YILDIRIM BEYAZIT ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ DEMOKRAT PARTĠ DÖNEMĠ (1950-1960) TÜRKĠYE DE SOSYAL POLĠTĠKALAR Özkan DEMİRTAŞ 125212702 SOSYAL POLİTİKALAR TARİHİ DERSİ Danışman: Yrd. Doç. Dr. Emrah AKBAŞ ÖZET: Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren Türkiye de uygulanan ekonomi ve sosyal politikaları incelendiğinde öne çıkan dönemlerden birisi 1950-1960 arası dönemdir. Bu döneme Demokrat Parti Dönemi veya Menderes Dönemi de denir. Bu dönem, müdahaleci bir ekonomik yapıdan özel sektöre öncelik veren, açık ekonomiye geçiş çabalarının yoğunlaştığı liberal ekonomi dönemidir. Ekonomik değişimle beraber sosyal politikalarda değişmeye başlamış ve toplumu etkilemiştir. Ancak bu dönemin sosyal politikaları cumhuriyetin ilk dönemlerindeki başarılarına ulaşamamıştır.
1. GĠRĠġ Bu çalışmada Demokrat Parti Dönemi (1950-1960) Türkiye de Sosyal Politikalar incelenecektir. Ülkelerin ekonomi ve sosyal politikalarının amacı ekonomik büyüme ve kalkınmayı gerçekleştirmektir. Ekonomik büyüme ve kalkınmayı gerçekleştirebilen ülkeler dünya üzerinde gelişmiş ekonomiye sahip bir ülke olarak anılır. 1950 li yıllar Türkiye de birçok önemli toplumsal dönüşümün yaşandığı bir dönemdir. Siyasal düzeyde tek parti döneminin son bulması, ekonomide tarımsal üretimden sanayi üretime doğru yönelişin hızlanması ve toplumsal açıdan kentlere doğru hızlı bir göçün ortaya çıkması Türkiye nin toplumsal ve ekonomik yapısında önemli değişimleri beraberinde getirmiştir. 1946 da Türkiye deki çok partili sisteme geçişle beraber toplumsal alanda belirli kesimlerin siyasal mücadelelerin ortaya çıkmasına neden olmuş ve bu gelişmeler günümüze kadar olan Türk siyasi hayatını derinden etkilemiştir. 1950 lerden günümüze kadar teknolojik gelişmelerin üretim faaliyetlerine yoğun olarak kullanılması ile birlikte gerek tarımda ve gerekse de sanayi de önemli ilerlemeler sağlanmış ve buna bağlı olarak da toplumsal yapıda burjuvazi ile işçi sınıfı keskin bir hal almıştır. Kırdan kente doğru olan göç hızlanmış ve bu çerçevede kentleşme, gecekondulaşma ve kırsal yapının çözülmesi gibi toplumsal gelişmeler, Türkiye nin toplumsal gelişim dinamiğini derinden etkilemiştir. Cumhuriyetimizin kuruluşundan bu yana Türkiye de uygulanan ekonomi ve sosyal politikaları incelendiğinde öne çıkan dönemlerden birisi 1950-1960 arası dönemdir. 27 yıllık Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iktidarının yerine Demokrat Parti (DP) gelmiş, müdahaleci ekonomik yapıdan liberal ekonomiye geçilmiştir. Türkiye de farklı dönemlerde farklı ekonomi ve sosyal politikaları uygulanmıştır. Piyasa ekonomisinde rekabetler ile verimlilikler arasındaki ilişki piyasanın istikrarına bağlıdır. Enflasyon bu istikrarı bozucu niteliktedir. Bu durumda arz talebi karşılayamayabilir, israflar artabilir ve karlar ücretlerin önüne geçebilir. Dolayısı ile 2
ekonomik politikalar ile sosyal politikalar karşılıklı ilişkilidirler. Savaştan yeni çıkılması, 1929 dünya genelinde ekonomik buhran yaşanması sanayileşmeyi geliştirmek için Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı hazırlanmış ve başarıyla uygulanmıştır. Ardından İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı hazırlanmış ancak II. Dünya Savaşı nın çıkması nedeniyle bu plan uygulanamamıştır. Ekonomik harcama savunmaya yapılmış, iklim koşullarının olumsuz geçmesi tarım üretimini azaltmış, bütçe açığı oluşmuştur. 1.1. 