ÖZEL DİYAR LİFE DAĞKAPI HASTANESİ

ÖZEL DİYAR LİFE DAĞKAPI HASTANESİ LABORATUVAR TEST REHBERİ 1 / 54

GİRİŞ Tanı ve tedavinin takibinde laboratuvarlar gittikçe artan bir öneme sahip olup istatistiksel veriler tıbbi kararların yaklaşık % 70 inin laboratuvar sonuçlarına dayanılarak verildiğini göstermektedir. Test sonuçlarının güvenilirliği sadece laboratuvar çalışmasına bağlı değildir. Numune alımından laboratuvara ulaştırılmasına, numunelerin hazırlanması, analizi ve sonuçların raporlanmasına kadar birçok basamaktan etkilenmektedir. Bu basamaklar: Analiz öncesi (Preanalitik dönem), Analiz sırası (Analitik dönem) ve Analiz sonrası (Postanalitik dönem) şeklinde sıralanabilir. Son yıllardaki teknolojik gelişmeler ve kalite kontrol sistemlerinin uygulanması, analitik dönemdeki hataları azaltmış ve özellikle preanalitik dönem hataları üzerinde yoğunlaşmaya neden olmuştur. Analiz öncesi faktörleri kontrol altına almak klinikler ve laboratuvarın birlikte çalışmasını zorunlu kılar. Hataları önlemek, en azından minimal düzeye indirmek için klinikler ve laboratuvar; örnek alımı, laboratuvara ulaştırılması ve testin yapılmasına kadar olan hazırlama safhalarında azami dikkati sarf etmelidir. Özel Diyar Life Dağkapı Hastanesi Laboratuvarı olarak, bu kılavuz ile birlikte klinik/laboratuvar işbirliğinin ve iletişiminin artmasında ve kaliteli hizmeti sunma yolunda bir adım daha attığımıza inanıyoruz. 2 / 54

İÇİNDEKİLER TIBBİ BİYOKİMYA TEST REHBERİ 1.TIBBİ BİYOKİMYA LABORATUVARINDA KALİTE KONTROL 1.1.İç (İnternal) Kalite Kontrol: 1.2.Dış (Eksternal) Kalite Kontrol: 2.LABORATUVAR TESTLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 3.TESTLERİN MİNİMUM TEKRARLAMA ARALIKLARI 4.LABORATUVAR İŞ AKIŞI 4.1.Testlerin Hastane Otomasyon Sistemine Girilmesi 4.2.Örneklerin Uygun Şekilde Alınması 4.3.Örneklerin Uygun Şekilde Etiketlenmesi 4.4.Örneklerin Uygun Şekilde Transferi 5.ÖRNEK KABUL RET KRİTERLERİ 5.1.Kabul Kriterleri 5.2.Ret Kriterleri 6.ANALİTİK EVRE 7.PANİK DEĞERLER LİSTESİ 8.TIBBİ BİYOKİMYA LABORATUVARI SONUÇ TESLİM SÜRELERİ 9.TIBBİ BİYOKİMYA LABORATUVARINDA ÇALIŞILAN TESTLER 3 / 54

TIBBİ BİYOKİMYA TEST REHBERİ 1.TIBBİ BİYOKİMYA LABORATUVARINDA KALİTE KONTROL Laboratuvar hizmetlerinin güvenilirliği, bir kalite sisteminin oluşturulması, Ulusal ve Uluslararası kalite kontrol programlarındaki performansın değerlendirilmesi ile sağlanır. Laboratuvarımızda da kalite kontrol çalışmaları iç ve dış kalite kontrol olmak üzere birbirini tamamlayan iki farklı program ile sürdürülmektedir. Çalışılan testlerin doğruluğu ve tekrarlanabilirliği, düzenli olarak iç ve dış kalite kontrol çalışmaları ile laboratuvar kalite kontrol kuralları çerçevesinde takip edilmektedir. 1.1.İç (İnternal) Kalite Kontrol: İç Kalite Kontrol Programı, çalışılan testlerin doğruluk ve tekrarlanabilirliğini takip etmek için uygulanır. Bu amaçla, laboratuvarımızın tüm birimlerinde, değeri önceden belirlenmiş kontrol örnekleri, en az iki seviyeli olarak, hasta örnekleri çalışılmadan önce ve gün içinde belirli aralıklarla çalışılır. Kontrol sonuçlarının beklenen sınırlar içinde çıkması, sistemin başarılı çalıştığını gösterir. İç Kalite Kontrol Programı ile, laboratuarımızın günlük ve günler arası performansı denetlenmektedir. 1.2.Dış (Eksternal) Kalite Değerlendirme: Uluslararası kalite güvencesi altında çalışan laboratuvarımızda Dış Kalite Kontrol Programı uygulanmakta ve laboratuvarımız, Dış Kalite Kontrol Kuruluşları tarafından sertifikalandırılmaktadır. Dış Kalite Kontrol, laboratuvar sonuçlarının kalitesinin (doğruluk, güvenilebilirlik ve tekrarlanabilirlik), tarafsız dış kuruluşlarca objektif yöntemlerle değerlendirilmesi işlemidir. Dış kalite kontrol programları ile laboratuvarımızın performansı ve verileri diğer laboratuvarlarla karşılaştırılarak değerlendirilmektedir. 2.LABORATUVAR TESTLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kan alımından önceki etkiler (Analiz öncesi (Preanalitik) Evre): 1.Postürün etkisi: Ayakta duran bir kişide kan hacmi yatan bir kişiye göre 600-700 ml daha azdır. Bu durum kan hacminde %10 civarında azalmayı gösterir. Gerçek neden kanın proteinsiz sıvısının doku arasına geçmesidir. Bu durum plazma hacminde önemli farka neden olur. Buna paralel olarak; enzimler ve protein hormonlar dahil tüm proteinler, proteinlere kısmen bağlı kalsiyum, bilirubin ve proteine bağlı ilaçların konsantrasyonu etkilenir. 4 / 54

2.Egzersizin etkisi: Egzersizin vücut sıvılarının yapılarına etkisi aktivitenin süresi ve yoğunluğu ile ilgilidir. Egzersiz sonunda alınan kan örneklerinde kreatin kinaz (CK) başta olmak üzere aspartat aminotransferaz (AST), laktat dehidrogenaz (LDH), üre, kreatinin, transferrin sonuçlarında yükselmelerin olduğu, kan glukozunun değişimler gösterdiği, plazma renin aktivitesi, aldosteron, büyüme hormonunun (growth hormon) patolojik düzeylere ulaştığı göz önünde bulundurulmalıdır. 3.Hospitalizayon ve immobilizasyon: Birkaç gün yatma sonrası plazma ve ekstrasellüler sıvı hacmi azalır.bu duruma paralel olarak hematokrit artar. Uzun süreli yatma sonucu sıvı retansiyonu oluşur ve serum protein 0,5g/dL, albumin 0.3 g/dl azalma gösterir. Ayrica kemikten Ca mobilizasyonu ile iyonize kalsiyum artar. Uzayan immobilizasyon plazma kortizonün sirkadiyen değişimini genişletir. Katekolaminleri azaltır. 4.Sirkadiyen değişim: Beden sıvılarının çoğu yapıtaşı gün boyu döngüsel değişim gösterir. Bu değişimlere katkıda bulunan başlıca faktörler postür, aktivite, beslenme, stres, gün ışığı, karanlık, uyku ve uyanıklıktır. Bu döngüsel değişimler oldukça büyük değerlere varabildiğinden numune alma standardizasyonunun iyi denetlenmesi gerekir. Büyüme hormonu uykuya daldıktan kısa süre sonra yükselir. Oysa bazal plazma insülini, sabah ve akşam daha yüksek düzeydedir. ACTH ve kortizol gece saatlerinde minimal düzeydedir. İdrar hacmi ve kreatinin atılımı gece azalır. Tablo 1: Bazı analitlerin gün içinde gösterdiği değişimler. Analit Maksimum Olduğu zaman Minimum zaman Olduğu Kortizol 5:00-8:00 21:00-03:00 180 200 Testosteron 2:00-4:00 20:00-24:00 20-24 TSH 20:00-2:00 07:00-13:00 5-15 T4 8:00-12:00 23:00-03:00 10-20 Prolaktin 5:00-7:00 10:00-12:00 80-100 Demir 14:00-18:00 02:00-04:00 50-70 Potasyum 14:00-16:00 23:00-01:00 5 10 % Günlük Değişim 5.Açlık durumu: Açlık kan şekeri düzeyi ve trigliserit ölçümleri gibi bazı testler için istenen bir durum olduğu gibi, laboratuvar işleminin standardizasyonu ve teknikleri açısından numune alımında 10-12 saatlik açlık istenir. Bu durumun 16 saatten uzun olmaması gerekir. Bu durumda özellikle glukoz, bilurubin, trigliserit seviyeleri etkilenmektedir. 6.Besinlerin etkisi: Bazı plazma yapıtaşlarının konsantrasyonu yakın zamanda yenilip içilen besinlerden etkilenir. Bunların içinde kan glukozu, trigliserid, alkalen fosfataz (özellikle intestinal izoenzim) sayılabilir. Fazla protein alımı üre, amonyak ve ürik asit 5 / 54

