ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KONYA İLİNDE KOYUNCULUK FAALİYETİNE YER VEREN TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE KOYUNCULUK FAALİYETİNDE ETKİLİ OLAN UNSURLARIN SAPTANMASI Mehmet Arif ŞAHİNLİ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2011 Her hakkı saklıdır

ÖZET Doktora Tezi KONYA İLİNDE KOYUNCULUK FAALİYETİNE YER VEREN TARIM İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ VE KOYUNCULUK FAALİYETİNDE ETKİLİ OLAN UNSURLARIN SAPTANMASI Mehmet Arif ŞAHİNLİ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK Bu çalışmada, Konya ilinde koyunculuk faaliyetine yer veren tarım işletmelerinin ekonomik analizi yapılmış ve koyunculuk faaliyetinde etkili olan unsurlar saptanmıştır. Araştırma kapsamında yer alan işletmeler, tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre seçilmiştir. Örneğe çıkan, 104 işletmeden veriler anket yoluyla toplanmıştır. İncelenen işletmelerde bir çiftçi ailesinin ortalama nüfusu 3.97 kişi ve ortalama işletme arazisi genişliği 137.95 dekardır. İşletmelerde aktif sermayenin %57.44 nü arazi(çiftlik) sermayesi ve %42.56 nı işletme sermayesi oluşturmaktadır. İşletmelerde elde edilen gayrisafi üretim değerinin %44.71 i bitkisel üretim değerinden, %55.29 u hayvansal üretim değerinden oluşmaktadır. Hayvansal üretim değerinin %36.77 si koyunculuğa aittir. Koyunculuk faaliyetine ait değişen masraflar içerisinde en büyük pay %63.47 ile yem masraflarına ait iken, ikinci sırada %24.24 ile işçilik masrafları yer almaktadır. Faktör analizine göre koyunculuğa etki eden 27 değişken, 4 faktörde toplanmıştır. Bu faktörler; gelir faktörü, hacimsel faktörü, masraflar faktörü ve işgücü faktöründen oluşmaktadır. Ekim 2011, 205 sayfa Anahtar Kelimeler: Koyunculuk faaliyeti, ekonomik analiz, faktör analizi i

ABSTRACT Ph.D. Thesis ECONOMIC ANALYSIS OF AGRICULTURAL FARMING THAT INVOLVES ALSO SHEEP FARMING ACTIVITIES IN THE KONYA PROVINCE AND THE DETERMINATION OF PREVAILING FACTORS IN SHEEP FARMING ACTIVITIES Mehmet Arif ŞAHİNLİ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK In this study, the economic analysis of agricultural farming that involves also sheep farming in the Konya Province was done and then the effective factors in sheep farming activities were determined. Research within the scope of enterprises are selected by Stratified Random Sampling Method. According to the selected sampling, 104 of agricultural farms have been studied and data were collected through a questionnaire. The average household size of farms was 3.97 people and the average size of farms was 137.95 decares. The value of the total assets was composed of 57.44 per cent fixed capital and 42.56 per cent operating capital on farms. The average gross production accounts was 44.71 per cent of crop production value and 55.29 per cent of animal production. 36.77 per cent of animal production value is belong to the sheep farming. The biggest share 63.47 per cent of feed costs and second place with 24.24 per cent labor costs are contained in the variable costs belong to sheep farming activities. According to the Factor Analysis, 27 of variables affecting to sheep farming are gathered by 4 factors. These factors are constitued as follows: income factor, volumetric factor, costs factor and labor factor. October 2011, 205 pages Key Words: Sheep farming activities, economic analysis, factor analysis ii