1923-1950 Arası Sosyal Politikalar Kurtuluş Savaşı kazanıldıktan sonra, ülkenin ekonomik görünümü son derece yoksuldu. Her ne kadar kapitülasyonlar kaldırılsa da, Türkiye Osmanlı İmparatorluğu nun dış borçlarının bir kesimini ödemeyi kabullenmişti. Mustafa Kemal ATATÜRK ün gerçekleştirdiği Yeni Türk Devleti daha kuruluşunun ilk yıllarında işçi sorunlarına ilgi duymuştu. Daha Kurtuluş Savaşı yürütülürken bu alanda ilk adımlar atılmış ve Ereğli kömür bölgesi için kanunlar çıkarılmıştır. Böylece o günlerde geçim ve çalışma şartları bakımından korunmaya en çok muhtaç bulunan bölge kömür işçilerinin durumlarının düzeltilmesi amaçlanmıştır (Dilik, 1985). Bu kanunda uygulama alanı ve işçilere tanıdığı haklar bakımından sınırlı olmakla birlikte çıkarıldığı devir için sosyal politika açısından çok önemli bir anlam taşır. Diğer önemli bir gelişme 1923 te toplanan İzmir İktisat Kongresi dir. İktisadi gelişmenin yollarının arandığı ve tüm kesimlerin temsilcilerinin davet edildiği kongrede işçi işveren ilişkilerinin çözüm bekleyen sorunları da değerlendirme konusu yapılmıştır. Sanayi kalkınma gerçekleşmiş ve ülkelerin liberal uygulamalarının model alındığı görülmüştür. Ancak 1929 Dünya Ekonomik Buhran nedeniyle devletçi yapıya dönülmüştür. Cumhuriyetin ilanı yalnız siyasi yapıda değil, ekonomik, sosyal ve hukuk anlamında bir dönüşümü içermektedir. Cumhuriyetin ilanı ile Mustafa Kemal ATATÜRK devrim ve 3
ilkeleri, ülkenin sosyal politikalarını yeniden oluşturmaya başlamıştır. Devletçilik ilkesi ile özel sektörün önem vermediği birçok Anadolu şehrinde sanayi işletmelerinin kurulması mümkün olmuştur (Koray, 2005; akt. Bedir, Alper, Tokol, Özaydın ve Metin, 2012:49). 1924 Anayasası ile bireysel özgürlükler ve doğal hukuk anlayışı içinde önemli adımlar atılmıştır. Fransız Devrimi nin dünyaya yaydığı liberal hukuk anlayışının hak ve özgürlükler ilkeleri Anayasa da yerini almıştır (Bedir ve diğerleri, 2012). Hazırlanan İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı II. Dünya Savaşı nedeniyle gerçekleşememiş ve. işçi sayısının düşük düzeyde kalmasına neden olmuştur. İşçilerin sanayi işçisi niteliğini kazanamaması, işçiliğin geçici bir süreç olarak değerlendirilmesi ve düşünce alanındaki durgunluk, sosyal politika yönünden olumsuz sonuçlar doğurmuştur (Tokol ve Alper, 2011; akt. Bedir ve diğerleri, 2012:49). Sağlık alanında ilk çalışma TBMM nin ilk açıldığı dönemde Sağlık Bakanlığı nın kurulması, bu alanda önemli bir adımdır. Muayene ve tedavi evleri (dispanserler) kurulmuş ve yoksul hastalara ücretsiz tedavi ve ilaç hizmeti vermeye başlamışlardır. Belirlenen politikalar ve ilkeler 1925 yılında hazırlanan Sağlık Çalışma Programı nda yedi temel hedef altında toplanmıştır. Bunlar; devlet sağlık örgütünü genişletmek, hekim, sağlık memuru ve ebe yetiştirmek, numune hastaları ile doğum ve çocuk bakımevleri açmak, sıtma, verem, trahom, frengi gibi önemli hastalıklarla mücadele etmek, sağlık ile ilgili kanunları yapmak, sağlık ve sosyal yardım örgütünü köylere kadar götürmek ve Merkez Hıfzısıhha Enstitüsü ve Hıfzısıhha Okulu kurmak. 1930 tarihinde kabul edilen 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu ile ülke ve halkının sağlığının korunması amaçlanmıştır. Kanun özellikle çocuk ve kadınların çalışma şartlarına ilişkin getirdiği hükümler ile geniş kapsamlı sosyal politika tedbirlerini içermektedir. 1933 yılında Özel Hastaneler Kanunu çıkarılmıştır (Ağırbaş, Akbulut ve Önder, 2011). Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti, cumhuriyetin kuruluşundan sonra, 4
