarlama, %16.13 ünün bayiler aracığıyla pazarladıkları belirlenmiştir (Çizelge 2). Ertürk ve Mert (2000), üreticilerin fidanlarını kooperatif yoluyla veya bireysel olarak pazarladıklarını; Saydam (2010), fidanların pazarlanmasında kooperatif ortağı olan üreticiler ile ortak olmayan üreticilerin pazarlama kanallarının farklılık gösterdiğini, kooperatif ortağı üreticilerin %48.28 sinin kooperatif aracılığıyla, %46.55 inin müşterilerin talep etmesiyle kendilerinin doğrudan pazarladıklarını, %5.17 inin ise bayiler aracılığıyla fidanlarını pazarladıklarını, kooperatif ortağı olmayan üreticilerin ise %44.00 ünün tüccarlara, %28.00 inin müşterilerin talep etmesiyle, %28.00 inin şehir pazarlarına götürerek kendilerinin doğrudan fidanlarını pazarladıklarını; Büyükarıkan (2014), işletmelerin tümünün fidanların pazarlamasını kendilerinin yaptıklarını, ayrıca işletmelerin kooperatif (%56), firmalar (%16), e-pazarlama (%8) ve bayiler (%6) aracılığıyla da ürünlerini pazarladıklarını belirtmişlerdir. Daha önceki çalışmalar ve bu çalışmanın bulgularından, üreticilerin fidanlarını genel olarak kendileri pazarlamakla beraber kooperatifleri de oldukça etkin bir pazarlama kanalı olarak kullandıkları anlaşılmaktadır. Bulgular, e-pazarlamanın Türkiye fidancılık sektöründe hızlı bir şekilde pazarlama kanalları içerisinde yer almaya başladığını da göstermektedir. Pazarlama Kanalları Çizelge 2. İşletmelerin üretilen fidanları pazarlama kanalları Doğrudan müşteriye 14 93.33 18 90.00 25 92.59 31 100.00 88 94.62 Kooperatif aracılığıyla 10 66.67 11 55.00 9 33.33 2 6.45 32 34.41 E-pazarlama 1 6.67 4 20.00 12 44.44 8 25.81 25 26.88 Bayiler aracılığıyla 1 6.67 2 10.00 4 14.81 8 25.81 15 16.13 Alım satım yapanlar aracılığıyla 1 6.67 0 0.00 0 0.00 1 3.23 2 2.15 Diğer fidan üreticileri aracılığıyla 0 0.00 0 0.00 0 0.00 1 3.23 1 1.08 Fidancılık işletmelerinde üretim, genellikle o yıl meyve türlerinin ürünlerine olan talep/fiyatlar ve bir önceki yıl gerçekleşen fidan arz/talep koşulları dikkate alınarak planlanmakta, ülkesel bir üretim planlaması bulunmamaktadır. Fidan talebinde ortaya çıkan değişim karşısında fidan arzı hemen artırılamamakta, piyasada bazı yıllarda bazı tür/çeşitlerin fidanlarında arz fazlalığı, bazı yıllarda ise arz eksikliği yaşanmaktadır. Bu durum fidancılık piyasalarında üretim miktarı ve fiyatlarda dalgalanmalara, dolayısıyla fidan üreticilerinin pazarlamada sorun yaşamalarına ve ekonomik kayba neden olmaktadır. Bu çalışmada işletmelerin, fidan fiyatlarını belirlerken piyasa fiyatlarını (%72.04), sadece talep durumunu (%18.28) ve arz-talep durumunu (%11.83) esas aldıkları, üretim maliyetlerini çok fazla göz ününde tutmadıkları belirlenmiştir (Çizelge 3). Benzer çalışmalardan, Saydam (2010), işletmelerin fidan fiyatlarını arz-talebe ve piyasaya göre belirlediklerini, fidan türleri arasındaki fiyat farklarının da arz-talep dengesine göre değiştiğini belirtmiştir. 504

