DİYARBAKIR İLİNDE PAMUK VE PAMUĞA DAYALI SANAYİNİN DURUMU VE GELİŞİMİ

DİYARBAKIR İLİNDE PAMUK VE PAMUĞA DAYALI SANAYİNİN DURUMU VE GELİŞİMİ Remzi EKİNCİ * Emine KARADEMİR * Çetin KARADEMİR * * Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitü Müdürlüğü, DİYARBAKIR email: remziekinci@hotmail.com ÖZET Pamuk ve tekstil sektörü, Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Doğal elyafa olan ilginin giderek artması ve yaşam standardının yükselmesi, pamuk bitkisine olan talebi de artırmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, ekim alanı ve lif üretimi ile, son yıllarda, Türkiye nin en önemli pamuk üretim bölgesi konumuna gelmiştir. Ülke üretiminin yaklaşık % 50 si bu bölgeden karşılanmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki pamuk ekim alanlarının, özellikle GAP projesinin tamamlanmasından sonra, daha da artacağı tahmin edilmektedir. Diyarbakır ili 70.175 ha ekim alanı ile Güneydoğu Anadolu Bölgesinin pamuk üretim alanının % 24 ünü, Türkiye nin pamuk üretim alanının % 11 ini oluşturmaktadır. GAP projesinin gerçekleşmesi ile Diyarbakır ilinin sulanabilir tarım alanlarının artması, pamuk üretimi ve pamuğa dayalı sanayisinin gelişimine neden olmaktadır. Bu çalışmada, Diyarbakır ilindeki pamuk ve pamuğa dayalı sanayinin mevcut durumu ile pamuk üretimine olan etkileri incelenmiştir. Çalışmanın materyalini, Diyarbakır il sınırları içerisinde, pamuk ve pamuk sanayisine dayalı faaliyet gösteren, işletmeler oluşturmuştur. Ayrıca, faaliyet alanı ile ilgili çalışmalarda bulunan kuruluşların verilerinden de faydalanılmıştır. Anahtar Kelimeler : Diyarbakır, Pamuk, Sanayi, Durumu Situation And Development Of Cotton And Industry Based On Cotton In Diyarbakır Province ABSTRACT Cotton and textile sector has a quite important place in Turkey economy. Growth in population and prosperity level leads to increase in natural fiber consumption. The most important cotton producing area in Turkey is Southeast Anatolia Region. Approximately %50 of cotton production of Turkey is provided from this region. It s expected that cotton growing areas in this region will increase after completion of GAP Project. Diyarbakır province has one of the biggest cotton area in Southeast Anatolia Region with 70.175 ha and it has been bring about %24 of the Southeast Anatolia Region and %11 of the Turkey s cotton sowing area. Due to enlargement irrigated area by GAP cotton acreage in increasing gradually in Diyarbakır. Finally as results of this situation the industry based on cotton will be development. In this study it was investigated that current status of cotton, industry based on cotton and effect of them on cotton production. The cotton and industry based on cotton mills brought about the material of this study. Besides, it was used data of founding related with this subject. Keywords: Diyarbakır, Cotton, Industry, Situation GİRİŞ Pamuk, bir çok sektörün hammaddesini ve istihdam olanaklarını oluşturmasından dolayı ekonomik öneme sahiptir. Dünya nüfusunun hızla artması ve teknolojik ilerlemelerin sağlanması ile pamuk bitkisine verilen önem hızla artmaktadır. Dünyada, pamuk üretim alanı, 31.998 bin ha. iken, üretim miktarı, 19.688 bin ton dur (Anonim, 1999-2003). 18. yüzyıl sonlarında, Avrupa tekstil endüstrisinde giyim amacıyla tüketilen lifler 1 milyon ton civarında iken, 20. yüzyılda 14 milyon tona çıkmıştır (Gencer ve ark. 2005). Ülkemiz, 2003-2004 üretim sezonunda 629.384 ha pamuk üretimi alanına ve 2.294.299 ton kütlü üretimi mevcuttur (Anonim, 2003). Pamuk üretimi açısında önde gelen dünya ülkeleri ve Türkiye nin pamuk üretim verileri Çizelge 1 de verilmiştir.

