Çalışma Koşullarının ve İşin Düzenlenmesinde Hukuki Normlar Yd Yrd. Doç. Dr. Rıza DEMİR İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Endüstri İlişkileri Dersi 2017 Yönetiminin Hukuki Yönü İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruh ve Beden Sağlığının Korunduğu Bir Çalışma Ortamının Sağlanmasında İşverenin Yükümlülüğü Çalışma Koşulları; işin yapıldığı yerin belirlenmesi, fiziki koşullar, araç gereç malzemeler ve donanım, çalışma süreleri, çalışma ş sürelerinin başlama ş ve bitiş ş saatleri, ara dinlenmeleri, ücretli ve ücretsiz izinler, fazla mesailer, işin yapılış yöntem teknikleri, iş sağlığı ve güvenliği, ücret yönetimi, ikramiye ve sosyal yardımlar, disiplin hükümleri vb. hususlar Tarafların iradeleri dışında yasa, tüzük ve yönetmeliklerin.. kurallarına uygun şekilde düzenlenmesi gerekiyor 4857 Sayılı İş Kanunu nun Üçüncü Bölüm: Ücret Dördüncü Bölüm:. Beşinci Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği kısımlarındaki hükümleri önemli Bir işyerinde işçilerin hangi işleri yapacakları, hangi koşullarda nasıl çalışacaklarını belirleme yetkisi işverene ait (mevzuatın emredici kurallarına aykırı olmamak kaydıyla ) Bu düzenlemeler, iş sözleşmeleri, toplu sözleşmeler veya işyeri yönetmelikleri ile önceden belirlenmiş ve işçi tarafından kabul edilmiş ise işçi bunlara uymak zorunda ( borcu) İşveren, vereceği talimatlarla, mevzuatın emredici kurallarına aykırı olmamak kaydıyla, işin görülmesini isteme ve işçilerin işyerindeki davranışlarını düzenleyebilmek hakkına sahip (.) Çalışma Koşullarında Değişiklik Yapılması (Madde 22) Bazı değişiklikler esaslı değişiklik, bazıları ise yönetim hakkından kaynaklanan değişiklik olabilir İşverenin iş sözleşmesinde ve çalışma koşullarında değişiklik yapma hakkı ve işçinin buna itaat borcu, Kanun da geçen esaslı değişiklik kavramı ile sınırlandırılmış Esaslı değişiklik: İşçinin işe devam etmesini çekilmez derecede ağırlaştıran ve işçinin aleyhine sonuç doğuran her türlü değişiklik (daha çok bakılarak inceleniyor) 1
Esaslı değişiklikler: İş sözleşmesiyle kurulan denge ve düzeni bozan değişiklikler Ücretlerin (veya eklerinin) azaltılması veya kaldırılması Ücretsiz izin İşin niteliğinde işçi. bir durum oluşturan değişiklik İşyeri değişikliğinin işçinin durumunu ağırlaştırması İşçinin yaşamında zorluk oluşturacak ve çalışma koşullarını ağırlaştıracak şekilde çalışma saatlerinde yapılan değişiklik Önceden belirlenmiş çalışma koşullarında esaslı bir değişiklik, ancak durum işçiye olarak bildirilmek suretiyle yapılabilir. Bu bildirim yapılmazsa, Yazılı olarak yapılsa bile işçi tarafından altı işgünü içinde. olarak kabul edilmezse, işçi bu değişikliğe uymak zorunda değil (itaat borcu..) İşveren, değişikliğin geçerli bir nedene dayandığını ya da fesih için başka geçerli bir neden olduğunu.. olarak açıklayarak iş sözleşmesini feshedebilir. (önceden şart koymak tartışmalı ) Çalışma Koşullarında Değişiklik Yapılması Çalışma Koşullarında Değişiklik Yazılı olarak yapılmadı Yönetim hakkından kaynaklanan değişiklik Esaslı değişiklik Yazılı olarak yapıldı İşçi uymak zorunda (işçinin itaat borcu).. işgünü içinde yazılı olarak kabul etmediğini bildirebilir İşveren değişikliğin geçerli bir nedene dayandığını ya da fesih için başka geçerli bir neden olduğunu yazılı olarak açıklayarak iş sözleşmesini feshedebilir. Haftalık Normal (Madde 63) İşçinin işte çalışarak geçirdiği süre, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süre Haftalık Hftlkçalışma süresi en fazla.. Bu süre haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünerek günlük çalışma süresine ulaşılır. Taraflar anlaşırsa bu süre haftanın çalışılan günlerine günde. saati aşmamak üzere farklı da dağıtabilir. Bu şekilde o haftaki çalışma süresi 45 saati aşabilir (2 ay içinde denkleştirme ) Haftalık Normal (Denkleştirme) Örneğin 45 saat haftalık çalışma süresi; Haftada 5 gün, günde 9 saat olarak belirlenebilir Şartları 1 İki ay içinde yapılması (İki ay içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi 45 saati aşamaz) (Toplu sözleşmelerle dört aya çıkarmak mümkündür. 