1923 yılında Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti ne, 1935 yılında da Mustafa Kemal ATATÜRK ün teklifi ile Türkiye Kızılay Cemiyeti ne dönüştürülmüş ve faaliyetleri hızlandırılmıştır. Dönemin sosyal politikalara ilişkin bir diğer düzenlemesi de 1936 tarihli 3008 Sayılı İş Kanunu dur. Sosyal nitelikleri ağır basan ve çalışma hayatında döneminin ihtiyaçlarına cevap veren bu kanun Türkiye Cumhuriyeti nin ilk İş Kanunudur. Cumhuriyet döneminde eğitim alanında yapılan en önemli iki devrimden biri Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) diğeri de yeni harflerin kabulüdür (1 Kasım 1928). Halka okuma-yazma öğretme amacıyla millet mektepleri kurulmuştur. Halkevleri ve Halkodaları kurulmuş ve okuma-yazma kursları verilmeye başlanmıştır. Ardından 1931 de Türk Tarih Kurumu ve 1932 de de Türk Dil Kurumu kurulmuştur. Bu dönemde üniversiteler, enstitüler ve fakülteler açılmaya başlanmıştır. Yabancı uzman ve öğretim üyeleri ülkemize gelmeye başlarken Türkiye den de öğrenciler yurt dışına gönderilmiştir. 1923-1938 arasında Türkiye nüfusu %38 oranında artarken, ilköğretimdeki öğretmen sayısı da %154 lik bir artış göstermiştir. Özellikle kadın öğretmen sayısındaki %352 lik artış ile kız öğrencilerdeki %323 lük ortaokullardaki öğrencilerde %1.255 ve liselerdeki öğrenci sayısındaki %1.692 lik artış dikkat çekici olmuştur. Diğer taraftan yeni açılan ilkokul sayısı %137, ortaokul sayısı %194 ve lise sayısı %296 lık bir artış göstermiştir. Cumhuriyet in ilk yıllarında yüksek öğretimde hiçbir kadın öğretim üyesi olmamasına rağmen, 1938 yılında üniversitelerde 99 kadın öğretim üyesi bulunmaktadır. Ayrıca %189 luk bir artış gösteren bu kurumlardaki öğrenci sayısı da %328 artmıştır (Karagözoğlu, 1994; akt. Demirtaş, 2008:176). Mustafa Kemal sonrası eğitim alanında yapılan en önemli devrim Köy Enstitüleri dir. Köy Enstitüleri, ilkokul öğretmeni yetiştirmek üzere 17 Nisan 1940 tarihli ve 3803 sayılı yasa ile açılmış okullardır. Tamamen Türkiye'ye özgü olan bu eğitim projesini 28 5
Aralık 1938 tarihinde milli eğitim bakanı olan Hasan Âli Yücel bizzat yönetmiştir. Neredeyse tüm Anadolu'nun okulsuz ve öğretmensiz olduğu gerçeği göz önüne alınarak, dönemin başbakanı İsmet İNÖNÜ'nün himayesinde, Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli YÜCEL tarafından İsmail Hakkı TONGUÇ'un çabalarıyla köylerden ilkokul mezunu zeki çocukların bu okullarda yetiştirildikten sonra yeniden köylere giderek öğretmen olarak çalışmaları düşüncesiyle kuruldular. İlerleyen yıllarda, önceleri yaratıcılığın ön plana çıktığı eğitim anlayışının yerine giderek geleneksel, ezberci eğitimin yerleştiği öğretmen okullarına dönüştürülerek 1954'te Demokrat Parti Dönemi nde kapatıldılar (http://tr.wikipedia.org/wiki/k%c3%b6y_enstit%c3%bcleri). Mustafa Kemal ATATÜRK ün en çok istediği uygulamalardan biri olan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu kendi döneminde oluşturulamamış ancak, 1945 te bu kanunun çıkmasıyla büyük toprak sahipleri başta Adnan MENDERES, Emin SAZAK gibi kişiler muhalefet etmişlerdir. Adnan MENDERES, Celal BAYAR, Fuat KÖPRÜLÜ ve Refik KORALTAN 1946 da CHP den ayrılarak Demokrat Parti yi kurmuşlardır. 2. DEMOKRAT PARTĠ (1950-1960) DÖNEMĠ 14 Mayıs 1950 milletvekili seçim sonucuna göre Demokrat Parti (DP) % 55,2 oy oranı ile 416 milletvekili, buna karşılık Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) %39,6 oy oranı ile 69 milletvekili elde etmiştir. Bu sonuca göre Adnan Menderes liderliğinde DP iktidar olmuştur (http://www.tuik.gov.tr/veritabanlari.do?ust_id=12&vt_id=33). DP dönemi 27 Mayıs 1960 askeri müdahaleye kadar sürmüş ve bu döneme Menderes Dönemi de denmiştir. 6