Çizelge 1. Türkiye nin Dünya Pamuk Üretimi İçindeki Yeri. Ülkeler Hindistan ABD Çin Pakistan Özbekistan Brezilya Türkiye Avustralya Suriye İsrail Endonezya Meksika Dünya Kaynak: Anonim, 1999-2003. Ekiliş (000 ha) 8.249 5.216 4.362 2.933 1.442 838 700 348 232 12 16 80 31.998 Verim (kg/ha) 309 749 1.074 586 709 987 1.204 1.538 1.368 1.623 309 1.072 615 Üretim (000 ton) 2.551 3.905 4.672 1.712 1.023 829 858 528 307 20 4 82 19.688 Tüketim (000 ton) 2.920 1.744 5.620 1.844 208 854 1.231 28 119 5 505 475 20.255 İthalat (000 ton) 318 10 495 183 1 149 403 - - 2 510 422 6.262 Çizelge 1 den, Türkiye nin pamuk ekim alanı yönünden yedinci sırada; birim alandan elde edilen lif pamuk verimi yönünden dördüncü sırada; pamuk üretim miktarı yönünden altıncı sırada; tüketim yönünden beşinci sırada ve ithalat yönünden dördüncü sıradaki ülke konumunda olduğu izlenebilmektedir. Ülkemizin, en fazla tekstil ve konfeksiyon ihracatının yapıldığı ülkelerin başında sırasıyla; Almanya, ABD, İngiltere, Fransa, İtalya ve Hollanda gelmektedir. Bu altı ülkeye; 2000, 2001 ve 2002 yıllarında yapılan Tekstil ve Konfeksiyon ihracat değerinin ($), toplam Tekstil ve Konfeksiyon ihracat değerine ($) oranı sırasıyla; % 69.19, % 68.18, % 66.94 olarak gerçekleşmiştir. Ülkemizin, en fazla tekstil ve konfeksiyon ithalatının yapıldığı ülkelerin başında sırasıyla; İtalya, Almanya, ABD, Güney Kore, Çin ve Hindistan gelmektedir. Bu altı ülkeden; 2000, 2001 ve 2002 yıllarında yapılan Tekstil ve Konfeksiyon ithalat değerinin ($), toplam Tekstil ve Konfeksiyon ithalat değerine ($) oranı sırasıyla; % 47.12, % 47.92, % 47.03 olarak gerçekleşmiştir (Özüdoğru 2004). Ülkemizin 2001-2002 ve 2002-2003 üretim sezonlarında pamuk ve pamuk ürünleri bazındaki ihracat ve ithalat durumu Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Türkiye nin Ürün Bazında İhracat ve İthalat Durumu. İthalat (ton) İhracat (ton) Pamuk ve Pamuk Ürünleri 2001-2002 2002-2003 2001-2002 2002-2003 Pamuk 624.412 494.315 28.472 68.074 Pamuk İpliği 44.710 85.409 116.307 121.231 Dokuma 114.237 153.228 110.992 119.696 Halılar Ve Yer Döşemeleri 37 89 566 794 Özel Dokunmuş Mensucat 7.381 19.248 11.802 14.547 Örme Eşya 1.197 564 34.663 18.513 Örme Giyim Eşyası ve Aksesuarları 2.706 4.061 394.328 461.662 Diğer Giyim Eşyası ve Aksesuarları 2.953 5.397 174.604 190.701 Diğer Hazır Eşyalar 1.318 1.827 109.284 135.730 Toplam 798.972 764.309 981.051 1.130.993 Kaynak: Anonim, 2002 Çizelge 2 den, ithal edilen toplam pamuk ve pamuk ürünleri içerisinde pamuk lifinin oranı 2001-2002 üretim sezonunda % 78.15 iken, 2002-2003 üretim sezonunda % 64.67 olduğu; ihraç edilen toplam pamuk ve pamuk ürünlerinin yaklaşık % 40 nı örme giyim eşyaları ve aksesuarları oluşturduğu dikkati çekmektedir. İthal edilen toplam pamuk ve pamuk ürünlerinin, ihraç edilen toplam pamuk ve pamuk ürünlerinin, 2001-2002 üretim sezonunda % 81.44 ünü, 2002-2003 üretim sezonunda % 67.58 ini oluşturduğu izlenmektedir. Ülke pamuk üretimimiz olan 850 bin ton miktarına yakın bir miktar olan, ortalama 781.64 bin ton pamuk ve pamuk ürünleri ithal edildiği izlenmektedir.