TEŞEKKÜR Bu tezin oluşmasında, yardımlarını esirgemeyen kıymetli danışman hocam Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK e değerli katkılarından dolayı çok teşekkür ederim. Ayrıca, değerli katkılarından dolayı Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Halil FİDAN a ve Ankara Üniversitesi Zootekni Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Fatin CEDDEN e teşekkürü bir borç bilirim. Araştırmanın bilgi toplama aşamasında sağladıkları kolaylık ve yakın ilgiden dolayı anket sorularını sabırla cevaplayan yöre çiftçilerine teşekkürlerimi sunarım. Bu araştırmanın çiftçilere ve yöreye hizmet veren ilgili kişilere yararlı olmasını dilerim. Her zaman yanımda olan aileme de sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Mehmet Arif ŞAHİNLİ Ankara, Ekim 2011 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR. iii SİMGELER DİZİNİ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ viii ÇİZELGELER DİZİNİ.. ix 1. GİRİŞ... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ... 4 3. MATERYAL VE YÖNTEM.. 13 3.1 Materyal. 13 3.2 Yöntem... 13 3.2.1 Örnek seçiminde uygulanan yöntem 13 3.2.2 Anket aşamasında uygulanan yöntem.. 17 3.2.3 İncelenen işletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem... 19 3.2.4 Faktör analizinde kullanılacak yöntem 24 3.3 Avrupa Birliği Koyun Varlığı.. 27 3.4 Dünya Koyun Varlığı 27 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 31 4.1 Araştırma Alanının Genel Konumu 31 4.2 İklim Durumu 31 4.3 Bitki Örtüsü... 31 4.4 Nüfus Durumu... 32 4.5 Eğitim Durumu.. 35 4.6 İşgücü Durumu.. 37 4.7 Kişi Başına Gelir Durumu 38 4.8 Tarımsal Yapı 40 4.8.1 Arazinin niteliklerine göre dağılımı. 40 4.8.2 İşletme yapısı ve arazi kullanımı.. 43 4.8.3 Girdi kullanımı... 48 4.8.3.1 Gübre kullanımı.. 49 4.8.3.2 Zirai ilaç kullanımı.. 49 4.8.4 Tarımsal kredi kullanımı... 50 4.8.5 Pazarlama... 52 4.8.6 Bitkisel üretim 55 4.8.6.1 Tarla ürünleri.. 55 4.8.6.2 Sebzeler 59 4.8.6.3 Meyveler... 62 4.8.7 Hayvan varlığı ve hayvansal üretim. 66 4.8.8 Tarımsal mekanizasyon durumu.. 68 4.8.9 Örgütlenme durumu.. 70 iv

5. BULGULAR 71 5.1 İncelenen İşletmelerin Ekonomik Analizi... 71 5.1.1 İncelenen işletmelerde nüfusun yapısı ve eğitim. 71 5.1.2 Aile işgücü varlığı... 76 5.1.3 İncelenen işletmelerde arazi varlığı.. 77 5.1.4 İncelenen işletmelerde sermaye durumu. 78 5.1.4.1 Aktif sermaye.. 79 5.1.4.1.1 Arazi (çiftlik) sermayesi.. 79 5.1.4.1.1.1 Toprak sermayesi.. 81 5.1.4.1.1.2 Arazi ıslahı sermayesi... 81 5.1.4.1.1.3 Bina sermayesi... 82 5.1.4.1.1.4 Bitki sermayesi... 84 5.1.4.1.2 İşletme sermayesi. 85 5.1.4.1.2.1 Hayvan sermayesi... 86 5.1.4.1.2.2 Alet-makine sermayesi... 89 5.1.4.1.2.3 Para sermayesi... 90 5.1.4.1.2.4 Malzeme-mühimmat sermayesi... 91 5.1.4.2 Pasif sermaye... 92 5.1.4.2.1 Yabancı sermaye (borçlar)... 93 5.1.4.2.2 Öz sermaye... 94 5.1.4.3 Sermaye nevileri ve oranları... 95 5.1.5 İşletmelerin yıllık faaliyet sonuçları. 96 5.1.5.1 Gayrisafi üretim değeri.. 96 5.1.5.2 Gayrisafi hasıla 100 5.1.5.3 İşletme masrafları... 102 5.1.5.3.1 Sabit işletme masrafları... 103 5.1.5.3.2 Değişen işletme masrafları.. 104 5.1.5.3.2.1 Bitkisel üretimde değişen masraflar 105 5.1.5.3.2.2 Hayvansal üretimde değişen masraflar... 106 5.1.5.4 Brüt kar 108 5.1.5.5 Saf hasıla.. 110 5.1.5.6 Tarımsal gelir... 111 5.1.5.7 Rantabilite 113 5.1.6 Faktör analizi.. 115 5.1.6.1 Faktör analizinde kullanılan değişkenler ve ortaklık unsurları. 119 5.1.6.2 Faktör analizinde kullanılan değişkenlerin özdeğerleri.. 121 5.1.6.3 Faktörlerin belirlenmesi. 123 5.1.6.4 Faktör yükleri.. 125 5.1.6.5 Faktör analizi sonuçlarının değerlendirilmesi.. 130 5.1.6.5.1 Faktörler... 130 5.1.6.5.1.1 Gelir faktörü (Faktör 1)... 131 5.1.6.5.1.2 Hacimsel faktörü (Faktör 2). 131 v