2.. Ya da tarafların anlaşmasıyla günde 11 saate kadar çıkartılabilir Bu durumda o işyerinde haftalık çalışma süresi 55 saat olur Söz konusu fazladan çalışılan 10 saat, daha sonraki haftalarda daha az çalışma suretiyle denkleştirilir Telafi Çalışması (Madde 64) İşçinin kendi talebi ya da işverenin isteği ile bazı günlerde çalışmaması halinde, kaybedilen çalışma sürelerinin belirli bir zamanda, normal çalışma süreleri üzerinde çalışılarak ve fazla çalışma ücreti ödenmesine gerek kalmadan telafi edilmesi Verilen izin sonrası normal çalışmanın başlamasını izleyen. ay içinde yapılmalı Günlük üç saatten fazla olmamalı, normal çalışmayla birlikte günlük toplam onbir saati aşmamalı Tatil günlerinde. 2
Telafi çalışması yaptırılabilecek durumlar; Zorunlu nedenlerle işin durması Ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi Benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi İşçinin talebi ile kendisine. verilmiş olması (yasal izinlerin dışında işverenin takdirine bağlı mazeret izinleri) Ara Dinlenmeleri (Madde 68) Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ile işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere ara dinlenmesi verilmek zorunda 4 saat veya daha kısa süreli işlerde 4 saatten fazla ve 7,5 saate kadar (dahil) süreli işlerde 7,5 saatten fazla süreli işlerde. Bu süreler en azdır, aralıksız verilir, işçilere aynı veya farklı saatlerde verilebilir, bu süreler çalışma süresinden sayılmaz. Gece Çalışmaları (Madde 69) Saat 20:00 ile 06:00 saatleri arasında yapılan çalışmalardır Bu çalışmalar saati geçemez ve fazla çalışma yaptırılamaz.. Gece çalıştırılacak işçilerin sağlık durumlarının gece çalıştırılmalarına uygun olduğuna ilişkin bir ile belgelenmesi gerekir.. Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde, işçinin yazılı onayının alınması şartıyla 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.. Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Üç türlüdür; 1)..: Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma 2) Zorunlu fazla çalışma: Gerek bir arıza ya da arıza ihtimali durumunda, hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin olması durumunda 3) Olağanüstü fazla çalışma: Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunması için önemli işyerlerinde Olağan Fazla Çalışma: Olağan şekilde haftalık normal çalışma süresinin üzerinde çalışma ş iki şekilde olur: 1) Fazla Çalışma: Haftalık normal çalışma süresi.. saat olan işyerlerinde 45 saati aşan bir çalışmalar fazla çalışmadır. 2) Fazla Sürelerle Çalışma: Haftalık normal çalışma süresi 45 saatin altında belirlenmiş ise (örneğin 40 saat), fazla çalışılan sürenin 45 saate kadar olan kısmı fazla sürelerle çalışma, saati aşan kısmı ise fazla çalışma olarak adlandırılır. Olağan Fazla Çalışma: Haftalık normal çalışma süresi 45 saat olan işyerlerinde fazla sürelerle çalıştırma ş söz konusu.. İşçinin bazı haftalarda 45 saati aşan çalışmaları, 2 aylık denkleştirme süresi içinde ortalama haftalık normal çalışma süresini aşmadıkça fazla çalışma olarak. Bir işçinin yapacağı fazla çalışmanın toplam süresi bir yıl içinde saatten fazla olamaz. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için işçinin onayının alınması zorunludur. 3