Türkiye Ekonomisi nin siyasi ve sosyal hayatında 1950 yılı bir dönüm noktasıdır. DP dönemindeki iktisat politikaları 1954 yılına kadar liberalizasyon, 1954 yılından sonra devletçilik ve müdahalecilik olarak gelişmiştir (Erdoğan, 2008). Özel sektöre önem verilmesi ve KİT lerin özelleştirilmesi, yabancı sermayenin ülkeye girişinin kolaylaştırılması, genişleyici para ve bütçe politikaları gibi birçok uygulamalar, DP iktidarının uygulamaları olmuştur (Balcı, 2007). 1954 yılına kadar artan özel sermayenin ağırlığı, bu tarihten sonra azalmış, sanayi yatırımları da tüketim maddeleri alanında yapılmıştır. Tarımda etkinlik sağlanamamıştır. Ulaşım ve enerji yatırımları artmış ancak demiryoluna önem verilmemiştir. Sosyal yönden de köyden kente göç olgusu oluşmuş ve tüketim kalıplarında değişim yaşanmıştır (Öçal, 2005; akt. Erdoğan, 2008:46). Tarımda makineleşmenin olması kırsal kesimde iş gücü fazlalığını ortaya çıkarmış ve kırdan kente büyük göç dalgası başlamıştır. Bu dalganın etkileri ağır olmuştur. Kentlerin nüfusu hızla artmış, gecekondulaşma, işsizlik ve kentsel altyapı eksikliği en önemli sorunlar haline gelmiştir. 2.1. Demokrat Parti Programında Sosyal Politika Demokrat Parti iktidara gelirken programında işçilere yönelik önemli ve olumlu ilkelere yer vermiştir. Savaş yıllarında (1939-1945) yüksek enflasyon, bir pahalılık dönemi yaşanmış ve bu durumdan doğal olarak en çok işçiler etkilenmiştir. Yaşam ve çalışma koşulları bozulmuştur. Savaş içinde Zonguldak ili bölgesindeki kömür madenlerinde bir tür zorunlu çalışma uygulanmasına başlanılmış olması, bu ilin sınırlarını aşan oldukça yaygın bir huzursuzluk yaratmıştır. Demokrat Parti bu durumları iyi kullanmış ve programına da daha adil bir toplum oluşturmaya dönük hükümler koymuştur. Programın 5. maddesinde sosyal adalet ve dayanışmadan söz ettikten sonra, insanlık onurunun korunması için, çalışmak isteyen her işsiz yurttaşa iş bulunmasını, ihtiyarlık, hastalık ve sakatlık gibi durumlarda yurttaşların yardım görmelerini, demokrat bir toplumun 7
başlıca amaçlarından sayarız denilmektedir. 6. maddede işbölümünün doğal sonucu olarak toplumda var olan çiftçi, işçi, tüccar, sanayici, serbest meslekler ve memurluk kesimlerinin karşılıklı çıkarlarının sosyal adalet ve dayanışma durumlarında uyum içinde oluşmasının gereği vurgulanmaktadır. Fakat daha önemli bir açıklama programın 7. maddesindedir. Burada, Genel yaşamda her bakımdan dengeli ve uyumlu bir gelişmenin sağlanması için, yalnız siyasal partiler kurulmasını, yani yalnız siyasal alanda örgütlenmiş olmayı yeterli görmüyoruz. Ulusumuzun ekonomik ve toplumsal alanlarda da hızla örgütlenmesi ve daha bilinçli bir birliğin oluşması için işçilerin, çiftçilerin, tüccar ve sanayicilerin, serbest meslek mensuplarının, memur ve öğretmenlerin, yüksek öğretim öğrencilerinin mesleksel, toplumsal ve ekonomsal amaçlarla dernekler, kooperatifler ve sendikalar kurmalarını gerekli buluyoruz. denilmektedir. Bu çok olumlu, demokrasinin çoğulcu yanını ve niteliğini oluşturmayı öngören ve savaş sonrası demokrasi anlayışının temel felsefesine, ilkelerine açılan yaklaşımlar gerçekten sevindiriciydi. Türk toplumunun çağdaşlaşma yolunda girişebileceği atılımlara geniş kapılar açıyordu. Toplumun hemen bütün kesimlerine örgütlenme hakkının tanınması, yani sendika, dernek ve meslek kuruluşlarının serbest olarak kurulabilmeleri gereğinin yararına inancın herhangi bir kuşkuya yer vermeden açıklanmış olması, çağdaş bir toplum yaratmaya dönük önceki devrim, atılım ve çabaların sürdürüleceği umudunu ve sevincini pekiştiriyordu. Bununla birlikte maddenin son fıkrası anlaşılması ve yorumu güç bir nitelik taşıyordu. Bu fıkrada deniliyordu ki, Bütün bu meslek ve dayanışma örgütlerinin tüzel kişi olarak her türlü siyasal etki ve amaçlar dışında kalmaları koşulu ile işçi sendikalarının grev hakkının tanınması fikrindeyiz. Önce şunu söyleyebiliriz. Grev hakkının tanınmasını, birçok işçi kuruluşu dışındaki örgütlerin tüzelkişi olarak faaliyetlerin niteliğine bağlanmasını anlamak gerçekten güçtür. Sonra siyasal etki ve amaç dışı kalmak deyimi de çok açık ve 8