Benzer şekilde Savaş (2013) ve Büyükarıkan (2014), arz-talebe ve piyasaya göre fidan satış fiyatlarının belirlendiğini, fiyat oluşumunda üretim maliyetlerinin, piyasada oluşmuş fiyatların etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Fiyat Belirleme Kriterleri Çizelge 3. İşletmelerin fidan fiyatlarını belirleme kriterleri Piyasa fiyatları 8 53.33 18 90.00 18 66.67 23 74.19 67 72.04 Talep durumu 3 20.00 3 15.00 5 18.52 6 19.35 17 18.28 Arz-talep durumu 1 6.67 1 5.00 2 7.41 7 22.58 11 11.83 Üretim maliyetleri 0 0.00 0 0.00 2 7.41 2 6.45 4 4.30 Önceki sezonun kapanış fiyatı 1 6.67 1 5.00 1 3.70 0 0.00 3 3.23 Diğer üreticilerin belirlediği fiyat 0 0.00 0 0.00 2 7.41 1 3.23 3 3.23 Çeşitler 1 6.67 0 0.00 0 0.00 1 3.23 2 2.15 Koop. üyelerinin belirlediği fiyatlar 1 6.67 1 5.00 0 0.00 0 0.00 2 2.15 Bir önceki yılın meyve fiyatları 0 0.00 0 0.00 0 0.00 2 6.45 2 2.15 Sezon açılış fiyatı 1 6.67 0.00 0 0.00 0 0.00 1 1.08 Kaliteye göre 0 0.00 0 0.00 0 0.00 1 3.23 1 1.08 İşletmelerin %79.57 si fidanlarını satmadan önce pazar araştırması yaptıklarını, %91.40 ı fidanlarını karışık (peşin+vadeli) olarak pazarladıklarını, vadeli olarak sattıkları fidanların bedelini işletmelerin %57.78 i 6 ay, %33.33 ü 3 ay içerisinde aldıklarını, %48.89 u bazı müşterilerden sattıkları fidanın bedelini alamadıklarını ifade etmişlerdir (Çizelge 4). Satılan fidanın bedelinin alınmadığı durumların yüksekliği, bunun tedbir alınması gereken önemli bir sorun olduğunu göstermektedir. Çizelge 4. İşletmelerin fidanlarını pazarlama şekilleri ve fidanların bedellerinin alınma zamanı Pazarlama Şekilleri Peşin 0 0.00 2 10.00 0 0.00 1 3.23 3 3.23 Vadeli 0 0.00 1 5.00 2 7.41 2 6.45 5 5.38 Karışık 15 100.00 17 85.00 25 92.59 28 90.32 85 91.40 Toplam 15 100.00 20 100.00 27 100.00 31 100.00 93 100.00 Vadeli Satılan Fidanların Bedellerinin Alınma Zamanı 1-15 gün 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00 1 ay 1 6.67 0 0.00 1 3.70 0 0.00 2 2.22 3 ay 6 40.00 5 27.78 8 29.63 11 36.67 30 33.33 6 ay 8 53.33 11 61.11 18 66.67 15 50.00 52 57.78 1 yıl 0 0.00 2 11.11 0 0.00 4 13.33 6 6.67 Alamıyor 3 20.00 9 50.00 18 66.67 14 46.67 44 48.89 505

İşletmelerin yalnızca %10.75 inin ürettikleri fidanların hepsini pazarlayabildikleri ve ellerinde fidan kalmadığı belirlenmiştir (Çizelge 5). Ertürk ve Mert (2000) üreticilerin %25.71 inin, Yıldırım ve Koyuncu (2005), hemen hemen hepsinin ürettikleri fidanların tamamını sattıklarını bildirmişlerdir. Farklı yıllarda yapılan çalışmalarda üretilen fidanın tamamını pazarlayabilen işletmelerin oranının farklılık göstermesi, pazar yapısının istikrarsızlığına işaret etmektedir. Bu çalışmada satış sezonu sonunda satılamayan fidanı kalan işletmelerin, türlere göre değişmekle birlikte %57.83 ünün fidanlarını bir sonraki yıl satmak için beklettiği, %14.46 sının tüpe alarak beklettiği belirlenmiştir (Çizelge 5). İşletmelerin satış sezonu sonunda satılamayan elde kalan fidanları, Ertürk ve Mert (2000) ve Yıldırım ve Koyuncu (2005) bir sonraki yıl satmak için beklettiğini; Saydam (2010), kooperatif ortağı olan