Türkiye de pamuk üretimi başta; Ege, Antalya, Çukurova ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizde yoğunlaşmıştır. Bölgeler itibari ile ve Diyarbakır ilinin Pamuk ekiliş alanı, üretim ve verim durumu Çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 3. Bölgeler İtibari İle ve Diyarbakır İlinin Pamuk Ekiliş Alanı, Üretim ve Verim Durumu. Ekiliş Alanı (ha) Kütlü Üretim (Ton) Kütlü Verim (Kg/Da) Bölgeler 01/02 02/03 03/04 01/02 02/03 03/04 01/02 02/03 03/04 Güney Doğu Anadolu 297.840 320.698 283.600 1.060.023 1.152.933 1.075.214 329 314 320 Ege 235.727 224.290 211.790 710.173 759.479 667.341 270 288 268 Antalya 10.635 8.905 8.155 30.000 32.000 36.605 282 359 448 Çukurova 152.364 140.867 125.839 581.634 554.397 515.139 378 388 387 TÜRKİYE TOP 696.566 694.760 629.384 2.381.830 2.498.809 2.294.299 315 337 356 Diyarbakır 61.275 70.175 70.175 219.376 249.957 249.957 358 356 356 GAP taki % 20.57 21.88 24.74 20.70 21.68 23.25 Türkiye deki % 8.80 10.10 11.15 9.21 10.00 10.89 Kaynak : Anonim 2003 Çizelge 3 den, Türkiye nin toplam pamuk ekiliş alanının 2001 den 2004 yılına doğru bir azalış gösterdiği; bu azalışın tüm bölgelerde de meydana geldiği; 2003/2004 üretim sezonunda Türkiye nin toplam pamuk üretim alanının 629.384 ha, bölgeler arasında en fazla üretim alanına sahip Güneydoğu Anadolu bölgesinin pamuk üretim alanının ise 283.600 ha. olduğu görülmektedir. Diyarbakır ili 70.175 ha. pamuk ekiliş alanı ile Güneydoğu Anadolu bölgesinin ekiliş alanının % 24.74 ini, Türkiye nin ekilişi alanının % 11.15 ini oluşturduğu; bu ekiliş alanı ile bölge içinde Şanlıurfa dan sonra ikinci sırada, ülke içinde ise Şanlıurfa ve Aydın illerinden sonra üçüncü sırada olduğu görülmektedir. Ülkemizin 2003/2004 üretim sezonunda, 2.294.299 ton; bölgemizin ise 1.075.214 ton pamuk üretimi mevcuttur. Diyarbakır ilimiz, 2003/2004 üretim sezonunda 249.957 ton pamuk üretimi ile bölge üretiminin % 23.25 ini; ülke üretiminin % 10.89 unu oluşturmaktadır. Diyarbakır ilinin, 356 kg/da lık ortalama kütlü pamuk verimi ile, bölge ortalama kütlü pamuk veriminden daha yüksek; ülke ortalama kütlü pamuk verimine ise eşit durumda olduğu görülmektedir. Diyarbakır ili 2002 ve 2003 yıllarına ait pamuk prim uygulamasına esas pamuk ekim alanları ve üretici sayıları Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 4. Diyarbakır ili Merkez ve İlçelerinin 2002 ve 2003 Yıllarına Ait Pamuk Prim Uygulamasına Esas Pamuk Ekim Alanı ve Üretici Sayıları. Üretici Sayısı Ekim Alanı (Da) Üretici Sayısı Ekim Alanı (Da) İlçeler 2002 2003 Bismil 1.377 213.074 1.461 286.166 Çermik 324 13.486 247 7.600 