değerlerini etkilemektedir. Ayrıca serumun lipemik olması ölçümler için kullanılan yöntemleri etkileyebilir. Kahve, çay, kola gibi kafein bulunan içecekler, metabolitlerin konsantrasyonu üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bazı testler için özel diyet gerekmektedir (HVA, VMA, Katekolaminler, metanefrinler, gaitada gizli kan aranması). 7.Sigara içme: İçerdiği nikotinden dolayı sigara birçok testi etkiler. Bunların içinde lipidler, hormonlar, vitamin B12, CEA gibi parametreler sayılabilir. 8.Alkol kullanımı: Numune verilmeden en azından son 24 saat içerisinde alkol alınmamalıdır. Ürik asit, trigliserit, laktat yükselebilmektedir. Uzun süreli alkol kullanımında GGT, HDL, MCV değerleri artabilmektedir. 9.İlaçların etkisi: İlaçlar analiz yöntemlerini in vitro etkilediği için in vivo değişimlere de yol açabilirler. Bu durum hastanın doktoru tarafından dikkate alınmalı ve gerekli durumlarda laboratuvar uzmanlarına bilgi vermelidir. 10.Yüksek ateş: Serum hormon düzeyleri yanı sıra lipitler, kalsiyum, ürik asit gibi birçok parametreyi etkiler. 11. Şok ve Travma: Doku hasarına göre birçok değişime yol açabilir. 12.Cinsiyet ve yaşın etkisi: Hastanın yeni doğan, puberte, yetişkin olmasına ve cinsiyete göre çeşitli hormon, enzim, lipidler, elementler gibi birçok parametre değişim gösterir. Örneğin: alkalen fosfataz, kemik büyümesine paralel olarak pubertede en yüksek değerlere ulaşır. Puberteden sonra aktivite azalır. Menstrüel döngü sırasında da kadınların hormon değerleri çok değiştiğinden LH, FSH gibi menstrüel periyotta testler için kan gönderilirken döngü gününün de belirtilmesi unutulmamalıdır. CA-125 normalin 2 katına çıkabilir. 3.TESTLERİN MİNİMUM TEKRARLAMA ARALIKLARI Biyokimyasal parametrelerin belirli yarı ömürleri vardır. Bu süreden önce testin tekrarlanması hastalığın takibi açısından fayda sağlamayacaktır. Bu nedenle klinisyenler tarafından her testin minimum tekrarlanma süresinin bilinmesi oldukça önemlidir. 6 / 54

Tablo 3: Testlerin Minimum Tekrarlanma Aralıkları TESTLER Üre, Kreatinin Karaciğer Fonksiyon Testleri Çinko (Zn), Bakır (Cu), fruktozamin Lipid Profili; Kolesterol, Trigliserid, HDL Kolesterol FSH, LH, Prolaktin, Testosteron, E2, SHBG Tiroid Fonksiyon Testleri, TSH, FT4, FT3 Demir (Fe), Ferritin AFP, CA 125, CA 19.9, CA 15.3, CEA, PSA Progesteron, Renin, Aldosteron, Parathormon, IGF-1, GH Vitamin B12, Folik Asit HbA1c ARALIKLAR 1 Gün 3 Gün 7 Gün 13 Gün 13 Gün 13 Gün 14 Gün 28 Gün 28 Gün 60 Gün 60 Gün 25 OH Vitamin D 90 Gün Not: Acil Servisten yapılan istemlerde bu sınırlamalar geçerli değildir. 4.LABORATUVAR İŞ AKIŞI Laboratuvar iş akış şeması tablodaki gibidir. 7 / 54

8 / 54

4.1.Testlerin Hastane Otomasyon Sistemine Girilmesi Poliklinik, Acil birimi ve Servislerden hastane otomasyon sistemine giriş yapılarak tetkik girişleri yapılır ve böylece laboratuvar informasyon sistemi (LİS) ne hangi testlerin çalışılacağı bilgisi gönderilmiş olur. Laboratuvarda çalışılan testler aşağıdaki tablodadır. BİYOKİMYA HORMON HEMATOLOJİ İDRAR KOD TEKKİK ADI KOD TEKKİK ADI KOD TEKKİK ADI KOD TEKKİK ADI 901500 Glukoz (AKŞ) 903470 Free T3 901620 Hemogram 901780 Tam İdrar Tetkiki 901500 Glukoz (Tokluk) 903480 Free T4 903400 Sedimantasyon 901520 OGTT 904030 TSH 901920 Kan gazları** 901940 BUN 906880 Anti Tg* PLEVRAL MAYİ SPOT İDRAR 902210 Kreatinin 903210 Prolaktin 901441 Glukoz 901500 Glukoz (spot) 904120 Ürik Asit 901280 FSH 902261 LDH 901940 Üre (spot) 903990 Trigliserid 902410 LH 903251 Total Protein 902210 Kreatinin (spot) 902110 Total Kolesterol 901160 Estradiol (E2) 900211 Albumin 904120 Ürik Asit (spot) 901580 HDL Kolesterol 903180 Progesteron 900373 Amilaz 900370 Amilaz (spot) 902290 LDL KOL 900650 β - hcg 902111 Total Kolesterol 903260 Kalsiyum (spot) 900580 AST 903930 Testosteron 903992 Trigliserid 901260 Fosfor (spot) 900200 ALT 903220 PSA BOS 903240 Protein (spot) 903240 Total protein 902980 PTH* 903240 Protein 904120 Ürik asit (spot) 900210 Albumin 903280 Free PSA 901500 Glukoz 903670 Sodyum (spot) 900690 Total Bilirubin 900250 AFP 902090 Klor 903130 Potasyum (spot) 900692 Direkt Bilirubin 902030 CEA* İLAÇ DÜZEYİ 902090 Klor (spot) 901390 GGT 900810 CA 125* 901790 Fenobarbital* 902260 LDH 900820 CA 15-3* 901790 Valprok Asit* 24 SAATLİK İDRAR 902190 CK 900830 CA 19-9* 901790 Fenitoin* 901500 Glukoz (24h) 900880 CK-MB 901220 Feritin 901790 Karbamezapin * 901940 Üre (24h) 900340 ALP 901240 Folat 901790 Digoksin * 902210 Kreatinin (24h) 900370 Amilaz 904150 Vit-B 12 904120 Ürik Asit (24h) 901260 Fosfor 901840 İnsülin* KOAGULASYON 900370 Amilaz (24h) 901020 Demir 902170 Kortizol* PT 903260 Kalsiyum (24h) 901040 Demir Bağ. Kap. 900480 Anti TPO* aptt 901260 Fosfor (24h) 901460 HbA1c Fibrinojen* 903240 Protein (24h) 901910 Kalsiyum (Ca) SEROLOJİ D-Dimer 903670 Sodyum (24h) 902090 Klor (Cl) ASO 903130 Potasyum (24h) 903130 Potasyum (K) CRP MANUEL TESRLER 902090 Klor (24h) 903670 Sodyum (Na) RF ABO-Rh Kan Gr. 901460 HbA1 C Cross Match Periferik Yayma *Numune transferi ile anlaşmalı dış laboratuvarda çalışılmaktadır **Hastabaşında çalışılmaktadır 9 / 54