Fazla Çalışma Ücreti: Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya göre iki şekilde ödenir; 1) Fazla sürelerle çalışma söz konusu ise, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının.. yükseltilmesiyle ödenir. 2) Fazla çalışma söz konusu ise, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yükseltilmesiyle ödenir. (Yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler bir saat kabul edilir) Fazla Çalışma Ücreti Yerine Serbest Zaman: İşçi isterse bu çalışmalarının karşılığı olarak zamlı ücret yerine; fazla sürelerle çalışılan her saat karşılığında..; fazla çalışılan her saat karşılığında ise.. serbest zaman olarak kullanabilir. Böyle bir isteği varsa işçi bunu altı ay içinde işverene yazılı olarak bildirmek zorunda. Bu hakkını belirlenen tarihten itibaren işgünleri içinde aralıksız ve ücret kesintisi olmaksızın kullanır. Olağan Fazla Çalışma Haftalık çalışma süresi 45 saatten az ise 45 saate kadar olan çalışmalar FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA 45 saatin üzerinde olan çalışmalar FAZLA ÇALIŞMA Saat başına 1 saat 15 dakika serbest zaman. Saat başına 1 saat 30 dakika serbest zaman Hafta Tatili (Madde 46) İşçiye, yedi günlük bir zaman dilimi içinde, haftalık çalışma süresini doldurmuş olmak kaydıyla, kesintisiz en az 24 saat dinlenme (hafta tatili) verilir. Hafta tatilinin Pazar günü olması zorunlu.. İşçi çalışmadığı hafta tatili ücretini işverenden tam olarak alır. Haftalık çalışma süresi 45 saat ise 45 saatin üzerinde olan çalışmalar FAZLA ÇALIŞMA Saat ücreti başına %50 zamlı ücret Saat başına 1 saat 30 dakika serbest zaman Hafta tatilinde çalıştırılırsa bu fazla çalışma olur ve çalışmadığı halde alması gereken ücretine ek olarak bir günlük ücretin %50 sini fazla çalışma ücreti olarak alır (toplam.. günlük ücret ) Ulusal Bayram ve Tatil Günleri (Madde 47) Ülkemizde.. ulusal bayram, Diğer resmi ve dini bayramlar ve yılbaşı tatili. Temel ilke, ücret kesintisi olmaksızın işçilerin bu günlerde çalıştırılmamasıdır. Ancak toplu iş sözleşmeleri / iş sözleşmeleri ile işçilerin bu günlerde çalıştırılması söz konusu olabilir. Sözleşmelerde hüküm yoksa işçinin bu konuda onayı gerekir. İşçiler bu günlerde çalıştırılırsa, çalışılan her gün için ekstra bir günlük ücret ödenir (toplam iki günlük ücret) Yıllık Ücretli İzin Hakkı (Madde 53) Temel ve vazgeçilemez bir haktır. Hak kazanmanın temel koşulu en az bir yıl çalışmış olmaktır (aynı işverenin bir veya birden fazla işyerlerinde, deneme süresi dahil kesintili veya kesintisiz ) İş ilişkisi devam ettiği sürece, gecikmeli de olsa kullandırılmalı, çevrilemiyor (Ancak iş ilişkisi sona ererse, fesih tarihindeki ücret üzerinden kullanılmayan izinlerin parası ödeniyor) Bir yıl çalışma süresi sonunda, ikinci hizmet yılı içinde ve işverenin uygun göreceği herhangi bir tarihte kullanılabilir. 4
Yıllık Ücretli İzin Süreleri (Madde 53) Yıllık ücretli izin süreleri işçinin kıdemine göre değişir; Hizmet süresi bir yıldan beş yıla (dahil) kadar ise gün Hizmet süresi beş yıldan fazla, onbeş yıldan az ise gün Hizmet süresi onbeş yıl (dahil) ve daha fazla ise gündür. Bu süreler asgaridir. Artırılabilir. İzin günleri işgünleri olarak kabul edildiğinden, izin süresine hafta tatili ve varsa bayram ve tatil günleri eklenmelidir... günü işgünü sayıldığından yukarıdaki izin sürelerine dahildir. Yıllık Ücretli İznin Uygulanması (Madde 56, 57 ve 59) Normalde bölünemez, taraflar anlaşırsa bir bölümü on günden aşağı olmamak kaydıyla en çok. bölünebilir. Yıl içinde iid verilen ücretli ücretsiz ü t i vb. izinlerden ii bağımsızdır. ğ İşçi isterse, gidiş geliş süreleri için toplam 4 güne kadar izin verilir. İzin dönemine ait ücret, izin öncesi. olarak ödenmelidir. İzin süresi içinde hastalıkla geçen süreler izin süresine eklenir. Yıllık Ücretli İznin Uygulanması (Madde 56, 57 ve 59) İşveren, izin süreleriyle ilgili izin kayıt belgesi tutmalıdır. İzinde olan işçinin bu dönemde başka bir işte çalıştığı anlaşılırsa bu süre için i ödenen ücret geri alınır, sözleşmesi feshedilir. Daha önceki dönemler izin sürelerini kullanmayan işçinin iş sözleşmesinin işveren tarafından feshedilmesi durumunda işveren bu dönemin ücretini