Çınar 410 62.847 470 70.044 Dicle 4 115 5 56 Eğil 14 351 50 1.515 Ergani 190 10.365 169 7.450 Hani 21 1.279 47 995 Kocaköy 13 1.371 28 2.780 Kulp 2 143 12 252 Merkez 1.296 184.396 1.390 217.436 Silvan 450 51.800 395 42.491 Lice 1 180 Toplam 4.101 539.227 4.275 636.965 Kaynak : Anonim, 2002-2003a Çizelge 4 den, Bismil ilçesinin en fazla pamuk ekim alanına sahip olduğunu; Bismil den sonra sırasıyla; Merkez, Çınar ve Silvan ilçelerinin ekiliş alanlarının kayda değer olduğu görülmektedir. Bu 4

ilçenin ekim alanlarının, 2002 yılı toplam ekim alanının % 94.97 sini, 2003 yılı toplam ekim alanının % 96.73 ünü oluşturduğu görülmektedir. Güneydoğu Anadolu Projesinin kademeli bir şekilde gerçekleşmesi ile ilimizin sulu tarım alanlarında ve pamuk ekiliş alanlarında artışlar meydana gelmiştir. Pamuk alanlarındaki artış, beraberinde pamuğa dayalı sanayinin gelişimine neden olmuştur. Pamuğa dayalı sanayinin gelişimi olarak da genellikle kütlü pamuğu işleyen çırçır-prese tesislerinin olduğu; yağ, iplik, ve dokuma sanayilerinin ise aynı oranda gelişemediği gözlemlenmiştir (Başbağ ve ark. 2002). Pamuğa dayalı sanayi işletmeleri, genellikle ana karayolları kenarında, organize sanayi bölgesinde tesis edildiği saptanmıştır. Çırçır-Presse işletmeleri, Diyarbakır merkez ve organize sanayi bölgesi başta olmak üzere; Bismil, Silvan ve Çınar İlçelerinde; diğer pamuğa dayalı sanayi işletmeleri ise Diyarbakır merkez ve organize sanayi bölgesinde yoğunlaşmıştır. Diyarbakır ilinin pamuğa dayalı sanayi işletmelerinin mevcut durumu Çizelge 5 de verilmiştir. Çizelge 5. Diyarbakır İlinin Pamuğa Dayalı Sanayinin Mevcut Durumu. Faaliyet Türü Firma Sayısı Teorik Üretim Kapasitesi Fiili Üretim Kapasitesi İstihdam Durumu İplik (Open-End Ve Ring) 2 5068.00 ton/yıl 5068.00 ton/yıl 298 Dokuma 3 6600.00 m 2 /yıl 2320.00 m 2 /yıl 329 1 1147.50 bin m/yıl 980.61 bin m/yıl 96 2 6165.00 ton/yıl 2920.00 ton/yıl 72 Boyama 1 2968.00 ton/yıl 2900.00 ton/yıl 72 Konfeksiyon 11 7162.10 bin adet/yıl 2891.70 bin adet/yıl 436 1 240.00 bin m 2 /yıl 2.40 bin m 2 /yıl 7 Kaynak : Anonim, 2002-2003b 1 Bilgi Alınamadı Çizelge 5 den, Diyarbakır ilinin pamuğa dayalı sanayi işletmelerinin; 2 adedi iplik, 6 adedi dokuma, 1 adedi boyama ve 13 adedi konfeksiyon işletmelerinin olduğu görülmektedir. Bu işletmelerin, kurulu üretim kapasitelerinin, ortalama % 58.1 ini kullanabildikleri; toplam 1.310 adet istihdam sağladıkları görülmektedir. Diyarbakır ili Çırçır-Presse işletmelerinin genel özellikleri çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6. Diyarbakır İli Çırçır-Presse İşletmelerinin Genel Özellikleri. Üretim Sezonu 2002-2003 2003-2004