4.2. Numunelerin Alımı ile İlgili Kurallar a) Açlık kanı alınırken hastanın 8-12 saatlik aç olmasına (gece açlığı) dikkat edilir. Gündüz vakti aynı süre kadar sağlanan açlık, gece açlığına eşit değildir. b) Hasta en az 15 dk kadar rahat bir pozisyonda olmalıdır. c) Kolunda serum takılı olan hastalardan kan alınmamalıdır. Fakat serumla hastaya verilen madde dışında yapılacak analiz için serum takılı olmayan koldan kan alınabilir. Serumla verilen maddenin kan düzeyi ölçülecekse, serum akışı durdurulduktan 5 dk sonra kan alınmalıdır. d) Kan enjektörle alınmışsa iğnesi çıkarıldıktan sonra tüpe yavaşça ve tüp kenarından kaydırılarak boşaltılmalıdır. İğne ince olursa, kan iğneden tazyikli olarak bir nevi püskürtme gibi boşaltırsa veya iğne, enjektör, kanın boşaltılacağı tüp ve numune alınacak bölge ıslak veya nemli olursa hemoliz meydana gelir. Bununla birlikte alınan kanın laboratuara gönderilmeden önce uzun süre bekletilmesi veya kanın santrifüj edilmeden buzdolabında bekletilmesi de hemolize neden olur. e) Hemogram, Sedimentasyon, HbA1c ve koagülasyon tüplerine kan alırken işaret çizgisine kadar kan ile doldurulmasına dikkat edilmelidir. Eksik veya fazla kan doldurulmamalıdır. Kan alımından sonra tüp hafifçe alt-üst edilerek kanın antikoagülan sıvı ile karışması sağlanır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır. f) Dirsekten 10-15 cm yukarı uygulanan turnike süresi 1 dakikadan fazla olmamalıdır. g) Bulaşıcı hastalıklardan korunmak için kan alınırken vücudun herhangi bir yerine kanın bulaşmamasına dikkat edilmelidir. Ele kan bulaşması durumunda zefiranlı ve bol sabunlu su ile yıkanmalıdır. h) Hasta mastektomili ise kan sağlam tarafından alınmalıdır. Çünkü mastektomi kan akımını engeller. Örnek Türleri Laboratuarımızda çalışılan başlıca örnek türleri; Serum, plazma, tam kan, spot idrar, 24 saatlik idrar, mayi (plevral, perikardiyal, vb.). 4.2.1. Örneklerin Uygun Şekilde Alınması Polikliniklerden test girişleri yapıldıktan sonra çalışılacak olan testlere ait barkotlar kesilir ve hastalar bu barkotlarla kan alma odasına yönlendirilir. Bu birimde uygun örnek tüplerine barkotlar yapıştırılarak kan alma işlemi gerçekleştirilir. İdrar testleri için üzerine barkot etiketi yapıştırılmış idrar kapları hastalara verilerek tuvalete yönlendirilir, daha sonra hastalar bu idrar örneklerini örnek kabul birimine geri getirirler. Kan alma işlemi tamamlandıktan sonra hastalara sonuçların çıkış zamanı hakkında bilgi verilir. Acil birimi ve Servislerden numunelerin alınması kendi birimlerinde yapılır. Bu birimlerde testlere uygun tüp ve kap seçimi yapılarak numune alma işlemi gerçekleştirilir. 10 / 54

Venöz Kan Alma a. Kan alma odasına gelen hastanın tahlil için kesilen barkotları ilgili tüplere yapıştırılır ve kan alınma saatinin kayıt altına alınması için tüplerin üzerindeki barkotlar, barkot okuyucularla hastane otomasyon sistemine kayıt ettirilir. Daha sonra hastanın kan alma koltuğuna oturması söylenir ve kan alma işlem hakkında kendisini bilgi verilir. b. Hastanın kolları açılır ve her iki antekubital bölge incelenir en belirgin venler hangi kolda ise kan alma işlemi için o kol seçilir. c. Kan alınacak kol sandalye kenarı ile desteklenir, ön kol ekstansiyon ve dışa rotasyonda tutulur. d. Dirseğin (10-15 cm) üst kısmından, venöz dönüşü engelleyecek şekilde turnike uygulanır. e. Kan alınacak bölgedeki venler üzerine parmaklarla hafif darbelerle vurularak venlerin daha belirgin hale gelmesi sağlanır. f. Seçilen vene girilecek nokta %70'lik alkol (izopropil alkol, etanol) veya %10'luk povidon iyot ile temizlenir. g. Kolu temizlenen hastanın damar yoluna 15 derecelik açı ile girilir ardından turnike çözülür ve kan alınır. Eğer vakumlu sistemle kan alınacak ise kan alma sırası aşağıdaki gibi olmalıdır. Kan kültürü şişeleri Kırmızı veya sarı kapaklı serum tüpleri Mavi ya da siyah kapaklı sodyum sitratlı tüpler Yeşil Kapaklı heparinli tüpler Mor kapaklı EDTA lı tüpler Gri kapaklı glikoz inhibitörlü tüpler h. Kan alma işlemi bittikten sonra enjektör damardan çıkartılır ve yerine kanamayı önlemek için pamuk ve flaster yapıştırılır. Eğer enjektör ile kan alma işlemi gerçekleştiriliyorsa hemolizi engellemek için vene girildikten sonra kan enjektöre hızla çekilmemelidir. Ayrıca kan alımından sonra enjektör iğnesi çekilmeli, yavaş bir şekilde kan tüplere boşaltılmalı ve tüpler nazikçe 5-6 kez alt üst edilmeli ve çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır. i. Hastanın genel durumu iyi ise kaldırılır, baş dönmesi vs. gibi bir durum varsa gözlem altında tutulur. j. Alınan kanlar kan alma çalışanları tarafından anında pnömatik tüp taşıma sistemiyle ilgili laboratuara gönderilir. Kapiller Kan Alma Yetişkin ve çocuklarda, kan elin parmak ucu veya kulak memesinin alt kenarından alınabilir. Bebeklerde ise topuktan veya ayak başparmağında alınabilir. 11 / 54

Kan alınacak bölge %70 izopropanol ile silinir ve alkol buharlaştıktan sonra bu bölge lanset ile delinir. İnsizyonun derinliği 2.5 mm yi geçmemelidir. Kanın ilk damlası silinir ve ardından gelen damlalar uygun tüplere alınır. Kan akışını arttırmak için bölgeye masaj yapılmamalıdır. Arteriyel Kan Alma Arterial kan radial arter, brakial, femoral arter ve yeni doğanlarda umbikal arterden alınabilir. Arterial kan alımında turnike gerekli değildir. Uygun arter seçildikten sonra bu bölge temizlenir ve arter, elin 2. ve 3. Parmağı ile palpe edilir ve iki parmak arasından heparinize edilmiş enjektör ile artere girilir. Kan alımından sonra bu bölgeye 10 dakika basınç uygulanır. Ayrıca Enjektörün iğnesi kanın havayla temasını engellemek için bükülmeli ve buzun üzerinde hızlı bir şekilde laboratuara ulaştırılmalıdır. Kan en geç 15 dakika içinde analiz edilmelidir. Spot İdrar Örneği Toplama; Spot idrar günün herhangi bir saatinde alınan idrardır. Bununla birlikte mikroskobik inceleme, protein miktarı ve gebelik testi için konsantre olması nedeniyle sabah aç karna verilmesi tercih edilir. Hastada üretrit şüphesi varsa idrarın ilk 10 ml si alınır. Mesane ve böbrek hastalıkları ile ilgili herhangi bir şüphe varsa orta akım idrar alınır (Orta akım idrar; hastanın idrarını başlangıçta tuvalete, ortasında bardağa ve kalan son idrarı tuvalet yaptığı idrardır). 24 Saatlik İdrar Örneği Toplama; 24 saatlik idrar analizi; böbreklerin süzme kapasitesi, yemekte tüketilen tuz miktarı ve böbrekten kaybedilen protein miktarı hakkında bilgi vermesi açısından önemlidir. Numune toplarken dikkat edilecek hususlar; a) Analizi yapılacak parametre uygun koruyucu maddeler (6N HCL asit vb.) idrar toplamaya başlamadan önce idrar toplama kabına konulmalıdır. İdrar toplama kapları temiz ve kuru olmalıdır. b) Sabah uyanıldığında ilk idrar tuvalete boşaltılır. Bu andan sonraki yapılacak bütün idrarlar idrar toplama kabında biriktirilir. Ertesi sabah kalktıktan sonraki idrar da toplama kabına boşaltılır ve ışık geçirmeyen bir poşet içinde bekletilmeden laboratuara ulaştırılır. c) İdrar; buzdolabı (2-8 C) gibi serin ve karanlık bir ortamda tutulmalıdır. d) Cuma ve Cumartesi günleri 24 saatlik idrar toplanmamalıdır. 4.3.Örneklerin Uygun Şekilde Etiketlenmesi Çalışılacak parametrelere göre uygun tüp veya kap seçimi aşağıda gösterilmiştir. Buna göre hasta için daha önceden kesilen barkotlar ilgili tüp veya kaba yapıştırılır. a) Sarı kapaklı jelli tüpte çalışılan parametreler; 12 / 54