üreticilerin %20.69 unun, kooperatif ortağı olmayan üreticilerin %46.67 sinin tüpe alarak satılana kadar beklettiğini; Büyükarıkan (2014), işletmelerin %40 ının geri dikim yaparak ve %18 inin söküm işlemi yapmadan beklettiğini bildirmişlerdir. İşletmelerde satılamayan fidanların bir sonraki yıl için bekletilmesinin, bunlar için yapılan bakım, besleme, zirai mücadele masrafları, toplam masrafları ve birim ürün maliyetini artıracağı unutulmamalıdır. Ayrıca incelenen işletmelerin, %48.19 u satılamayan fidanları direk imha ettiklerini belirtmişlerdir (Çizelge 5). Ertürk ve Mert (2000); Yıldırım ve Koyuncu (2005) ise işletmelerin, sonraki yıl satmak için beklettiklerini ancak ikinci yılda da satamadıkları fidanları imha ettiklerini; Saydam (2010), kooperatife ortak olan üreticilerin %79.31 inin, kooperatif ortağı olmayan üreticilerin %53.33 ünün, Büyükarıkan (2014), işletmelerin %80 inin satılamayan fidanları direk yakarak imha ettiklerini bildirmişlerdir. Yapılan diğer çalışmalar incelendiğinde de yıllar bazında işletmelerde satılamayan fidanların direk imha edilmesinin oranı da değişkenlik göstermiştir. Tüplü fidan üretimi yapan işletmelerin ellerinde kalan fidanları bir sonraki sezon için bekletmeleri daha az sorun oluşturmakta, çıplak köklü fidan üretimi yapan işletmelerde imha seçeneği yüksek oranda kullanılmaktadır. Üretilen fidanların imha edilmesi, iki yıl boyunca üretime tahsis edilen tüm işgücü ve sermayenin boşa harcanması anlamına gelmektedir. Bu durumun fidancılık işletmelerinin rekabet gücünü düşürdüğü muhakkaktır. Her ne kadar tüm çalışmalarda, fidan üreticileri, fiyatları arz-talep durumuna göre belirlediklerini beyan etmiş olsalar da üretilen fidanın aynı yıl pazarlanan miktarının çok düşük olması, satılamayıp bekletilen yüksek orandaki fidan miktarı ve yakılan fidanların varlığı, sektörde arztalep ile ilgili analizlerin doğru yapılamadığını göstermektedir. Çizelge 5. İşletmelerin fidanlarını satış durumları ve satılmayan fidanları değerlendirme şekilleri Satış Durumu Elinde fidan kalıyor 10 66.67 16 80.00 26 96.30 31 100.00 83 89.25 Elinde fidan kalmıyor 5 33.33 4 20.00 1 3.70 0 0.00 10 10.75 Toplam 15 100.00 20 100.00 27 100.00 31 100.00 93 100.00 Değerlendirme Şekilleri İmha ediyor 8 80.00 9 56.25 13 50.00 10 32.26 40 48.19 Bir sonraki yıl satmak için bekletiyor 2 20.00 9 56.25 17 65.38 20 64.52 48 57.83 Bir sonraki yıl satmak için tüpe alıyor 2 20.00 4 25.00 4 15.38 2 6.45 12 14.46 Yapraklar açtığında ücretsiz dağıtıyor 0 0.00 0 0.00 0 0.00 1 3.23 1 1.20 506

Meyve yetiştiriciliğinde tesis edilecek bölge için toprak yapısı, iklim özellikleri, altyapı imkanları, sulama, pazarlama, ekonomik şartlar gibi temel konularda fizibilite çalışması yapılması ve bölge, meyve yetiştiriciliği için uygun ise ona göre tür ve çeşit tavsiyesinde bulunulması gerekmektedir. Saydam (2010), müşterilerine çeşit tercihinde kooperatif ortağı fidan üreticilerinin %89.66 sının, kooperatife ortak olmayan üreticilerin %60.00 ının yardımcı