işletme Sayısı (Faaliyette Bulunan) 48 50 işletme Sayısı (Faaliyette Bulunmayan) 2 3 Rollergin 2.426 2.616 ÇIRÇIR MAKİNASI DURUMU PRESELİ, KÜTLÜ VE SUNDURMA DURUMU YARDIMCI CİHAZ DURUMU Sawgin - - ÇALIŞAN Rotobar 6 6 Rollergin 346 306 Sawgin 8 8 ÇALIŞMAYAN Rotobar - - Adet 36 39 Hacim-Alan 49.660 60.360 PRESELİ DEPO A.Miktar (Ton) 34.386 36.086 Adet 344 360 Hacim-Alan 175.975 191.305 KÜTLÜ DEPOSU A.Miktar (Ton) 882.885 887.185 Adet 1.037 1.037 Hacim-Alan 95.090 82.490 SUNDURMA A.Miktar (Ton) 36.821 40.421 DAMPER SAYISI 39 44 SEV ASANSÖRÜ SAYISI 65 71 TEMİZLEYİCİ SAYISI 55 64 YEDİRİCİ SAYISI 1.339 1.720 KURUTUCU SAYISI 22 24 NEMLENDİRİCİ SAYISI 209 212 RUTUBET ÖLÇME CİHAZI SAYISI 37 41 Kaynak : Anonim, 2002-2004. Çizelge 6 dan, Diyarbakır ilinde 2002-2003 üretim sezonunda; 48 i faaliyette, 2 i faaliyette bulunmayan işletme olmak üzere toplam 50 işletme; 2003-2004 üretim sezonunda ise, 50 i faaliyette, 3 i faaliyette bulunmayan işletme olmak üzere toplam 53 işletmenin var olduğu görülmektedir. İşletmelerde, çalışır durumdaki 6 rotobar, çalıştırılmayan durumdaki 8 saw-gin makinelerin dışındaki tüm çırçır makinelerinin rollergin olduğu görülmektedir. İşletmelerin iki üretim sezonuna göre presseli depo durumu ve kütlü depo durumunda artışların olduğu; yardımcı cihazların yeterli düzeyde bulunmadığı izlenebilmektedir. Diyarbakır ili dahilinde faaliyet gösteren çırçır-presse işletmelerinin yıllık çalışma süreleri, işletme sermayelerine ve pamuk stokuna bağlı değişmek ile beraber, günlük 8-9 saatlik 1 veya 2 vardiya şeklinde ortalama 4.7 ay civarında; var olan kurulu kapasitenin % 45.9 i kullanılabilmektedir (Başbağ ve ark. 2002). Bir rotobar ünitesi uzun elyaflı pamuklarda yaklaşık 450 kg lif/saat, orta uzun elyaflı pamuklarda 225 kg lif/saat; bir saw-gin ünitesi 1000-1200 kg-lif/saat; bir rollergin ünitesi 30-50 kg-lif/saat kapasitelidir (İşcan ve ark. 2002). Diyarbakır ilinde faaliyet gösteren çırçır-presse işletmelerinin 2003 yılı çırçır makine durumları incelendiğinde, 2922 adet rollergin, 8 adet saw-gin ve 6 adet rotobar çırçır ünitesinin var olduğu; bu makine varlığı ile ilimizin çırçırlama potansiyelinin yaklaşık olarak en az 97,0 ton lif/saat en fazla 158,4 ton lif/saat olduğu görülmektedir. Kütlü pamuk olarak bu potansiyel, yaklaşık olarak 255.29 ton/saat olmaktadır. Diyarbakır ilinde faaliyet gösteren çırçır-presse işletmelerinin 2002 ve 2003 yıllarındaki genel faaliyet yapısı Çizelge 7 de verilmiştir. Çizelge 7. Diyarbakır İlinde Faaliyet Gösteren Çırçır-Presse İşletmelerinin 2002 ve 2003 Yıllarındaki Genel Faaliyet Yapısı.