Biyokimya; (Glukoz, üre, kreatinin, ürik asit, ALT, AST, GGT, ALP, bilirubinler, protein, albumin, kolesterol, trigliserid, HDL, LDL, LDH, Ca, P, Na, K, Cl, CK, CK-MB, amilaz, demir, demir bağlama, etanol, lityum). Hormon; (TSH, FT3, FT4, E2, FSH, LH, AFP, Testesteron, Prolaktin, CEA, CA 15-3, CA 19-9, CA 125, Progesteron, Troponin I, Ferritin, Folat, Vit B12, β-hcg, PTH, Anti-TPO, Anti-Tg ) İlaç Düzeyleri (Fenitoin, Fenobarbital, Valproik asit, Karbamazepin) b) Mor kapaklı tüpte çalışılan parametreler Hemogram, Kan Grubu, Cross-Match c) Siyah kapaklı tüpte çalışılan parametreler Sedimentasyon tüpü d) Mavi Kapaklı Sitratlı Tüp Koagülasyon testleri: PT, APTT, Fibrinojen, D-Dimer. 13 / 54

e) İdrar kabında çalışılan parametreler Spot idrar tetkikleri 4.4. Numune Transferi 4.4.1. Örneklerin Alınması ve Laboratuvara Transferi: Polikliniklerden yapılan test isteklerinin LİS e kaydı yapıldıktan sonra kayıt/kan alma biriminde kan örnekleri alınır. İdrar ve gaita testleri için hastalara barkod etiketi yapıştırılmış idrar ve gaita kabı verilip tuvalete yönlendirilir, daha sonra hastalar örneklerini tekrar kayıt/ kan alma birimine getirirler. Kan örneği için testlere göre uygun örnek tüpü seçimi yapılır, seçilen tüplere barkod etiketler yapıştırılır. Hasta kan alma koltuğunda dinlendirilirken istenilen testler kontrol edilip hastadan kısa anamnez alınır. Uygunsuz bir durum yoksa kan alma işlemi gerçekleştirilir. Kan alma işlemi tamamlanan hastalara sonuçların ne zaman çıkacağı ve sonuçlarını nereden alabileceği bilgileri verilir. Bebeklerin kan alma işlemi öncesinde bebek sedyeye yatırılır, bebeğin sakinleşmesi ve ortama uyum sağlaması beklenirken aileye kan alma işlemi hakkında bilgi verilir. Bebeklerden idrar ve gaita örneği için örnek kapları aileye verilip nasıl örnek toplayacakları hakkında bilgi verilir ve topladıkları örnekleri kayıt / kan alma birimine getirmeleri söylenir. Servisler ve Acil de hastaların örnekleri kendi birimlerinde alınır. Test istekleri HOS a girildikten sonra testlere göre örnek kabı seçimi yapılır, örnek kaplarına barkod etiketi yapıştırılır. Damar yolu açık hastalarda kan alma için hastanın diğer kolu kullanılır. Kan alma işlemi hemşireler tarafından gerçekleştirilir Alınan örnekler bekletilmeden personelle laboratuvar kayıt/ kan alma birimine gönderilir. Yenidoğan kan grubu tayini için laboratuvardan teknisyen çağrılır. Kan Alma biriminde toplanan örnekler 15 dakikada bir laboratuvara personel veya teknisyenler tarafından transfer edilir. Hem kan alma biriminde hem de acil ve servislerde biyolojik örnek alma ve örneklerin transferi işlemleri örnek alma talimatı, Örnek kabul ve red kriterleri talimatı, örneklerin laboratuvara transferi talimatları doğrultusunda gerçekleştirilmelidir. 14 / 54

4.4.2. Örneklerin Laboratuvara Kabulu, Ayrıştırılması Örnekler laboratuvara gelince, LİS den yapılan test isteklerine bakılarak örnek kabının uygunluğu, örnek miktarı, pıhtılaşma, kontaminasyon, vb. kontrolü yapılır. Uygun olmayan örnekler kan alma birimine geri gönderilir. Kabul edilen örneklerden serum veya plazmada çalışılacak testler için olanlar santrifüj edilir. Santrifüj süresi ve hızı testlere göre değişiklik gösterebilir. Genel olarak biyokimyasal analizler, hormon analizleri için serum, koagülasyon testleri için plazma eldesinde santrifüjü 3000 rpm 5 dakika döndürmek yeterlidir. Santrifüj sonrası hemoliz görülen serumlar çalışılmaz. Hastadan tekrar kan alınması için kan alma birimi, acil veya servisler bilgilendirilir. 4.4.3. Dış Laboratuvara Gönderililen Numuneler Laboratuvarımızda çalışılmayan bazı biyokimya testleri ve mikrobiyoloji, patoloji bilim dallarına ait tüm parametrelere ait numuneler kurumumuzun anlaşmalı olduğu Özel Çukurova Bilge Laboratuvarına (Adana) gönderilmektedir. a) Numunelerin Kabulü ve Hazırlanması; Örnekler laboratuvara gelince, LİS den yapılan test isteklerine bakılarak örnek kabının uygunluğu, örnek miktarı, pıhtılaşma, kontaminasyon, vb. kontrolü yapılır. Uygun olmayan örnekler kan alma birimine geri gönderilir. Kabul edilen örneklerden serumda çalışılacak testler santrifüj edilir. Patoloji numuneleri için ayrıca defter kaydı yapılır. b) Numunelerin Gönderilmesi; Kabulü ve kaydı yapılan numuneler her gün saat 16:00 17:00 arası özel taşıma çantaları ile ilgili kurumun anlaşmalı olduğu kargo firması tarafından laboratuvardan teslim alınır ve aynı gün numunelerin çalışılacağı laboratuvara ulaştırılır. 5.ÖRNEK KABUL RET KRİTERLERİ 5.1.Kabul Kriterleri 1. Örneklerin otomasyon girişi yapılmış ve barkotlu olması gereklidir. 2. Örnekler belirlenen çalışma saatleri içerisinde kabul edilir. 3. Kan örnekleri vakumlu sistemle doğru tüplere alınmalı, EDTA ve Na Sitratlı tüpler (hemogram, koagülasyon ve sedimentasyon) nazikçe 4-5 kez altüst edilmelidir. Ayrıca içindeki pıhtılaşma faktörünün etkisini artırmak için sarı kapaklı tüpler de nazikçe 4-5 kez alt üst edilmelidir. 4. Sıvı veya kan vermede kullanılan bir damar ve setten kan alınmamalıdır. Mecbur kalınırsa infüzyona 10-20 dk. ara verilip örnek alınabilir. Diğer kol tercih nedeni olmalıdır. 5. Biyokimya testleri için 8-12 saatlik açlık kanı alınmalıdır. En ideal olanı 12 saatlik açlıktan sonra alınan kandır. 6. Biyokimya ve hormon testleri için kan sarı kapaklı jelli tüplere kan alınır. 15 / 54