5.1.6.5.1.3 Masraf faktörü (Faktör 3) 131 5.1.6.5.1.4 İşgücü faktörü (Faktör 4). 132 5.2 Koyun Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerin Genel ve Yapısal Özellikleri 132 5.2.1 İncelenen işletmelerde koyunculuğun sorunlarının değerlendirilmesi.. 133 5.2.2 İncelenen işletmelerde örgütlenme durumu 134 5.2.3 İncelenen işletmelerde eğitim durumu. 134 5.2.4 İncelenen işletmelerde aile işgücünün durumu... 135 5.2.5 İncelenen işletmelerde destekleme ödemelerinin durumu. 136 5.2.6 İncelenen işletmelerde kredi kullanma durumu. 136 5.2.7 İncelenen işletmelerde pazarlama durumu. 137 5.2.8 İncelenen işletmelerde barınma koşullarının durumu... 138 5.2.9 İncelenen işletmelerde damızlık hayvan temini durumu... 138 5.2.10 İncelenen işletmelerde koyunculuk faaliyetinin gerilemesine neden olan faktörler... 139 5.2.11 İncelenen işletmelerde hayvan ürünleri ithalatının durumu... 140 5.2.12 İncelenen işletmelerde otlatılan gün sayısı. 141 5.2.13 İncelenen işletmelerde koyunculuk faaliyeti ile ilgili devletten beklentiler... 141 5.2.14 İncelenen işletmelerde iklim değişikliğinin hayvan yetiştiriciliği üzerine etkileri.. 155 5.2.15 İncelenen işletmelerde istihdam.. 162 5.2.16 İncelenen işletmelerde tarımsal yayım... 162 6. SONUÇ ve ÖNERİLER.. 163 6.1 Sonuç.. 163 6.2 Öneriler.. 171 KAYNAKLAR. 180 EKLER. 186 Ek 1 Tarımsal İşletmeler Anket Formu 187 Ek 2 Tarımsal İşletmelerde Koyunculuğun Sorunları Anket Formu 200 ÖZGEÇMİŞ. 204 vi

KISALTMALAR DİZİNİ AB ADNSK BBHB BK ÇKS Da DOLAR EİB EURO FAO GAP GSÜD KKKS OFV PDKA TAGEM TBA TG TMO TTÖ TURKVET TÜFE TÜİK ÜFE TL Avrupa Birliği Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Büyük Baş Hayvan Birimi Brüt Kar Çiftçi Kayıt Sistemi Dekar Amerika Birleşik Devletleri Para Birimi Erkek İşgücü Birimi Avrupa Para Birimi Gıda ve Tarım Teşkilatı Güneydoğu Anadolu Projesi Gayri Safi Üretim Değeri Koyun Keçi Kayıt Sistemi Ortak Faktör Varyansı Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü Temel Bileşenler Analizi Tarımsal Gelir Toprak Mahsulleri Ofisi Tabakalı Tesadüfi Örnekleme Hayvan Kayıt Sistemi Tüketici Fiyat Endeksi Türkiye İstatistik Kurumu Üretici Fiyat Endeksi Türk Lirası vii

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Konya ili haritası. 15 Şekil 3.2 Faktör analizinin şekilsel gösterimi 25 Şekil 3.3 Koyun varlığı, Dünya, 2009 Yılı 30 Şekil 4.1 Konya ili nüfusunun yaş grubuna ve cinsiyete göre dağılımı, 2008... 35 Şekil 4.2 Konya ili için tarımsal girdi kalemlerinin 2004 yılına göre dağılımı.. 48 Şekil 4.3 Türkiye için tarımsal girdi kalemlerinin 2004 yılına göre dağılımı 49 Şekil 4.4 2004-2008 Yılları arası kredi bakiyelerinin dağılımı.. 51 Şekil 5.1 İncelenen işletmelerin nüfus mevcudu ve cinsiyete göre dağılımı. 72 Şekil 5.2 İncelenen işletmelerde nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı. 74 Şekil 5.3 Faktörler ve özdeğerlerin dağılımı.. 124 viii