Satın Alınan Kütlü Pamuk Miktarı (Ton) Tescil Ettirilen Kütlü Pamuk Miktarı (Ton) 1 Preseli Balya Adedi 1,2 Preseli Balya Ağırl. (Kğ) 1,2 Dts'den Tescil Ettirilen Lif Miktarı (Ton) 1,2 Randı man Yıllık Elektrik Tüketimi (Bin Kw) 1,2 Yılı İşl. Say (%) 1,2 En Yüksek 13.860,01 13.860,01 22.802,00 245,00 5.150,33 42,00 888,86 En Düşük 243,01 243,01 379,00 211,00 87,92 34,00 26,65 Ortalama 5.716,35 5.899,80 9.694,26 226,26 2.189,86 35,49 320,01 2 0 0 2 Toplam 41 234.370,15 230.092,36 378.076,00 85.404,38 12.480,51 2 0 0 En Yüksek 14.814,49 14.814,49 23.676,00 420,00 5.481,22 40,00 880,15 En Düşük 303,39 1.074,55 1.252,00 124,00 277,52 32,00 47,69 Ortalama 4.964,28 5.164,57 8.061,02 231,86 1.861,53 35,75 336,04 3 Toplam 46 228.356,66 227.241,22 354.685,00 81.907,35 14.785,89 Kaynak: Anonim, 2002-2003a 1 Belirtilen özelliklerde 2002 ve 2003 yıllarında 2 işletmeden bilgi alınamamıştır. 2 Belirtilen özelliklerde 2003 yılında 2 işletmenin alım yaptığı ürünün bir bölümünü belirtilen sütunlara yansıtılmıştır. Çizelge 7 den 2002 yılında 41 adet, 2003 yılında 46 işletmenin faaliyet gösterdiği; 2002 yılı içerisinde toplam 234.370,15 ton, 2003 yılında ise 228.356,66 ton kütlü pamuğun işletmelerce satın alındığı; 2002 yılı 243,01 ton, 2003 yılı 303,39 ton en düşük kütlü pamuk alımı yapan işletmelerin olduğu; 2002 yılında 13.860,01 ton, 2003 yılında 14.814,49 ton en yüksek kütlü pamuk alımı yapan işletmelerin olduğu görülmektedir. İşletmelerin 2002 ve 2003 yıllarında alım yaptığı kütlü pamukların tamamını tescil ettiremedikleri görülmektedir. İşletmelerin 2002 ve 2003 yıllarındaki lif balya adetlerine bakıldığında; 2002 yılında en az balya üretiminde bulunan işletmenin 379 adet balya, 2003 yılında en az balya üretiminde bulunan işletmenin ise 1.252 adet balya ürettiği görülmektedir. 2002 yılında, işletmelerin üretilen ortalama balya sayısı, 9.694,26 adet, toplam üretilen balya sayısı 378.076 adet iken; 2003 yılında üretilen ortalama balya sayısı 8.061,02 adet, toplam üretilen balya sayısı 354.685 adet olduğu görülmektedir. İşletmelerin ortalama balya ağırlıklarının işletmelere ve yıllara göre farklılık gösterdiği; 2002 yılında ortalama balya ağırlığı 226,26 kg iken, 2003 yılında 231,86 kg olduğu görülmektedir. İşletmelerin işledikleri kütlü pamuklarının ortalama randımanlarına bakıldığında, 2002 yılında ortalama % 35,49 iken, 2003 yılında % 35,75 olarak gerçekleşmiştir. İşletmelerin yıllık elektrik tüketimlerine bakıldığında, 2002 yılında en yüksek 888,86 bin KW, en düşük, 26,65 bin KW, ortalama 320,01 bin KW ve toplam 12.480,51 bin KW elektrik tüketimi gerçekleşirken; 2003 yılında, en yüksek 880,15 bin KW, en düşük, 47,69 bin KW, ortalama 336,04 bin KW ve toplam 14.785,89 bin KW elektrik tüketimi gerçekleştiği görülmektedir. Diyarbakır ilinin, 2003 yılı pamuk ekim alanın (pamuk prim uygulamasına esas ekim alanının, uygulamada çeşitli nedenlerden başvuramayan veya ilgili evrakları ibraz edemediğinden mevcut alanın % 10 u dahil edilmediği varsayılarak) 70.066 ha; ortalama verimin 356 kg/da; yıllık kütlü üretimin 249.436 ton olduğu görülmektedir. 1 birim kütlü pamuk, 0,38 birim lif pamuğa dönüşmekte ve 0,6 birim çiğit elde edilmektedir. 