olduklarını; Büyükarıkan (2014), işletmelerin %96 sının fidan satışında müşteriyi yönlendirdiklerini belirtmişlerdir. Araştırma alanında işletmelerin %84.95 inin müşterilerin tür/anaç/çeşit tercihinde yönlendirme yaptıkları belirlenmiştir. İşletmelerin müşterilerin tür/anaç/çeşit tercihinde ne şekilde yönlendirme yaptıkları likert ölçeğinde önem derecesine göre değerlendirilmiş ve üreticilerin genel eğilimlerinin, bahçe tesis edilecek bölgenin iklim/toprak vb. koşulları (4.49) ile piyasadaki tüketici tercihlerine (3.01) göre yapıldığı yönünde olduğu belirlenmiştir. Saydam (2010), kooperatif ortağı olan üreticilerin %65.52 sinin, kooperatif ortağı olmayanların %46.67 sinin satış sonrası müşteriye bahçe kurulması aşamasında teknik bilgi ve destek sağladıklarını belirlemiştir. Kooperatif ortağı olmayan üreticilerin oranının düşük bulunmasının; üreticilerin genellikle fidanı tüccara satmasından ya da pazarda satmalarından kaynaklandığını bildirmiştir. Büyükarıkan (2014), işletmelerin %74 ünün fidan satışı sonrasında müşterilerine teknik destek verdiklerini belirlemişlerdir. Bu kapsamda en fazla; kullanılan anaç ve çeşidin özellikleri, meyve verimi, ekonomik özellikleri, iklim- toprak istekleri, dikim mesafesi, budama ve terbiye sistemleri, hastalık ve zararlılarla mücadele, gübreleme, sulama yöntemleri hakkında satış sonrası teknik destek verdiklerini belirtmiştir. Bu çalışmada işletmelerin %82.80 inin müşterilerine teknik destek sağladığı belirlenmiştir. Bahsedilen desteğin şeklinin %51.95 oranında sadece bahçe tesisinde, %31.17 sinin bahçe tesisi de dahil olmak üzere birkaç yıl teknik danışmanlık desteği şeklinde olduğu, %24.68 inin sorun çıktığında ve talep geldiğinde telefonla veya gidilerek yerinde teknik destek sağladığı, %16.88 inin ise anahtar teslimi bahçe tesis ettikleri belirlenmiştir (Çizelge 6). Elde edilen bulgular, yıllara göre fidan üreten işletmeler ile müşteriler arasındaki iletişim ve bağın güçlendiği, teknik bilgi desteği sağlama oranının yükseldiğini göstermektedir. Çizelge 6. İşletmelerin satış sonrası müşterilerine teknik destek verme şekilleri Teknik Destek Verme Şekilleri Bahçe tesisinde 8 66.67 11 64.71 16 61.54 5 22.73 40 51.95 Bahçe tesisi de dahil olmak üzere birkaç yıl 2 16.67 4 23.53 7 26.92 11 50.00 24 31.17 Sorun çıktığında ve talep geldiğinde 4 33.33 3 17.65 9 34.62 3 13.64 19 24.68 Anahtar teslimi bahçe tesisi 1 8.33 3 17.65 5 19.23 4 18.18 13 16.88 Satış sırasında bilgi (dikim, sulama, gübreleme, budama vb. konularda) 1 8.33 1 5.88 1 3.85 3 13.64 6 7.79 Ara sıra ziyaret, telefonla sorgulama 0 0.00 0 0.00 2 7.69 2 9.09 4 5.19 İşletmelerin %72.04 ü meyve bahçesi tesisinden sonra kendilerine bazı sorunların iletildiğini belirtmişlerdir. İşletmeler daha çok dikim hataları (fidan-çöğür tutmama, yüzeysel/derin dikim, can suyu verilmemesi, yanlış dikim zamanı vb.) nedeniyle bahçelerde fert kayıpları yaşandığı yönünde sorunların geldiğini ifade etmişlerdir. 507