7. Hemogram için kan mor kapaklı, sedimantasyon için ise siyah kapaklı tüplere alınır. 8. Biyokimya tetkikleri için venöz kan tercih edilir. Kan alma bölgesi alkolle silindikten sonra alkolün kuruması beklenmelidir, çünkü alkol kalıntıları hemolize neden olarak test sonuçlarının geçersiz olmasına yol açabilir. Turnike en fazla 1 dk. uygulanmalıdır. 3 dk dan sonra belirgin değişiklikler oluşmaya başlar. 9.Vene girilmeden önce yumruk açılıp kapatılmamalıdır çünkü bu hareket plazmada bazı parametrelerin konsantrasyonlarının geçici artışına sebep olur (Potasyum, fosfat, laktat, iyonize Ca gibi). 10. Kanlar en geç 2 saat içinde laboratuara ulaştırılmalıdır. Nakil esnasında tüplerin çalkalanmadan ve dik olarak taşınmasına dikkat edilmelidir. 11. İdrar biyokimya analizi için alınan örnek miktarı en az 5 ml olmalıdır. Daha az miktardaki örnekler kabul edilemez. 12. İdrar örnekleri alımından en geç yarım saat sonra laboratuara ulaştırılmalıdır. 13. Acil tetkik istemlerinde ön tanı ve hekim kaşesi bulunmalı ve sadece acil testler istenmelidir. Aksi halde gelen numuneler rutin çalışmaya girmeyecektir. 5.2. Ret Kriterleri 1. 2 saatten uzun süre bekletilmiş numuneler biyokimya tetkiklerinde yanlış sonuçlara sebep olduğundan (kan glukoz düzeyi saatte 10 mg/dl düşer vb.) kabul edilemez. 2. Otomasyon girişi yapılmamış barkotsuz örnekler (kan, idrar vs.) test için kabul edilmez. 3. Çalışma saatleri dışında alınmış örnekler kabul edilmez. 4. Gross hemolizli örnekler, çalışılan günde alınmayan örnekler, otomasyona numune ve test seçimi yanlış girilen örnekler, çalışılan saatlerde laboratuara ulaşmayan örnekler reddedilir. 5. HbA1c için uygun tüpe alınmayan örnekler reddedilir. 6. Hemogram, sedimantasyon ve HbA1c tüpleri işaretli yerlere kadar doldurulmazsa numuneler laboratuar tarafından kabul edilmeyecektir. 7. Hemogram, sedimentasyon ve HbA1c testleri için gönderilen pıhtılaşmış kanların notu bilgisayara girilip bu numuneler çalışılmayacaktır. 8. Uygunsuz tüplerde gönderilen numunelerin kaydı laboratuar tarafından tutulup kanlar kabul edilmeyecektir. 9. Koagulasyon testleri için alınan numuneler; a) Alınması gereken seviyeden eksik veya fazla numune alınması b) Pıhtılı numuneler c) Hemolizli numuneler 16 / 54

6.ANALİTİK EVRE Analizlere başlamadan önce cihazların kontrolü ve internal kalite kontrol çalışmaları gerçekleştirilir. Sonuçlar kabul edilebilir değerlerde ise hasta örnekleri çalışılmaya başlanır. Sonuçlar geçersiz olarak değerlendirilirse çalışma başlatılmaz ve ilgili prosedürler gerçekleştirilir. Cihazlar tamamladığı analizlerin sonuçlarını otomatik olarak LİS e gönderir. LİS de hastaların tüm sonuçları toplanır, bu sonuçlar değerlendirilir, uygun bulunan sonuçlar onaylanır. Onaylanmayan testler yeniden çalışılır. LİS bağlantısı olmayan cihazlarla çalışılan testler ve cihazlarla çalışılmayan testlerin analiz sonuçları manuel olarak LİS e girilip onaylanır. Acil örnekler rutinden ayrı olarak hemen çalışılır ve analiz sonuçları bekletilmeden onaylanır. Panik Değer Listesine ait bir test sonucu bulunursa, önce analiz tekrarlanır. Tekrar sonuçları da panik değer listesinde ise testi isteyen klinisyenle görüşülüp hastanın kliniği hakkında daha fazla bilgi alınır, test sonucu hastanın kliniği ile örtüşüyorsa sonuç onaylanır. Hastanın kliniği ile örtüşmüyorsa analiz süreci gözden geçirilir hata kaynağı aranır, hastadan yeni örnek alınarak analiz tekrarlanır. Üyesi olduğumuz dış kalite kontrol programının belirlediği takvim günlerinde program dahilinde olan testler için eksternal kalite kontrol serumları hasta testleriyle birlikte çalışılır. 7.PANİK DEĞERLER LİSTESİ Test Birim Alt Limit Üst Limit Açıklama Kan Gazları ph 7.2 7.6 Arteriyel, kapiller PCO2 mm Hg 20 70 Arteriyel, kapiller PO2 mm Hg 40 Arteriyel PO2 (çocuk) mm Hg 45 125 Arteriyel PO2 (yenidoğan) mm Hg 35 90 Arteriyel Biyokimya Albumin (çocuk) g/dl 1.7 6.8 Serum veya plazma Bilirubin (yenidoğan) mg/dl 15 Serum veya plazma Kalsiyum mg/dl 6.0 13 Serum veya plazma Kalsiyum (çocuk) mg/dl 6.5 12.7 Serum veya plazma Klor mmol/l 80 120 Serum veya plazma Kreatinin mg/dl 5.0 Serum veya plazma Kreatinin (çocuk) mg/dl 3.8 Serum veya plazma Glukoz mg/dl 40 450 Serum veya plazma Glukoz (çocuk) mg/dl 46 445 Serum veya plazma Glukoz (yenidoğan) mg/dl 30 325 Serum veya plazma Glukoz, BOS mg/dl 40 200 BOS Glukoz, BOS (çocuk) mg/dl 31 BOS Magnezyum mg/dl 1.0 4.7 Serum veya plazma Troponin I ng/ml 0,50 Serum veya plazma Fosfor mg/dl 1.0 8.9 Serum veya plazma Potasyum mmol/l 2.8 6.2 Serum veya plazma Potasyum (yenidoğan) mmol/l 2.8 7.8 Serum veya plazma Protein (çocuk) g/dl 3.4 9.5 Serum veya plazma Protein, BOS (çocuk) mg/dl 188 BOS Sodyum mmol/l 120 160 Serum veya plazma BUN mg/dl 80 Serum veya plazma 17 / 54

BUN (çocuk) mg/dl 55 Serum veya plazma Ürik asit mg/dl 13 Serum veya plazma Ürik asit (çocuk) mg/dl 12 Serum veya plazma Hematoloji Hematokrit Yetişkin % 20 60 Yalnız ilk sonuç bildirilir Yenidoğan % 33 71 Hemoglobin Yetişkin g/dl 7 20 Yalnız ilk sonuç bildirilir Yenidoğan g/dl 10 22 WBC Yetişkin 103/μL 2.0 30 Yalnız ilk sonuç bildirilir Çocuk 103/μL 2.0 43 Trombosit 103/μL 40 1000 Panik değerler saptandığında izlenecek yol; 1. BU DEĞERLER TESPİT EDİLDİĞİNDE ACİLEN İLGİLİ BİRİMİN HEMŞİRESİNE VEYA DOKTORUNA ÇALIŞAN KİŞİ TARAFINDAN BİLDİRİLECEK 2. Örneğin geldiği klinik veya poliklinik kayıt edilecek 3. Örneği alan kişinin adı, soyadı, hastanın adı,soyadı, hastanın protokol numarası, örneğin geliş tarih ve saati, yapılan testler ve sonuçları, hasta ile ilgili bilgi verilen kişinin adı-soyadı(ilgili servis hemşiresi veya doktor) raporlanacaktır. 4. Hasta sonuçları teyit etmek için tekrarlanacaktır. 8.TIBBİ BİYOKİMYA LABORATUVARI SONUÇ TESLİM SÜRELERİ Acil hastaların Hemogram ve Tam İdrar Tetkiki sonuçları numune laboratuara ulaştıktan 1/2 saat sonra acil biyokimya ve hormon sonuçları ise 1 1,5 saat sonra rapor edilir. ÇALIŞILAN TEST GRUBU BİYOKİMYA HORMON HEMOGRAM-İDRAR KAN GAZI KOAGULASYON SEDİMANTASYON KAN GRUBU SONUÇ VERME SÜRELERİ SONUÇ VERME SAATİ NUMUNE ALIMINDAN 3 SAAT SONRA NUMUNE ALIMINDAN 4 SAAT SONRA NUMUNE ALIMINDAN 1 SAAT SONRA NUMUNE ALIMINDAN 30 DK SONRA NUMUNE ALIMINDAN 1 SAAT SONRA NUMUNE ALIMINDAN 1 SAAT SONRA NUMUNE ALIMINDAN 1 SAAT SONRA 18 / 54