1 birim lif pamuktan ise 0,9 birim iplik; 1 birim çiğitten 0,4 birim yağ, 0,5 birim küspe üretilebilmektedir (Dağ, R.,2001). Diyarbakır ilinin, 2003 yılı 94.786 ton lif, 149.661 ton çiğit üretilebileceği; bu üretimden de 85.307 ton iplik, 59.865 ton yağ ve 74.831 ton küspe üretilebileceği görülmektedir. Diyarbakır da 2003 yılında üretim yapan 46 çırçır-presse işletmelerinin % 45.9 kapasite kullanımı ile 228.356 ton kütlü pamuk işledikleri görülmektedir. Bu işletmelerin çırçır makine varlığı % 90 kapasite ile çalıştıklarında 230-375 ton/saat kütlü işleyebileceği görülecektir. Diyarbakır ili işletmelerinin işledikleri 228.356 ton kütlü pamuk, İlin kütlü pamuk işleme kapasitesi (230-375 ton/saat) ile yaklaşık 75 günlük (günde 10 saat çalışma süresi ile) bir çalışma sezonunu oluşturduğu görülmektedir. Kurulu çırçır-presse işletmelerinin işleme potansiyelleri, İlin pamuk üretim potansiyelinin çok üstünde olduğu, işletmelerin pamuk işleme tipi, ekonomik durum, kalifiye eleman istihdamı, alet-makine kullanımı, teknolojik gelişmeleri takip edilmesi, kalite ve standardizasyon bakımından rehabilitasyona ihtiyaçları olduğu görülmektedir. Diyarbakır da 2003 yılında üretim yapan 2 iplik işletmelerinin % 100 kapasite kullanımı ile 5.068 ton iplik ürettikleri görülmektedir. Diyarbakır ili işletmelerinin iplik üretimi, iplik üretme potansiyelinin (85.307 ton) % 5.94 ünü oluşturmaktadır. Mevcut iplik üretim potansiyelinin, iplik üreten işletmelerinin yetersizliği ile oldukça düşük olduğu görülmektedir. Mevcut üretilen liflerin bölge dışındaki işletmelere taşınması, bölgedeki pamuğa dayalı sanayi zincirinin kırılmasına neden olmaktadır. Böylece, istihdamı azalırken, hammadde maliyeti artmaktadır.

İlde, 6 adet dokuma, 1 adet boyama, 13 adet konfeksiyon işletmelerinin faaliyet gösterdiği; iplik işletmelerinde olduğu gibi, dokuma, boyama ve konfeksiyon işletmelerinin yeterli düzeyde olamadığı; GAP ın aşamalı olarak gerçekleşeceği göz önüne alınarak, ilde veya bölgede iplik, dokuma, boyama ve konfeksiyon işletmelerine yüksek derecede ihtiyaç olduğu görülmektedir. İlimizde pamuk üretim alanını; ulusal ve uluslar arası piyasalarda birim pamuk fiyatı, pamuk hasat olanakları, pamuk birim maliyeti, pamuğun diğer ürünlere göre kar oranı, hastalık ve zararlı durumu v.b. faktörler etkilemektedir. Özellikle pamuk üretiminde maliyetin diğer ürünlere göre yüksek oluşu, üretimde risk oranını artırmaktadır. Türkiye ve bazı ülkelerdeki pamuk üretim maliyetleri Çizelge 8 de verilmiştir. Çizelge 8. Türkiye de ve Bazı Ülkelerdeki Pamuk Üretim Maliyetleri US$/da. Kaynak: Gürel ve ark. 2000. Çizelge 8 den, en fazla toplam masrafın 81.9 US$ ile Pakistan da, en düşük toplam masrafın 57.4 US$ ile Peru da oluştuğu görülmektedir. Türkiye de toplam masrafın 74.1US$/da olduğu görülmektedir. Bu karşılaştırmada ülkemizin maliyet yönünden 2. sırada olduğu görülmektedir. Ülkemizin, masraf unsurları ayrıntılı olarak incelendiğinde; 17.4 US$/da masraf ile hasat unsurunun, 11.8 US$/da masraf ile ekim, bakım ve işçilik unsurlarının, 11.6 US$ masraf ile böcek mücadele ilaçları unsurunun oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Ülkemizin işçi-yoğun ülke olarak görülmesi ile birlikte, hasat masrafının diğer ülkelerden çok daha fazla olması pamuk üretimini azaltırken, sektörün makineli hasada yönelmesini teşvik etmektedir. Ayrıca; gübre masraf unsurunun 8.5 US$, çırçır-balya-nakil masraf unsurunun 8.0 US$ olması yüksek olması ile dikkat çekmektedir. Temelde; yurtdışı kaynaklı girdilerin (gübre, akaryakıt, pestisit, tohum v.b.); ulusal ekonomi ve fiyat dengelerinden