anlamlı değil. Aslında grev hakkının tanınacağına ilişkin kesin bir açıklama da yoktur. Çünkü maddede görüldüğü üzere saptanması güç bir koşula bağlanmış olan tanım tam bir yükümlülük içermiyor, sadece bir düşünceyi açıklıyordu. Böyle olduğu içindir ki, DP iktidarda kaldığı on yıl boyunca grev hakkını tanımaktan ısrarla kaçınmıştır. Ayrıca söz konusu maddede yer alan işçi, memur ve öğretmenlere sendika hakkının tanınacağını açıklayan yükümlülük üzerinde de on yıl boyunca hiç durulmamıştır. 2.2. Demokrat Parti Hükümet Programlarında Sosyal Politika Demokrat Parti liberal bir parti midir? Devletçiliği bütünü ile reddeden bir felsefeden mi yola çıkmıştır? Sosyal politikasına açıklık getirebilmek için önce bu durumun kısaca açıklığa kavuşturulması gereklidir. Parti programının 17. maddesinde, Devletçiliği, ekonomik alanda uzun zamandan beri devam eden boşluğu bir an önce doldurmak, iş hacmini genişleterek yurttaşların geçim ve refah düzeyini yükseltmek için, devletin gerek doğrudan doğruya ekonomik faaliyetlere girişmesi, gerekse düzenleme, özendirme ve yardım yollarıyla özel biçimde ve hızla gelişmesinde görev alması anlamında anlıyoruz. Özel girişim ve sermaye faaliyet ve işlerinin devlet tarafından düzenlenmesi, özel girişim çıkarlarıyla genel çıkarların uyumlu duruma getirilmesi ve korunması zorunluluğundan ileri gelmektedir. Bizim devletçiliğimiz, ekonomik koşulları ve gereksinimlerimizin çizdiği yoldur. denilmektedir (Talas, 1992). Programın genel ilkeler bölümündeki bu açıklamalarda görüldüğü gibi, devletçilik dışlanmıyor. Ülke koşullarının gerektirdiği ölçülerde bir devletçi yol izleneceği açıklanıyor. CHP nin devletçilik düşüncesi ve uygulamaları da ülke koşullarının yönlendirdiği bir nitelik gösteriyordu. Bu koşullar CHP yi liberalizmden devletçiliğe çekmişti (Taş, 2004). 1949 da Demokrat Parti nin II. Büyük Kongresinde kabul olunan programdaki devletçilik ilkesi, ya da anlayışı, 1950 deki ilk hükümet programından başlayarak liberalizme yönelmiştir. Gerçekten, I. Adnan Menderes Hükümeti nin programında şu 9
düşüncelere yer verilerek parti programının, yukarıda değinilen devletçilik ilkesi ile çelişkili bir durum yaratılmıştır: Bundan böyle, kamu niteliği göstermeyen alanlarda işletmeciliğe geçmeyeceğimiz gibi çeşitli nedenler altında kurulmuş olan işletmeleri, kamu hizmeti gören ve ana sanayi ile ilgili olanlar dışında belli bir plan içinde elverişli koşullarla bir bir özel girişime devretmeye çalışacağız. Devlet iktisadi kuruluş ve girişimlerinin ekonomik yapı üzerinde oluşturdukları ağırlığı hafifletebilmek için yönetim ve denetimlerini de daha sağlam esaslara bağlamak ve yararsız görülen örgütleri kaldırmak kararındayız. İşte, bu iki programın yansıttığı bu iki ayrı anlayış içinde DP nin ilk hükümet programında izlenecek sosyal politikalara ilişkin olarak şu açıklamaları vardı: Ülkemizde çalışma yaşamını ve işverenlerle işçi ilişkilerini sosyal adalet ilkelerine uygun olarak yasa yollarıyla düzenlemek, çalışanların yaşam düzeyini genel yaşam düzenimizle ve ülkenin ekonomik olanaklarıyla uygun surette yükseltmek, toplumda sosyal güveni sağlamak amacımız olacaktır. Demokrasi ilkelerine göre doğal bir hak olarak