Bahçe tesisinden sonra işletmeler, yaşanan sorun fidan kaynaklı ise tekrar fidan temin ettiklerini, fidan kaynaklı değil ise sorunun kendisinden kaynaklanmadığı konusunda teknik bilgi verdiklerini, bazı durumlarda karşılıklı anlaşma yoluyla daha ucuza fidan temin ederek veya maddi zararını karşılama şeklinde yardımcı olduklarını ifade etmişlerdir (Çizelge 7). Saydam (2010), bahçe kurulduktan sonra üreticilere genellikle meyve bahçesi kurma, budama, sulama, dikim ve bakım işlemlerinin yanlış uygulanması, yöresel isim farklılıklarından dolayı çeşit isimlerinin birbirini tutmaması, çeşitlerden, anaçtan, gübrelemeden kaynaklanan sorunların iletildiğini belirlemiştir. Üreticilerin fidanlardan kaynaklanan sorunlara çözüm olarak yeniden fidan temini yoluyla müşterinin mağduriyetini giderme yolunu seçtiklerini, fidandan kaynaklanmayan sorunlarda ise genellikle müşteri kaybetmemek için zararın yarısının karşılandığını bildirmiştir. Elde edilen sonuçlar Saydam (2010) ile benzerlik göstermiş ve bulguların, meyve bahçesi tesisi konulu eğitimlerde daha fazlaca üzerinde durulması gereken konuların neler olduğuna ışık tutması bakımından faydalı olduğu düşünülmektedir. Çizelge 7. İşletmelere fidan satışından sonra sorun yansıma durumu ve sorunları çözüm şekilleri Sorun Yansıma Durumu Sorun yansıyan 12 80.00 17 85.00 22 81.48 16 51.61 67 72.04 Sorun yansımayan 3 20.00 3 15.00 5 18.52 15 48.39 26 27.96 Toplam 15 100.00 20 100.00 27 100.00 31 100.00 93 100.00 Çözüm Şekilleri Hata kendisinde ise tekrar fidan temin ediyor 7 58.33 11 64.71 14 63.64 12 75.00 44 65.67 Hata kendisinde değil ise bilgi veriyor 3 25.00 5 29.41 3 13.64 1 6.25 12 17.91 Maddi olarak zararını karşılıyor 1 8.33 2 11.76 3 13.64 3 18.75 9 13.43 Bilirkişi raporuna göre davranıyor 1 8.33 3 17.65 1 4.55 1 6.25 6 8.96 Karşılıklı anlaşarak yardımcı oluyor 1 8.33 0 0.00 3 13.64 1 6.25 5 7.46 Tekrar aşı yaparak çeşit değiştiriyor 1 8.33 1 5.88 0 0.00 3 18.75 5 7.46 Farklı bölgelerde meyve fidancılığı ile ilgili yapılan araştırmalarda da fidancılık sektöründeki sorunların büyük çoğunluğunun pazarlama sırasında yaşandığı (Ertürk ve Mert, 2000; Yıldırım ve Koyuncu, 2005; Büyükarıkan, 2014), bölgelere göre değişmekle birlikte yaşanan sorunların benzerlik gösterdiği ve yaşanan sorunların vadeli satış, fiyatların düşük olması, satılan fidanların bedellerinin tahsilâtında zorluk yaşanması, direk alıcıya ulaşamama ve aracıların üreticilerden daha fazla gelir elde etmesi konularında yoğunluk kazandığı belirlenmiştir (Akça, 2000; Ergun ve ark., 2000; Ertürk ve Mert, 2000; Tapkı ve ark., 2015). Saydam (2010) ise kooperatif ortağı üreticilerde pazarlamada karşılaşılan sorunların genellikle fidan ile ilgili konularda (fidan kalitesi, istenilen anaç/çeşidin kullanılmamış olması gibi), kooperatif ortağı olmayan üreticilerde ise tahsilat ve yeni pazar bulma konularında ağırlık kazandığını ifade etmiştir. Bu çalışmada, işletmelerin pazarlama aşamasında yaşadıkları sorunlar diğer çalışmalar ile benzer bulunmuştur. Önem düzeyine göre pazarlama aşamasındaki en önemli sorunların; fiyat istikrarsızlığı, pazar yapısının düzensiz olması, vadeli satış yapılması ve satılan ürünün bedelinin alınamaması olduğu belirlenmiştir (Çizelge 8). 508