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Koyunculuğa yer veren tarım işletmelerinden seçilen örnek sayısı ve örnekleme oranının dağılımı 16 Çizelge 3.2 Anket yapılan ilçelerde anket sayısının dağılımı 17 Çizelge 3.3 Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan katsayılar. 20 Çizelge 3.4 Büyük baş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar. 21 Çizelge 3.5 Avrupa Birliği ülkelerine ait koyun sayıları, 2009 Yılı.. 28 Çizelge 3.6 Dünya koyun varlığı, 2009 Yılı.. 29 Çizelge 4.1 Merkez ve belde/köy nüfus toplamları Türkiye, Konya. 33 Çizelge 4.2 Konya ilinin yaş grubu ve cinsiyete göre nüfus dağılımı... 34 Çizelge 4.3 Konya ilinin okuma yazma durumu, cinsiyet ve yaş grubuna göre nüfus, 2008 yılı..... 36 Çizelge 4.4 Yaş gruplarına ve yıllara göre işgücüne katılma oranı (%), Konya, (15+ Yaş).. 37 Çizelge 4.5 İstihdam faaliyet kollarına göre dağılımı, Konya, (15+ Yaş) (Bin)... 38 Çizelge 4.6 Cari fiyatlarla yıllar bazında kişi başına gelir($), Türkiye, Konya. 39 Çizelge 4.7 Türkiye nin tarım alanları... 41 Çizelge 4.8 Konya nın tarım alanları..... 42 Çizelge 4.9 Tarım işletmelerinin büyüklük ve faaliyetleri itibariyle dağılımı, (%) Türkiye.. 43 Çizelge 4.10 Konya ilinde tarım işletmelerinin büyüklüğüne göre dağılımları... 44 Çizelge 4.11 Türkiye de tarım işletmelerinin arazi tasarruf şekline göre dağılımı, (%)..... 45 Çizelge 4.12 Arazi parça sayısı ve arazi büyüklüğü, Türkiye, Konya (%)... 46 Çizelge 4.13 Tarımsal işletmede bir ya da iki işi olan hanehalkı fertlerinin yaş ve cinsiyete göre çalışan sayısı ve ortalama çalışılan gün sayısı.. 47 Çizelge 4.14 Arazi kullanımına göre dağılım, Türkiye, Konya... 47 Çizelge 4.15 Tarımsal girdi kullanımının Konya ili ve Türkiye için dağılımı, 2004 yılı 48 Çizelge 4.16 Gübre kullanımı (Ton), Konya, Türkiye, 2007 yılı.. 49 Çizelge 4.17 Konya ilinde kullanılan zirai mücadele ilaçlarının miktarları (Kg), 2008 yılı... 50 Çizelge 4.18 Yıllar itibariyle kredi bakiyeleri (TL)... 50 Çizelge 4.19 Yıllar itibariyle tarım kredi kooperatiflerinin normal, idari ve kanuni takipteki borçlara uyguladığı zirai kredi faiz oranları (%)... 51 Çizelge 4.20 Bankalardan kullanılan kredilerin dağılımı, Türkiye, Konya... 52 Çizelge 4.21 Konya ili süt ve et durumu... 53 Çizelge 4.22 İşlenen arazinin dağılımı (dekar) 2008 Yılı.. 55 Çizelge 4.23 Türkiye ve Konya da yağ bitkileri ekim alanları, üretim ve verim durumu.. 56 Çizelge 4.24 Türkiye ve Konya da tahıl ekim alanları, üretim ve verim durumu. 57 Çizelge 4.25 Türkiye ve Konya da endüstri bitkileri ekim alanı, üretim ve verim durumu.... 58 Çizelge 4.26 Türkiye ve Konya da yemeklik tane baklagillerin ekim alanı, üretim ve verim durumu... 59 Çizelge 4.27 Türkiye ve Konya da yaprağı yenen sebzelerin üretim miktarları... 60 ix