tanıdığımız grev hakkını öteki demokrat ülkelerde olduğu gibi, sosyal düzeni ve ekonomik uyumu bozmayacak biçimde yasallaştıracağız. Şimdiye kadar Çalışma Bakanlığının denetimi dışında bırakılmış olan bir bölüm devlet sanayii de bu denetimin sınırları içine alınacak, batı demokrasilerin de kabul edilen esaslar içinde işçilere, ücretli tatiller veya ücretli izinler sağlanması olanakları araştırılacaktır. Bu açıklamalar parti programındaki 88. maddenin cılız ve çok anlamlı olmayan açıklamaları yanında birkaç adım ilerde sayılır. Yararlı, fakat sayılmayacak bu açıklamalara, 1960 a kadar işbaşında kalan DP hükümetlerinin programlarında yeni bir şey eklenmemiştir. 2.3. Demokrat Parti Döneminin (1950-1960) Sosyal Politika Yasaları DP iktidara ulaştıktan sonra (14 Mayıs 1950) gittikçe liberalleşerek sermaye yanlısı olmuş, işçi sınıfına gittikçe yabancılaşmıştır. Oysa işçiler 1957 seçimlerine kadar DP yi 10
sürekli desteklemişlerdir. İşçilerin toplu olarak kullandıkları sendikal haklar konusunda yasal hiçbir iyileştirme yoluna gidilmediği gibi uygulamada, özellikle hükümet sendikacılık hareketi ilişkilerinde, 1953 sonrasından başlayarak sendika hakkı ve özgürlüğü konusunda derin görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Bu dönemin hükümetleri, sendikaların çalışmalarını, tavırlarını yönlendirmek yanlışından kendilerini kurtaramamışlardır. Sermayeyi güçlendirme ve bu kesime daha çok birikim olanakları sağlayarak sanayi kesiminde yatırımları özendirme ve bu yoldan ekonomik büyümeyi hızlandırma politikası hükümet işçi sınıfı ilişkilerinde genelde ve uzun dönemde sağlıklı olmayan bir yolun açılmasına neden olmuştur. Oysa ekonomi ile sosyal politikaları dengede tutmak, refahı yaymak ve sosyal adalet ilkelerini egemen kılmak, savaş sonrasının yaygın ekonomik ve sosyal politikalarını oluşturuyordu. DP böyle bir yola girmeyi, denemeye bile yanaşmadı ve 1950-1960 döneminin yüksek kalkınma hızının (%7-8 dolayında) sağladığı olanakları hakça bölüştürme ve sağlıklı bir gelir dağılımı yakalama fırsatını kaçırdı. Bu dönemin sosyal politikaları bu rakamların etkisi ve baskısı altında cılız kaldı. Dönem boyunca çıkarılan yasalar aşağıdaki gibi sıralanabilir: Hastalık ve analık sigortası yasası, İş mahkemeleri yasası, Basın mesleğinde çalışanlarla çalıştıranlar arasındaki iş ilişkilerinin düzenlenmesi, Deniz iş yasası, Öğle dinlencesi yasası, Ek ödeme yapılması yasası. 1952 yılında Türk-İş kuruldu. TÜRK-İŞ, ücretlerin hayat pahalılığına uydurulması, işsizlik sigortasının kurulması, yaş, ırk ve din farklılığına dayanmayan bir ücret 11
politikasının izlenmesi gibi amaçları savunarak varlığını duyurmaya başlarken, Menderes hükümeti grev hakkını göz ardı etmeye başladı. 2.3.1 Demokrat Parti Döneminde Eğitim Politikaları Demokrat Parti, programında eğitim ve öğretim birliği, mesleki ve teknik eğitimin yaygınlaştırılması, ilkokul öğretmenleri arasındaki farklılıkların giderilmesi, üniversite özerkliği, Doğu Anadolu da üniversite açılması gibi eğitim hedeflerine yer vermiştir. Programda ayrıca lise ve üniversite seviyesinde din eğitimi veren kurumların açılması da bulunmaktadır (Dal ve diğerleri,2006; akt. Erdoğan, 2008:102). Bu alanda belki de en kötü uygulamaları Köy Enstitüleri ni kapatmalarıdır. Yaratıcı, sorgulayıcı eğitim yerine ezberleyici eğitim getirilmiştir. Kuruluşundan kapatılmasına kadar 20 bin mezun veren köy enstitülerinin öğretmen okullarına dönüştürülmesi 1950-1960 döneminin çok eleştirilen icraatlarından birisidir. Kapatılma sebebi olarak farklı gerekçeler ileri sürülmekle birlikte asıl sebebi Demokrat