DIŞ LABORATUVAR (BİYOKİMYA- MİKROBİYOLOJİ DIŞ LABORATUVAR PATOLOJİ ACİL SERVİSTEN GELEN NUMUNELER 3-7 GÜN 15-20 GÜN AYNI GÜN 1-1,5 SAAT SONRA 9.TIBBİ BİYOKİMYA LABORATUVARINDA ÇALIŞILAN TESTLER GLUKOZ (AÇLIK) Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz- Glukoz Oksidaz Refersans Aralığı: Yetişkin 70-110 mg/dl Prematür 20-60 mg/dl Yenidoğan 30-60 mg/di < 1 yas 50-80 mg/dl Çocuk 60-100 mg/dl Klinik Anlamı: Glukoz ölçümleri; Diabetes Mellitus (DM) tanı ve takibinde, hipoglisemi tanısında yararlıdır. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. Panik değeri: Alt Limit Üst Limit Birim Yetişkin 40 450 mg/dl Yenidoğan 30 325 mg/dl < 1 yas 46 445 mg/dl GLUKOZ (TOKLUK) Örnek Alma Zamanı: Herhangi bir ana öğünde alınan ilk lokmadan sonraki 2. Saat. Rutin olarak 16:00 a kadar, Acil 7/24 19 / 54

Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz - Glukoz Oksidaz Refersans Aralığı:2. saat değeri < 140 mg/dl Klinik Anlamı: Şüpheli DM vakaları ve DM li hastaların takibinde kullanılır. Örnek Ret Kriteri: Uygun saatte alınmamış örnekler, hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. Panik değeri: Alt Limit Üst Limit Birim 40 450 mg/dl GLUKOZ TARAMA TESİTİ (50 gr) Çalışma Zamanı: Resmi izinler hariç her gün Örnek Alma Zamanı: Açlık gerekli değildir. Hastaneye gelmeden önce hafif bir kahvaltı yapılabilir. 50g lık glukoz 200 ml ılık suda çözülür ve 5 dakikada hastaya içirilir. İçimi takip eden 1. saatin sonunda kan örneği alınır. Test sırasında hastalar dinlenmeli hiçbir şey yiyip içmemelidir. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz - Glukoz Oksidaz Refersans Aralığı:1. Saatin sonunda değeri <140 mg/dl dir Klinik Anlamı: 24-28 haftalar arasında Gestasyonel DM taramasında kullanılır. Örnek Ret Kriteri: Test başlamadan 3 gün öncesinde hastalara en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir diyet uygulanmalıdır. Yüklemenin uygun şekilde yapılmaması, kusma, yükleme süresince su haricinde sıvı ve gıda alımı, kan alma saatlerine uyulmaması, sigara içilmesi, 24-28. hafta dışındaki gebeler, yetersiz örnekler, hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. Panik değeri: Alt Limit Üst Limit Birim 40 450 mg/dl ORAL GLUKOZ TOLERANS TEST İ (OGTT 75 gr) Çalışma Zamanı: Resmi izinler hariç her gün 20 / 54

Örnek Alma Zamanı: 8-12 saat açlıktan sonra 75g glukoz 300 ml ılık suda çözülür ve 5 dakikada hastaya içirilir ve yüklemenin 2. saatinde kan alınır. Test sırasında hastalar dinlenmeli hiçbir şey yiyip içmemelidir Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz- Glukoz Oksidaz Refersans Aralığı:2. Saat değeri <200 mg/dl Klinik Anlamı: Açlık kan şekeri 110-126 mg/dl arasında olan, erişkin hastalarda DM veya bozuk glikoz toleransı tanısı için kullanılır. Örnek Ret Kriteri: Test başlamadan 3 gün öncesinde hastalara en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir diyet uygulanmalıdır. Yüklemenin uygun şekilde yapılmaması, kusma, yükleme süresince su haricinde sıvı ve gıda alımı, kan alma saatlerine uyulmaması, sigara içilmesi, 24-28. hafta dışındaki gebeler, yetersiz örnekler, hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. Panik değeri: Alt Limit Üst Limit Birim 40 450 mg/dl ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTİ (OGTT 100 gr) Çalışma Zamanı: Resmi izinler hariç her gün Örnek Alma Zamanı: 8-12 saat açlıktan sonra 100 gr glikoz 400 ml ılık suda çözülür ve 5 dakikada hastaya içirilir ve 1., 2. ve 3. Saatlerde kan örneği alınır. Test sırasında hastalar dinlenmeli hiçbir şey yiyip içmemelidir. Bulantı kusma olması durumunda test sonlandırılır. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün Çalışma Yöntemi: Hekzokinaz- Glukoz Oksidaz Normal Değer Aralığı: Açlık 1.Saat 2.Saat 3.Saat 105 mg/dl 190 mg/dl 165 mg/dl 145 mg/dl 21 / 54

Klinik Anlamı: Glukoz tarama testi bozuk olan gebelerde Gestasyonel DM tanısı için kullanılır. İki değerin referans aralığın dışında çıkması tanıyı koydurur. Örnek Ret Kriteri: Test başlamadan 3 gün öncesinde hastalara en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir diyet uygulanmalıdır. Yüklemenin uygun şekilde yapılmaması, kusma, yükleme süresince su haricinde sıvı ve gıda alımı, kan alma saatlerine uyulmaması, sigara içilmesi, 24-28. hafta dışındaki gebeler, yetersiz örnekler, hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. Panik değeri: Herhangibir saatte panik değer bulunursa test sonlandırılır Alt Limit Üst Limit Birim 40 450 mg/dl KAN ÜRE AZOTU (BUN) Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:Yetişkin : 8.13-26 mg/dl Klinik Anlamı: Böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Arttığı durmalar; Renal perfüzyonun azaldığı durumlar, Akut ve kronik böbrek yetmezliği, Konjestif kalp yetmezliği, Dehidratasyon, Şok, Kanama, Glomeruler ve tubuler hastalıklar, üriner sistme darlık ve tıkanıklıkları, yüksek proteinli diyet. Azaldığı durumlar; Düşük protein alımı, şiddetli karaciğer hastalıkları, aşırı kusma, ishal. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. Panik değeri: Alt Limit Üst Limit Birim Yetişkin 100 mg/dl Not: Üre = BUN x 2,14 formülü ile Üre BUN'a çevrilir. KREATİNİN 22 / 54

Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı: Serum(Erkek) Serum (Kadın) İdrar (Erkek) İdrar (Kadın) 0,9 1,3 mg/dl 0,6 1,1 mg/dl 800 2000 mg/24 saat 600 1800 mg/24 saat Klinik Anlamı: Kreatinin ölçümleri böbrek hastalıklarının değerlendirilmesinde ve idrar kreatinin düzeyi ile birlikte glomerüler filtrasyon hızının hesaplanmasında kullanılır. Üriner sistem tıkanıklıkları, Akut tübüler nekroz, Glomerülonefrit, Pyelonefrit, Nefrit, Akromegali, Rabdomyoliz, Gigantizm ve böbrek kan akımının azalmasına bağlı olarak Şok, Konjestif kalp yetmezliğ ve Dehidratasyonda kan düzeyi artarken azalmış kas kütlesi, musküler ditrofi, myastenia gravis te azalır. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. Panik değeri: Alt Limiti Üst Limiti Birimi Yetişkin 10 mg/dl ÜRİK ASİT Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı: Erkek Kadın İdrar (zamanlı) 4,4-7,6 mg/dl 2,3-6,6 mg/dl 250-750 mg/24 saat 23 / 54

Klinik Anlamı: Gut, böbrek yetmezliği, lösemi, polistemi, multiple myeloma, lenfoma, gebelik toksemisi, polikistik böbrek hastalığı, psöriazis, pürinden zengin diyet (karaciğer, böbrek vb.) ve ağır egzersiz de serum ürik asit düzeyi yükselir. Wilson hastalığı, Fanconi sendromu, ksantinüri ve düşük pürin içeren diyetle beslenmede ise ürik asit düzeyi düşer. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler, lipemik örnekler. Panik değeri: Alt Limiti Üst Limiti Birimi Yetişkin 13 mg/dl Çocuk 12 mg/dl TRİGLİSERİD Örnek Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:değeri < 150 mg/dl Klinik Anlamı: Lipid metabolizması bozukluklarının değerlendirilmesinde kullanılır. Yetişkinlerde 150 mg/dl nin altı normal, 150-199 mg/dl sınırda yüksek, 200-499 mg/dl yüksek ve 499 mg/dl nin üstü çok yüksek olarak değerlendirilir. Obezite, Koroner Arter Hastalığı, DM, hipertansiyon gibi hastalıkların takibinde önemlidir. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. TOTAL KOLESTEROL Örnek Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik, Enzimatik Refersans Aralığı: < 200 mg/dl 24 / 54