Çizelge 8. İşletmelerin pazarlama ile ilgili sorunları Sorunlar Fiyat istikrarsızlığı 3.92 4.25 4.17 4.14 4.14 Pazar yapısı düzensiz 4.17 3.95 4.00 3.79 3.94 Vadeli satış 3.58 3.75 3.70 3.11 3.49 Satılan ürünün bedelinin alınamaması 3.08 3.65 3.61 3.00 3.34 Vergi yüksekliği 1.67 2.45 2.00 2.54 2.24 Lisanslı çeşitlerin pazarlanması sorunu 1.67 1.95 2.43 1.89 2.02 4. SONUÇLAR Elde edilen bulgular, yıllara göre fidan üreten işletmeler ile alıcılar arasındaki iletişim ve bağın güçlendiğini, teknik bilgi desteği sağlama oranının yükseldiğini göstermektedir. Fidan üreticilerinin, karlı bir meyve yetiştiriciliğinin ilk adımını oluşturan fidan temininde, müşterilerini tür/anaç/çeşit tercihi konusunda doğru yönlendirebilmeleri, bahçe tesisi ve diğer konularda gerekli teknik bilgiye sahip olmaları önemli bir konudur. Günümüzde müşterilerin fidan üreticilerini önemli bir bilgi kaynağı olarak görmelerinden dolayı aktarılan teknik bilgilerin doğruluğunun önceki yıllara göre daha büyük bir önem taşıdığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle fidan üreticilerine özellikle fidan satışından sonra kendilerine yansıyan konularla ilgili eğitim desteği verilmesi gerekmektedir. Çalışma sonucunda işletmelerin, fidanlarını büyük oranda, bireysel olarak pazarladıkları, satış sezonu sonunda ellerinde satılamayan fidanlarının kaldığı, fidan fiyatlarını belirlerken piyasa fiyatlarını, talep ve arz durumunu esas aldıkları, üretim maliyetlerini pek fazla göz önünde tutmadıkları belirlenmiştir. İşletmeler tarafından, fiyat istikrarsızlığı, pazar yapısının düzensiz olması, vadeli satış yapılması ve satılan ürünün bedelinin alınamaması pazarlama aşamasında karşılaşılan en önemli sorunlar olarak belirtilmiştir. Diğer çalışmalarda kooperatif üyeliği ile bahsedilen sorunların nispeten azaltıldığı belirlenmiştir. Bu sorunların büyük ölçüde pazarlama konusunda aktif bir organizasyona sahip örgütlerle aşılabileceği anlaşılmaktadır. Ayrıca fidan satışında e-pazarlamanın ve soğuk hava depo altyapısı bulunan bölgelerde yıllara göre üreticilerin fidan muhafazasında soğuk hava deposunu kullanma oranının artış göstermesi fidan pazarlaması açısından yaşanan olumlu gelişmelerdir. Fidanların, soğuk hava deposunda kontrollü şartlarda muhafaza edilmesi; hastalık-zararlılar, soğuk zararı, fire oranının yükselmesi ve kalite kaybı yaşanması gibi hendeklemeden kaynaklanan sorunların ortadan kaldırılmasını, satışa kadar kalitelerinin korunmasını ve satış sezonunun uzatılmasını mümkün kılmaktadır. Ancak, soğuk hava depo altyapı eksikliği olan bölge üreticilerinin bu avantajdan yararlanamadıkları tespit edilmiştir. Bu bölgelerde, Kalkınma Ajansları, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu kaynaklı desteklerin işletmeler tarafından etkin kullanılması ile soğuk