ödemek zorundadır. Kadın İşçinin Doğum ve Süt İzni (Madde 74) Doğumdan önce. ve doğumdan sonra. hafta olmak üzere toplam 16 hafta çalıştırılmaz (Ancak sağlık durumu iyi ise ve işçi isterse doğumdan önceki 3 haftaya kadar çalışabilir. Bu durumda çalışılan süreler doğum sonrası sürelere eklenir). Doktor raporu ile süreler artırılabilir. Daha hafif işlere nakil olabilir. Hamilelik süresince kontroller için ücretli izin verilebilir. İşçi isterse 16 haftalık ücretli doğum izni sonrası 6 aya kadar ücretsiz izin kullanabilir. Çocukları bir yaşına gelinceye kadar emzirmeleri için günde toplam 1,5 saat süt izni verilir (günlük çalışma süresinden sayılır) Mazeret İzinleri (Ek Madde 2, Madde 55) İşçiye, evlenmesi veya evlat edinmesi ya da ana veya babasının, eşinin, kardeşinin, çocuğunun ölümü halinde.., Eşinin i doğum ğ yapması halinde hlid ise ücretli tliii izin verilir. Arabuluculuk toplantılarına katılmak, hakem kurullarında bulunmak, bu kurullarda işçi temsilciliği görevi yapmak, çalışma hayatı ile ilgili mevzuata göre kurulan komisyon ve toplantılara katılmak vb. sebeplerle işe devam edilemeyen günler çalışılmış gibi sayılır. Ücret (Madde 32) Genel anlamda, bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutar İşçiler için temel, işverenler için temel Zamana göre ücret, parça başına ücret, yüzde esasına göre ücret, komisyon ücreti, Hangi sistem uygulanırsa uygulansın işveren asgari ücreti garanti etmek zorundadır. 5
Ücret (Madde 32) Uygulamada asıl (kök) ücretin yanında değişik adlar altında ayni ya da nakdi ödemeler yapılır. Bunlar yasalar, iş sözleşmeleri veya toplu sözleşmeler öl l ile belirlenebileceği blil bil gibi bazı durumlarda d işverenin yönetim hakkına dayanarak tek taraflı belirlediği ödemelerdir: İkramiyeler ve diğer ek ödemeler,.., kârdan pay alma,, Ücret Ödemelerinde Temel Kurallar (Madde 32) İşçiye veya onun adına yetkili kişiye ya da işçinin banka hesabına, işyerinde veya bankada açılan bir hesaba ödenir. Türk parası ile veya başka para birimi ile kararlaştırılmış ise rayice göre Türk parası üzerinden ödenir. En erken bir hafta ve en geç ve iş tamamlandıktan sonra ödenir. Ücrete ilişkin zaman aşımı.. Ücretin Korunması Ücret sosyal bir nitelik taşır ve sosyal haklardan biri olarak anayasal güvence altındadır. Bu nedenle ücretin korunmasına ilişkin bazı emredici i hükümler söz konusudur; 1 Ücretin Saklı Kısmı: İşçilerin aylık ücretlerinin.. fazlası haczedilemez veya başkasına devir ve temlik olunamaz. Ancak, işçinin bakmak zorunda olduğu aile üyeleri için hakim tarafından takdir edilecek miktar, bu paraya dahil değildir. Nafaka borcu alacaklılarının hakları saklıdır. Ücretin Korunması 2 Ücretten İndirim Yapılmaması: İşçinin çalışma sürelerini aşağıya indirerek ücretinde yapılamaz, ya da yasal bir yükümlülüğün yerine getirilmesi veya Kanun hükümlerinin herhangi birinin uygulanması nedeniyle ücrette indirim yapılamaz 3 Ücret Kesme Cezası: İşveren toplu sözleşme veya iş sözleşmelerinde gösterilmiş olan sebepler dışında işçiye ücret kesme cezası veremez. Yani ücret kesme cezası genel kural olarak uygulanamaz. Aksi durumda yapılacak kesintiler bir ayda iki gündelikten veya parça başına yahut yapılan iş miktarına göre verilen ücretlerde işçinin.. kazancından fazla olamaz. İşverenin Ücret Ödeme Borcunu Yerine Getirmemesi Ücreti ödeme gününden itibaren içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Bu işçilerin bu nedenle iş akitleri çalışmadıkları için feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamaz, bu işler başkalarına yaptırılamaz. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan... oranı uygulanır. İşverenin Ücret Ödeme Borcunu Yerine Getirmemesi Mücbir neden: Önceden öngörülemeyen ve önlenemeyen, kusurdan uzak, tarafların dışından gelen olaylar Ödenmeyen ücret tkavramı ii içine hem temel lücret, hem de.. girer. İşçiler çalışmadıkları sürece ücrete hak kazanabilir mi? Ücreti Kanun a ve iş sözleşmesi koşullarına uygun olarak hesaplanmayan ve ödenmeyen işçi sözleşmesini feshedebilir (koşulları varsa kıdem tazminatı, maddi tazminat alabilir) 6
İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruh ve Beden Sağlığının Korunduğu Bir Çalışma Ortamının Sağlanmasında İşverenin Yükümlülüğü İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruhsal Sağlığının Korunması Amirlere ve iş arkadaşlarına karşı koruma. karşı koruma İşçinin Bedensel Sağlığının Korunması İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruhsal Sağlığının Korunması İşçinin Kişiliğinin Korunması İşçinin onurunun, kişisel ve mesleki saygınlığının,.., ahlâki değerlerinin, sendikal örgütlenme özgürlüğünün, düşünce özgürlüğünün korunması İşçinin rızası bulunsa veya sözleşmede yer alsa bile (özel ya da kamusal nitelikte üstün bir yararın bulunması durumu hariç) bu konulardaki sınırlamalar geçersizdir. İşçi bu nitelikteki talimatlara uymadığı zaman itaat borcuna aykırı davranmış olmaz. İşçinin kişilik haklarına saygı göstermesi ve işyerinde bu haklara aykırı davranışta bulunmaması.. bir yükümlülük İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruhsal Sağlığının Korunması Koruma Borcu Gereği İşverenin Kaçınması Gereken Davranışlar İşçinin onurunu kırıcı davranış ve söylemler Kişisel ve mesleki saygınlığı zedeleyici sözler ve açıklamalar Siyasi, dini, vb. konulardakidüşünceleridüşünceleri açıklamaya zorlama Objektif bir neden olmaksızın işçinin üstünü ve eşyalarını. İşçilere ilişkin özel bilgileri üçüncü kişilere duyurma ve açıklama Telefonları dinleme, gerekmediği halde kamera ile sürekli olarak izleme, işçinin özel yaşamına,. müdahale etme İşçiye cinsel tacizde bulunma İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruhsal Sağlığının Korunması Amirlere ve İş Arkadaşlarına Karşı Koruma İşçinin uyumlu bir ortamda çalışmasını sağlamak İşçinin amirleriyle ve iş arkadaşlarıyla olan ilişkilerinde, işçinin kişilikhaklarınagelebilecekmüdahalelerve saldırılarkarşısında gerekli önlemleri almak ve bunları. İşçinin sürekli olarak rahatsız edilmesi, işini yapmasının engellenmesi veya güçleştirilmesi, taciz edilmesi karşısında bunları yapanlar hakkında yasaların ve yönetim hakkının kendisine tanıdığı yetkileri kullanarak ya da işçinin.. değiştirerek işçi için huzurlu bir çalışma ortamı oluşturmak İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruhsal Sağlığının Korunması Müşterilere Karşı Koruma Özellikle.. sektöründe, bazı hizmet alanların işçilerin kişilik haklarına saldırıları söz konusu olabilir. Bu durumda işçi, işverenden koruma yükümlülüğünü yerine getirmesini talep eder. İşçinin Bedensel Sağlığının Korunması İşverenin özellikle iş sağlığı ve güvenliği açısından işçiyi koruma borcunu yerine getirmemesi, önemli ve ağır sonuçlar doğurur: Yeterli güvenlik önlemlerinin alınmaması sonucunda işçi ölür, sakatlanır veya meslek hastalığına yakalanırsa maddi ve manevi tazminatlar söz konusu olur,. cezaları uygulanır. Ciddi sonuçlara neden olabilecek acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçi gerekli önlemlerin alınmasını talep eder, bu önlemler alınana kadar çalışmaktan kaçınabilir (ücret ve diğer hakları ) 7
İşçinin Bedensel Sağlığının Korunması İşverenin özellikle iş sağlığı ve güvenliği açısından işçiyi koruma borcunu yerine getirmemesi, önemli ve ağır sonuçlar doğurur: Tehlike oluşturan bir husus Bakanlık iş müfettişlerince tespit edildiğinde, ğ bu tehlike giderilinceye kadar işyerinin bir bölümünde veya tamamında. İşçinin kişilik haklarını ihlal ederek koruma borcuna aykırı davranış söz konusu olursa işçi maddi manevi tazminat davaları açabilir. İşveren koruma yükümlülüğünü yerine getirmiyorsa, işçi iş sözleşmesini. derhal feshedebilir 8