Parti nin var olma nedenine bağlanabilir. Demokrat Parti, köyü köyde tutup kalkınmayı köyden başlatmak gibi bir düşünceye sahip olmamıştır. Köy enstitüleri ise köyün ve köylünün köyde kalıp orada kalkınması için düşünülmüştür (Yücel, 2004). Demokrat Parti, kendi misyonuna uygun çağdaş misyonerlik okulları nı açmıştır. Sinanoğlu nun bu okullarla ilgili yaklaşımı şöyledir: Türk biliminin Türkiye de gelişmesine önemli bir engel teşkil eden bu okullar, eğitim düzenimizin gitgide ve hızla yabancılaşmasına yol açan işleve sahip olmuşlardır. 1953 yılına kadar sadece Samsun ve Trabzon St. Joseph gibi, Robert Kolej gibi okullarda böyle bir eğitim uygulanmakta ve bu okulların amaçları herkesçe bilinmekteydi. 1930 larda kurulan Türk Eğitim Derneği nin Yenişehir Lisesi, 1953 yılında İngilizce eğitim yapan Ankara Koleji ne dönüştürüldü. Bu işi örgütleyen İngiliz Mr. Browning, 20 yıl sonra İngiliz Kraliçesinden madalya aldı. Çünkü başlayan yabancı oyunu tuttu ve İngilizce eğitim yapan Anadolu Liseleri, Kolejler ve daha sonra da üniversiteler hızla 12
yayıldı....türkiye kendi bütçesinden misyonerlik okulları açmaya başladı. (Sinanoğlu, 2001; akt. Yücel, 2002:13). CHP nin son döneminde isteğe bağlı bir ders olarak okutulmaya başlanan din dersleri, D.P. iktidara geldikten kısa bir süre sonra, 21 Ekim 1950 tarihinden başlayarak, ilkokulların 4. ve 5. sınıflarında zorunlu okutulan dersler haline getirilmiştir. Döneme yüksek öğretim açısından bakıldığında, 1950 yılında Ankara, İstanbul ve İstanbul Teknik Üniversiteleri vardı. 1950-1960 yılları arasında dört üniversite daha kuruldu (1955 ege Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi; 1957 de ODTÜ ve 1958 de Atatürk Üniversitesi). 2.3.2 Demokrat Parti Döneminde Sağlık Politikaları Demokrat Parti Dönemi nde 1950-1960 yılları arasında sağlık işleri konusunda önemli adımlar atılmakla beraber modern anlamda geniş kapsamlı çözümler getirilebilmiş değildir. Ancak başta verem olmak üzere, sıtma, trahom, frengi gibi salgın hastalıklar ile başarılı mücadeleler yapılmıştır. Sağlık merkezleri, hastane, doğum ve çocuk bakımevi sayılarında önemli artışlar olmuştur. 3. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Bu çalışmada Demokrat Parti Dönemi (1950-1960) Türkiye de Sosyal Politikalar incelenmiştir. Çok partili döneme geçişle birlikte iktidara gelen DP döneminde siyasette ve ekonomide önemli yapısal dönüşümler yaşanmış, demokrasi ve liberal ekonomi dönemin iki temel unsuru haline gelmiştir. DP döneminde tarımsal üretimde olumlu iklim koşulları, devlet arazilerinin kullanıma açılması, tarımsal kredilerin ve makineleşmenin artması, Kore savaşının tarımsal ürün ihracatını artırması ve dış yardımlar tarım ürünlerinin arzını artırarak GSMH yı yükseltmiş, ilk üç yıl ekonomi yüksek oranda büyümüştür. 1954 yılından itibaren tarımsal üretimin düşmesi ekonomik 13
büyümeye katkı sağlamamıştır. Bu dönemde ulaştırma, haberleşme, enerji alanında yapılan yatırımlarla birlikte altyapıdaki artışlar sanayinin karlı bir sektör haline gelmesine sebep olmuştur. 