hava deposu ve işleme-paketleme ünitesi altyapısının güçlenmesi, işletmelere pazarlamada avantaj sağlayacaktır. Son olarak, işletmelerin ürettikleri fidanları aynı yıl pazarlamalarındaki düşük oran, fidan parselinde ya da tüpe alarak sonraki yıla aktarma uygulaması ve fidanların imhası Türkiye nin meyve fidancılığının rekabetçilikten uzak bir pazar yapısına sahip olduğunu göstermektedir. Bu nedenle işletmelerin üretim ve pazarlama aşamalarında bireyselden ziyade bir organizasyon çatısı altında faaliyet göstermeleri, ülkesel bir üretim planlamasının yapılması ve ihracat olanaklarının artırılması, piyasada arz ve fiyat istikrarına ve işletmelerin pazarlamada karşılaştıkları sorunların çözümüne katkı sağlayacaktır. 509

KAYNAKLAR GTHB, 2015. Türkiye Meyve Fidanı Üretim Kayıtları. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü, Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğü, Ankara. FAO, 2015. Production, Trade and Producer Price Statistics. Food and Agriculture Organization of the United Nations, http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx/ [Erişim: 06.11.2015]. Akça, Y., 2000. Tokat İli Özel Sektör Meyve Fidancılığının Yapısı, Sorunları ve Çözüm Yolları. Türkiye II. Fidancılık Sempozyumu, 25-29 Eylül, Ödemiş-İzmir. TÜİK, 2015. Nüfus, Eğitim, Tarım. Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara, http://www.tuik.gov.tr/ [Erişim: 12.06.2014]. Büyükarıkan, U., 2014. Ilıman İklim Meyve Türlerinde Sertifikalı Fidan Üreten İşletmelerin Ekonomik Analizi: Isparta İli Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Ergun, M. E., Erkal, S., Burak, M., Pezikoğlu, F., Öztürk, M., 2000. Meyve Fidanı Üreten İşletmelerin Yapısı, Sorunları ve Çözüm Önerileri. II. Ulusal Fidancılık Sempozyumu, 25-29 Eylül, Ödemiş-İzmir. Ertürk, Ü., Mert, C., 2000. Marmara Bölgesindeki Fidan Üretimine Genel Bir Bakış. II. Ulusal Fidancılık Sempozyumu, 25-29 Eylül, Ödemiş-İzmir. Kaşka, N., Ergenoğlu, F., Kaplankıran, M., Küden, A., Tangolar, S., 1990. Türkiye de Ilıman ve Subtropik İklim Meyveleri ve Bağcılıkta Fidan Üretimi, Sorunlar ve Çözüm Yolları. Türkiye Ziraat Mühendisliği 3. Teknik Kongresi, 178-190, 8-12 Ocak, Ankara. Savaş, Y., 2013. Asma Fidanı İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Etkinliklerinin Değerlendirilmesi: Manisa İli Örneği. Adnan Menderes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, https://tez.yok.gov.tr/ulusaltezmerkezi/searchtez [Erişim: 04.12. 2013]. Saydam, Y. O., 2010. Bademli (Ödemiş/ İzmir) Örneğinde Meyve Fidanı Yetiştiriciliğinin Durumu ve Sorunları. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Tapkı, N., Emeksiz, F., Dağıstan, E., 2015. Hatay İlinde Meyve Fidanı Üreten İşletmelerin Yapısı, Sorunları ve Çözüm Önerileri. Türk Tarım-Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 3(7): 588-594. Yıldırım, A. N., Koyuncu, F., 2005. Isparta İli Meyve Fidancılığı Üzerine Bir Çalışma. http://batem.gov.tr/yayinlar/derim/2005/20-28.pdf [Erişim: 03.02.2016]. 510