Klinik Anlamı : Lipid metabolizması bozukluklarının değerlendirilmesinde kullanılır. Kardiyovasküler risk açısından aşağıdaki referans aralıkları kullanılır. Yetişkinlerde < 200 mg/dl düşük risk, 200-239 mg/dl orta risk, > 239 mg/dl yüksek risk. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler, lipemik örnekler. HDL KOLESTEROL Örnek Alma Zamanı: Numune alımından 3 saat sonra Sonuç Verme Zamanı: 11:30 dan önce kabul --> Aynı gün saat 14:30 da Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik, Enzimatik Refersans Aralığı:Erkek: 40-70 mg/dl Kadın: 35-80 mg/dl Klinik Anlamı: Koroner arter hastalığının gelişme riskinin değerlendirilmesinde kullanılır. 40 mg/dl nin altındaki değerler koroner arter hastalığı için risk faktörüdür. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. LDL KOLESTEROL Örnek Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar Çalışma Yöntemi: Hesaplamalı bir testtir. LDL nin hesaplanabilmesi için istem formunda LDL ile birlikte Total Kolesterol, HDL Kolesterol ve Trigliserid işaretlenmelidir. LDL= Total Kolesterol - ( HDL + Trigliserid/5) Refersans Aralığı:60-130 mg/dl Klinik Anlamı: Koroner arter hastalığının gelişme riskinin değerlendirilmesinde kullanılır. Ulusal Kolesterol Eğitim Programına göre LDL Kolesterol değeri 25 / 54

100 mg/dl altında Optimal 100-129 mg/dl arası Normal 130-159 mg/dl arası Sınırda yüksek 160-189 mg/dl Yüksek >189 mg/dl Çok yüksek Örnek Ret Kriteri: Hastadan formülde kullanılan tetkiklerin hepsinin istenmemesi ASPARTAT AMİNO TRANSFERAZ (AST) Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:15-41 IU/L Klinik Anlamı: Karaciğer, kalp ve iskelet kası başta olmak üzere tüm dokularda bulunur. Viral hepatitler, hepatik konjesyon, kolanjit, enfeksiyoz mononükleoz, tıkanma sarılığı, siroz Reye sendromu, Miyokard enfarktüsü, Konjestif kalp yetmezliği, Miyokardit, Perikardit, Ağır egzersizler, Ciddi yanıklar, Malign hipertermi, İntestinal obstrüksiyon, Hipotiroidizm ve Talasemi majörde kan düzeyi artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. ALANİN AMİNO TRANSFERAZ (ALT) Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:15-41 IU/L Klinik Anlamı: Karaciğer fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılan bir testtir. Karaciğerde hasar yapan hastalıkları, safra yolları tıkanıklıkları, akut pankreatit, kas 26 / 54

zedelenmeleri, müsküler distrofiler,,böbrek yetmezliği, konjestif kalp yetmezliği ve hepatotoksik ilaçlar ALT nin kan düzeyini arttırır. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. TOTAL PROTEİN Örnek Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:6,4 8,3 gr/dl Klinik Anlamı: Dehidratasyon, poliklonal ile monoklonal gammopatiler ve hiperimmünglobulinemilerde serum protein düzeyi artar. Nefrotik sendrom, yanıklar, protein kaybettiren gastroenteropatiler, malabsorbsiyon, malnutrisyon ve agamaglobulinemiler ve kronik karaciğer hastalıkları da ise protein düzeyi düşer. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. ALBUMİN Çalışma Yöntemi: Bromcresol yeşili (Spektrofotometrik) Refersans Aralığı:3,5 5,0 g/dl Klinik Anlamı: Dehidratasyon ve ampisilin kullanımı kan albumin düzeyini arttırır. Karaciğer hastalıkları, nefrotik sendrom, IV beslenme, hızlı hidrasyon,, alkolizm, gebelik, malabsorbsiyon, malnutrisyon, protein kaybettirici enteropatiler, neoplaziler, hipertiroidizm, yanıklar, uzamış immobilizasyon, kalp yetmezliği albumin kan düzeyi düşer. Albumin negatif akut faz reaktanı olarak kabul edilir. Akut enflamatuvar olaylarda serum albumin düzeyi düşer. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. 27 / 54

TOTAL BİLİRUBİN Çalışma Yöntemi: Diazo yöntemi (Spektrofotometrik) Refersans Aralığı:0,3 1,2 mg/dl Klinik Anlamı: Karaciğer ve safra yolu hastalıklarının değerlendirilmesinde kullanılır. Karaciğer hasarları, Dubin-Johnson sendromu, Gilbert hastalığı, Crigler-Najar sendromu, intrahepatik ve ekstrahepatik safra yolları tıkanıklıkları, hemolitik hastalıklar, neonatal fizyolojik sarılık, fruktoz intoleransı ve hipotiroidizmde serum bilirubin düzeyi artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. Panik değeri: Alt Limiti Üst Limiti Birimi Yenidoğan 15 mg/dl DİREKT BİLİRUBİN, Acil 1-1,5 saatte Çalışma Yöntemi: Diazo yöntemi (Spektrofotometrik) Refersans Aralığı:Yetişkin: 0-0,2 mg/dl, Klinik Anlamı: Karaciğer ve safra yolu hastalıklarının değerlendirilmesinde kullanılır. Karaciğer hasarı, safra yolları tıkanıklıkları, kolestazis, Rotor sendromunda ve Dubin-Johnson sendromunda serum direk bilirubin düzeyi artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. 28 / 54

İNDİREKT BİLİRUBİN İndirekt Bilirubin = Total Bilirubin Direkt Bilirubin GGT Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:0 50 u/l Klinik Anlamı: Karaciğer fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Alkol ve ilaçların karaciğer üzerine toksik etkisini takip etmede kullanılır. Obstrüktif sarılık, intrahepatik kolestazis, pankreatit ve karaciğerdeki metastatik karsinomların tanısındada değerlidir. Serum GGT düzeyi, karaciğer hastalıklarında ALP ile birlikte artarken, kemik hastalıklarında ALP ile birlikte artmaz. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. LAKTAT DEHİDROJENAZ (LDH) Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:Eriskin: <248 U/L Klinik Anlamı: : Laktat dehidrojenaz enzimi tüm dokularda bulunur ve hepatit, miyokardial infarktüs, renal infarkt, megaloblastik anemi, hemolitik anemi, disgerminom, testis tümörü, tıkanmasarılığı, metastatik tümörler ve muskuler distrofide artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. KREATİN KİNAZ (CK) 29 / 54

Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:0-171 U/L Klinik Anlamı: Miyokard enfarktüsü, miyokardit, aşırı egzersiz, intra musküler enjeksiyonlar travmalar, felç, malign hipertermi, miksödem, pulmoner emboli, dermatomyozit, müsküler distrofiler ve kronik müsküler bozukluklarında artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. KREATİN KİNAZ MB (CK-MB) Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:0.00 25 U/L Klinik Anlamı: AMI tanısında kullanılır. AMI sonrasında 4 8 saatte yükselmeye başlar ve 24 saatte pik yapar. Bununla birlikte konjestif kalp yetmezliği, koroner anjiografi, kardiyak travmalar, kalp cerrahisi, muskuler distrofi, SLE, polimiyozit, yanıklar, Reye sendromu, hipotermi ve hipertermide de CK - MB duzeyi artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. ALKALEN FOSFATAZ (ALP) 30 / 54

Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:38 126 IU/L Klinik Anlamı: Alkalin fosfataz ölçümleri karaciğer, kemik, paratiroid ve barsak hastalıklarının tanı ve tedavisinde kullanılır. Viral hepatitler, infiltratif karaciğer hastalıkları, siroz, bilier obstrüksiyon, bilieratrezi, osteitis deformans, Paget hastalığı, hiperparatiroidizm, enfeksiyoz mononükleoz, metastatik kemik tümörleri, metabolik kemik hastalıkları, gebelik, konjestif kalp yetmezliği ve çocukların büyüme dönemlerinde ALP düzeyi artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler, lipemik örnekler AMİLAZ Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:Serum: 27 131 U/L İdrar (zamanlı): 1 17 U/saat Klinik Anlamı: Pankreatit, parotis bezi enfeksiyonları, ektopik gebelik, intestinal obstrüksiyon ve enfarktüsler, safra yolları hastalıkları, diabetik ketoasidoz, peritonit, makro amilazemi, bazı akciğer ve over tümörleri, böbrek yetmezliği, abdominal travma, ERCP, viral enfeksiyonlar, alkol kullanımı ve kafa travmasında serum amilaz düzeyi artar. Pankreatektomi sonrası, pankreas yetmezliği, kistik fibrozis ve ağır karaciğer hastalıklarında amilaz düzeyi düşer. Ayrıca narkotik analjezik kullanımı oddi sfinkterinde kasılmaya sebep olması nedeniyle serum amilaz düzeyini arttırabilir. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. FOSFOR (P) 31 / 54

Çalışma Yöntemi: Amonyum Molibdat (Spektrofotometrik) Refersans Aralığı: Serum: 2,5 4,6 mg/dl İdrar (sınırlı olmayan diyet): 0,4 1,3 g/24 saat Klinik Anlamı: Fosfor metabolizmasının değerlendirilmesinde kullanılır. Böbrek yetmezliği, vitamin D intoksikasyonu, osteolitik kemik metastazları, sarkoidozis, süt-alkali sendromu, hipoparatiroidizm, pseudohipoparatiroidizm, pulmoner embolizm, laktik asidoz, respiratuvar asidoz ve akromegalide serum fosfor düzeyi artar. Malabsorbsiyon, malnutrisyon, osteomalazi, hipokalemi, vitamin D eksikliği, steatore, renal tübüler asidoz, gram negatif bakteriyel septisemi, ağır diare, kusma, hiperkalsemi, primer hiperparatiroidizm, respiratuvar enfeksiyonlar, salisilat zehirlenmesi, hiperinsülinemi, respiratuvar alkaloz, renal tübüler defektler ve osteoblastik kemik metastazlarında ise fosfor düzeyi düşer. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. Panik değeri: Alt Limiti Üst Limiti Birimi Yetişkin 1 mg/dl DEMİR (FE) Örnek Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik Refersans Aralığı:Erkek: 45-182 µg/dl Eadın: 28-170 µg/dl Klinik Anlamı: Anemilerin değerlendirilmesinde kullanılır. Pernisyöz anemi, aplastik anami, hemolitik anemiler, hemakromatozis, kurşun zehirlenmesi, akut lösemi, akut hepatitler, vitamin B6 eksikliği, talasemi, tekrarlayan transfüzyonlar, akut demir zehirlenmelerinde ve nefritlerde serum demir düzeyi yükselir. Demir eksikliği anemisi, akut ve kronik enfeksiyonlar, hipotiroidizm, postoperatif dönemde ve kwashiorkorda ise serum demir düzeyi düşer Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler 32 / 54

DEMİR BAĞLAMA KAPASİTESİ (UIBC-Doymamış Demir Bağlama Kapasitesi) Örnek Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar Çalışma Yöntemi: Spektrofotometrik. Total demir bağlama kapasitesi (TIBC) TIBC= UIBC + Serum Demir formülü ile hesaplanır. Refersans Aralığı:155 300 µg/dl Klinik Anlamı: Hipokromik anemiler, akut hepatitler ve gebeliğin son dönemlerinde UIBC artar. Demir eksikliğine bağlı olmayan anemiler, kronik enfeksiyonlar, maligniteler, siroz, hemakromatozis, renal hastalıklar ve talasemilerde ise UIBC düşer. Örnek Ret Kriteri: Yetersiz örnekler, hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. HEMOGLOBİN A1 c (HbA1c). Örnke Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar. Örnek Türü: Tam kan Örnek Kabı: Mor kapaklı tüp Serum 24 4-7 Gün Çalışma Yöntemi: Türbidimetrik immünoinhibisyon yöntemi Refersans Aralığı:4,6-6.2 % Klinik Anlamı: Hemoglobin A1c nin tayin edilmesi diabetes mellitus lu hastalarda diyet etkinliğinin kontrolünün ve diabetes mellitus tedavisi sırasında terapinin izlenmesinde kullanılır. Son 1-2 aylık ortalama kan glukoz konsantrasyonunu gösterir. Örnek Ret Kriteri: Yetersiz örnekler, hemolizli örnekler, serumu ayrılmadan uzun süre bekletilmiş örnekler. KALSİYUM (CA) 33 / 54

Çalışma Yöntemi: İyon seçici elektrot Refersans Aralığı:Serum :8,6 10,0 mg/dl İdrar (zamanlı) :100 300 mg/24 saat Klinik Anlamı: Endokrin ve metabolik hastalıkların değerlendirilmesinde kullanılır. Primer ve tersier hiperparatiroidizm, çeşitli maligniteler(kemik tutulumu olmadan), kemik metastazları yapan tümörler polisitemia vera, feokromasitoma, sarkoidozis, vitamin D intoksikasyonu, süt-alkali sendromu, tirotoksikozis, dehidratasyona ve akromegalide serum Ca düzeyi artar. Hipoparatiroidizm, pseudo hipoparatiroidizm, vitamin D eksikliği, kronik böbrek yetmezliği, magnezyum eksikliği, akut pankreatit, hiperfosfatemi, sistinozis, osteomalazi, alkolizm, hepatik siroz ve hipoalbuminemi durumlarında ise serum Ca düzeyi azalır. Total Ca düzeyi, serum protein miktarındaki her 1 g/dl lik artışta kalsiyum miktarı yaklaşık 0,8 mg/dl azalır. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler, EDTA lı tüplere alınan örnekler. Panik değeri: Alt Limiti Üst Limiti Birimi Yetişkin 6 13 mg/dl KLORÜR (CL) Örnke Alma Zamanı: Rutin olarak 16:00 a kadar, Acil 7/24 Çalışma Yöntemi: İyon seçici elektrot Normal Değer Aralığı Serum 101 111 mmol/l İdrar (zamanlı) 110 250 mmol/24 saat CSF 118 132 mmol/l Klinik Anlamı: Elektrolit ve metabolik bozuklukların tanı ve tedavisinde kullanılır. Dehidratasyon, renal tübüler asidoz, akut böbrek yetmezliği, diabetes inspidus, salisilat intoksikasyonu ve respratuar alkalozda serum Cl düzeyi artar. Aşırı kusma, aldosteronizm, respratuar asidoz ve su intoksikasyonu gibi durumlarda ise Cl düzeyi düşer. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. 34 / 54

POTASYUM (K) Çalışma Yöntemi: İyon seçici elektrot Refersans Aralığı: Serum 3,6 5,1 mmol/l İdrar (zamanlı) 25 125 mmol/24 saat Klinik Anlamı: Elektrolit ve asit-baz dengesi bozuklukları ve böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Hemoliz, doku hasarı, şiddetli akut açlık, ağır egzersiz status epileptikus, malign hiperpireksi, asidoz ve dehidratasyonda, serum potasyum konsantrasyonu artar. Kronik açlık, diare, kusma, intestinal fistüller, renal tübülerasidoz, Fanconi sendromu, primer ve sekonder aldosteronizm, Cushing sendromu, Bartter sendromu, alkaloz ve osmotik diürezde ise serum potasyum konsantrasyonu düşer. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. Potasyum EDTA lı tüplere alınan örnekler. Panik değeri: Alt Limiti Üst Limiti Birimi Yetişkin 2,5 6,5 mmol/l SODYUM (NA) Çalışma Yöntemi: İyon seçici elektrot Refersans Aralığı: Serum: 136 145 mmol/l İdrar (zamanlı) : 40 220 mmol/24 saat Klinik Anlamı: Hipoaldosteronizm, nefrotik sendrom, daire, kusma, diüretik kullanımı, konjestif kalp yetmezliği, siroz, yanık ve travma durumlarında azalır. Diabetes insipitus, akut böbrek yetmezliği, ates, egzersiz, hiperaldosteronizm, daire ve kusma durumlarında ise artar. Örnek Ret Kriteri: Hemolizli örnekler. 35 / 54