1950 li yılların başında bazı mallar dışında ithalata getirilen kısıtlamalar kaldırılmış, dış ticaret politikaları özel sermaye birikimine katkı yapmış ancak 1956 yılından itibaren döviz yetersizliği nedeniyle ithalatın daralması sanayinin gelişimini olumsuz etkilemiştir. DP nin dışa açılma politikası için yasal düzenleme yapılmasına karşın beklenen düzeyde yabancı sermaye çekilememiştir. Piyasa ekonomisinde rekabetler ile verimlilikler arasındaki ilişki piyasanın istikrarına bağlıdır. Enflasyon bu istikrarı bozucu niteliktedir. Bu durumda arz talebi karşılayamayabilir, israflar artabilir ve kârlar ücretlerin önüne geçebilir. Dolayısı ile ekonomik politikalar ile sosyal politikalar karşılıklı ilişkilidirler. Cumhuriyet tarihimize baktığımızda ekonomi ve sosyal politikalar anlamında altın çağ 1923-1938 arasında yaşanmıştır. Devletçilik ilkesine bağlı olarak yapılan uygulamalar, dönemin siyasi ikliminde ülkeyi başarılı bir biçimde yükseltmiştir. II. Dünya Savaşı nın başlamasıyla beraber sanayi ve sosyal politika anlamında bir durgunluk olsa da ülkenin çok partili bir döneme geçiş yapmasıyla sosyal politika uygulamaları yeniden hareketlenmiştir. Ancak kendi programlarında belirtilen birçok uygulama olmamış ve ülke baskı altına alınmıştır. CHP döneminde uygulanan politikaların çoğu, ideolojik anlamda terk edilmiştir. Örneğin eğitim politikaları değiştirilmiştir. Sağlık politikaları anlamında cumhuriyet döneminde başlatılan uygulamalar artırılarak devam etmiş, modern anlamda bir gelişme olmamıştır. 14
REFERANSLAR Ağırbaş, ;İ., Akbulut, Y. ve Önder, Ömer R. (2011). Atatürk dönemi sağlık politikası. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enst. Atatürk Yolu Dergisi, 48, 733-748. Balcı, Ö. (2007). Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri nin ekonomik kalkınma yaklaşımları ve performansları. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı İktisat Politikası Bilim Dalı. Bedir, E., Alper, Y., Tokol, A. Özaydın M. ve Metin B. (2012). Sosyal politika (1). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Dal, A. ve diğerleri. (2006). Demokrat parti dönemi ve bu dönemde Türkiye de meydana gelen siyasal ekonomik ve toplumsal gelişmeler. Mahmut Tekçe Economic Development end Social Cajnge Econ 272 Ders Notları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü. Demirtaş, B. (2008). Atatürk döneminde eğitim alanında yaşanan gelişmeler. Akademik Bakış, 1, (2). 07 Kasım 2013, http://core.kmi.open.ac.uk/download/pdf/714825.pdf Dilik, S. (1985). Atatürk döneminde sosyal politika. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 40(1-4). 07.11.2013 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/449/5056.pdf Erdoğan, Z. (2008). 1950-1960 döneminde Türkiye de izlenen iktisat politikalarının analizi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Politikası Bilim Dalı. Karagözoğlu, G. (1987). Atatürk ün eğitim savaşı. I. Uluslar arası Atatürk Sempozyumu Bildirileri, 21-23 Eylül 1987, Ankara. Koray, M. (2005). Sosyal politika (1). Ankara: İmge Kitabevi. Öçal, T. (2005). Türkiye ekonomisi (2. Baskı). Ankara: Savaş Yayınevi. Sinanoğlu, O. (2001). Bir nev-york rüyası bye-bye Türkçe (2). İstanbul: Otopsi Yayınevi. Takım, A. (2012). Demokrat parti döneminde uygulanan ekonomi politikaları ve sonuçları. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67 (2), 157-187. Talas, C. (1992). Türkiye nin açıklamalı sosyal politikalar tarihi (1). İstanbul: Bilgi Yayınevi 15
Taş, M. (2004). Menderes döneminin ekonomi politiği ve 1958 istikrar programı. Mevzuat Dergisi, 7 (76). 01 Nisan 2013, http://www.mevzuatdergisi.com/2004/04a/02.htm Tokgöz, E. (2002). Cumhuriyet döneminde ekonomik gelişmeler. Türkiye Cumhuriyet Tarihi içinde. (2,324). Ankara Tokol, A. ve Alper, Y. (2011). Sosyal politika (1). Bursa: Dora Yayınları Yücel, Serhan M. (2002). Menderees Dönemi (1950-1960). Türk Tarihi Ansiklopedisi içinde. (16, 835). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. http://www.tuik.gov.tr/veritabanlari.do?ust_id=12&vt_id=33 25.04.2013 http://tr.wikipedia.org/wiki/k%c3%b6y_enstit%c3%bcleri 07 Kasım 2013 16