bağımsız olarak fiyatlarının değişmesi, üretim olanaklarını ve alanlarını sınırlandırmaktadır. SONUÇ VE ÖNERİLER GAP projesi kapsamında Diyarbakır ilinde pamuk üretim alanı ve miktarı artmış, pamuğa dayalı sanayi alanında çırçır işletmelerinin sayılarında büyük artışlar olmuştur. Ancak aynı artış iplik, dokuma, boyama ve konfeksiyon tesislerinde gerçekleşmemiştir. Pamuk alanlarının sürekli artış göstermesi, işçi teminde ve işçilik maliyetlerinin yüksekliğindeki zorluklardan dolayı makineli hasadın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Diyarbakır ilinde makineli hasat az da olsa başlanmış durumda olup, daha da yaygınlaşacaktır. Çırçır işletmelerinde, rollergin çırçır makineleri daha fazla kullanılmaktadır. Makineli hasadın yaygınlaşması ile saw-gin tesislerinin kullanımının artması beklenmektedir. Diyarbakır da mevcut pamuk çırçır işletmelerinin sayısal olarak yeterli olduğu; var olan kurulu kapasitenin tam olarak kullanılamadığı belirlenmiştir. İlde, tekstil sanayi zinciri olan iplik, dokuma ve konfeksiyon tesislerine ihtiyaç olduğu saptanmıştır. Bu tesislerin eksiklikleri ile sektörün gelişimi yeterli olamamaktadır. GAP Projesinin tam olarak gerçekleşmesi ile ilde ve bölgede pamuk üretiminde artışların olması ile serbest piyasa ekonomisinde fiyat oluşumunda, müdahaleci unsur olarak veya çiftçilerin ürettiği ürünün daha iyi fiyatlanmasını sağlamak amacıyla, GAP Pamuk Birliğinin kurulması gerekliliği ön görülmektedir. Makineli hasadın yaygınlaşması ve makinelerin ortak kullanımının yaygınlaştırılması için, çiftçi birliklerine ve kooperatiflere makine alım kredi imkanlarının sağlanması gerektiği ön görülmektedir. Dış kaynaklı girdilerin, ülkemizde üretimi mümkün olanlarının, ülke içinde üretim ve maliyet azaltma olanakları araştırılarak, düşük maliyetli girdilerin üretilmesi gerektiği ön görülmektedir.

KAYNAKLAR Anonim, 1999-2003. Cotton: Review of the World Situation. International Cotton Advisory Committee. Anonim, 2002-2003a. Diyarbakır Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları. Anonim, 2002-2003b. GAP-GİDEM 2003-2004 yılları Diyarbakır İli Sanayi Envanterleri Anonim, 2002-2004. DTM Denetmenleri Diyarbakır Grup Başkanlığı verileri, 2002-2004 Anonim, 2002. Devlet İstatistik Enstitü, Yayın Şube Müdürlüğü, Basılmamış veri, Ekim 2002 Anonim, 2003. Pamuk Danışma Kurulu Toplantısı, 2003, Aralık Başbağ, S., Sessiz, A. Ve Ekinci, R., 2002. Diyarbakır İlinde Pamuk Sanayinin Durumu ve Gelişimi. Türkiye V. Pamuk, Tekstil ve Konfeksiyon Sempozyumu, 28-29 Nisan 2002, Diyarbakır, s. 235-241 Dağ, R.,2001. Sayılarla Diyarbakır, Diyarbakır ticaret ve Sanayi Odası. www.diyarbakirtso.org.tr/ Gençer, O.; Özüdoğru, T.; Kaynak, M.A.; Yılmaz, A. ve Ören, N., 2005. Türkiye de Pamuk Üretimi Ve Sorunları. VI. Teknik Kongre 22-25 Ocak 2005. Ankara Gürel, A., Akdemir, H., Emiroğlu Ş.H., Kadoğlu H., Ve Karadayı, H.B., 2000. Türkiye Lif Bitkileri (Pamuk Tarımı, Teknolojisine Genel Bakış ve Diğer Lif Bitkileri). www.zmo.org.tr/etkinlikler/ İşcan S., Gültekin E., Alkaş İ., Özbilgili A., Yaşar M., Tepeli E., Karslı Z. Ve Karataş T., 2002. Pamuk Mekanizasyonu ve Çırçırlama Makineleri. Adana Zirai Üretim İşletmeleri ve Personel Eğitim Merkezi Müdürlüğü Yayınları. Yayın No: 8, 2002, Adana Özüdoğru, T., 2004. Pamuk Durum ve Tahmin 2004. Tarım ve Köyisleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, 2004, Ankara.