Çizelge 4.28 Türkiye ve Konya da baklagil sebzelerin üretim miktarları.... 61 Çizelge 4.29 Türkiye ve Konya da meyvesi yenen sebzelerin üretim miktarları.. 61 Çizelge 4.30 Türkiye ve Konya da soğansı, yumru ve kök sebzelerin üretim miktarları... 62 Çizelge 4.31 Türkiye ve Konya da üzümsü meyvelerin alanı, üretimi ve verim durumu... 63 Çizelge 4.32 Türkiye ve Konya da taş çekirdekli meyvelerin alanı, üretimi ve verim durumu.... 64 Çizelge 4.33 Türkiye ve Konya da sert kabuklu meyvelerin alanı, üretimi ve verim durumu.... 65 Çizelge 4.34 Türkiye ve Konya da yumuşak çekirdekli meyvelerin alanı, üretimi ve verim durumu.. 66 Çizelge 4.35 Büyükbaş hayvan sayısı ve hayvansal üretim, Konya.. 67 Çizelge 4.36 Küçükbaş hayvan sayısı ve hayvansal üretim, Konya.. 69 Çizelge 4.37 Konya ve Türkiye de tarımsal alet ve makinelerin durumu. 70 Çizelge 4.38 Türkiye ve Konya ilinde bulunan Tarım Kooperatiflerinin durumu, 2006 yılı.. 70 Çizelge 5.1 İncelenen işletmelerin nüfus mevcudu ve cinsiyete göre dağılımı... 71 Çizelge 5.2 İncelenen işletmelerde nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 73 Çizelge 5.3 İncelenen işletmelerde nüfusun eğitim durumlarına göre dağılımı (7 ve yukarı yaş). 75 Çizelge 5.4 İncelenen işletmelerde aile işgücü ve yabancı işgücü varlığı (EİB,%). 76 Çizelge 5.5 İşletme arazisi ve arazi tasarruf durumunun dağılımı (da). 77 Çizelge 5.6 İncelenen işletmelerde arazi nevileri (da) ve dağılımı (%)... 78 Çizelge 5.7 İncelenen işletmelerde arazi (çiftlik) sermayesi ortalama değerleri (TL) ve oransal dağılımı (%) 80 Çizelge 5.8 İncelenen işletmelerde ortalama toprak sermayesi (TL) ve dağılımı (%).. 81 Çizelge 5.9 İncelenen işletmelerde arazi ıslahı sermayesi. 82 Çizelge 5.10 İncelenen işletmelerde bina sermayesi (TL) ve dağılımı (%).. 83 Çizelge 5.11 İncelenen işletmelerde bitki sermayesi (TL) ve dağılımı (%).. 85 Çizelge 5.12 İncelenen işletmelerde işletme sermayesi (TL) ve dağılımı (%).. 86 Çizelge 5.13 İncelenen işletmelerde hayvan varlığı (Baş ve BBHB) 87 Çizelge 5.14 İncelenen işletmelerde hayvan sermayesi değerleri (TL) ve dağılımı (%).. 88 Çizelge 5.15 İncelenen işletmelerde küçükbaş hayvan sermayesi değerleri (TL) ve dağılımı (%)... 89 Çizelge 5.16 İncelenen işletmelerde mevcut alet-makine çeşitleri ve ortalama sayıları... 90 Çizelge 5.17 İncelenen işletmelerde ortalama alet-makine sermayesi (TL) ve dağılımı (%)... 90 Çizelge 5.18 İncelenen işletmelerde ortalama para sermayesi (TL) ve dağılımı (%) 91 Çizelge 5.19 İncelenen işletmelerde ortalama malzeme mühimmat sermayesi (TL) ve dağılımı (%). 92 Çizelge 5.20 İncelenen işletmelerde reel borçlar, indi borçların dağılımı. 93 Çizelge 5.21 İncelenen işletmelerde öz sermaye (TL) ve dağılımı (%) 94 x

Çizelge 5.22 İncelenen işletmelerde sermaye varlığı 96 Çizelge 5.23 İncelenen işletmelerde gayrisafi üretim değeri (TL) 97 Çizelge 5.24 İncelenen işletmelerde hayvansal üretim değerinin dağılımı... 98 Çizelge 5.25 İncelenen işletmelerde bitkisel, koyunculuk, sığırcılık ve diğer hayvancılık faaliyetleri gayrisafi üretim değeri (TL)... 99 Çizelge 5.26 İncelenen işletmelerde gayrisafi hasıla değerleri (TL)... 100 Çizelge 5.27 İncelenen işletmelerde gayrisafi hasıla değerlerinin bazı birimlere düşen değerleri.. 101 Çizelge 5.28 İncelenen işletmelerde işletme masraflarının dağılımı. 103 Çizelge 5.29 İncelenen işletmelerde toplam işletme masraflarının değişik birimlere düşen değerleri.. 103 Çizelge 5.30 İncelenen işletmelerde sabit masraf unsurlarının dağılımı... 104 Çizelge 5.31 İncelenen işletmelerde değişen işletme masraflarının dağılımı 105 Çizelge 5.32 İncelenen işletmelerde bitkisel üretimde değişen masrafların dağılımı. 106 Çizelge 5.33 İncelenen işletmelerde hayvansal üretimde değişen masraflar 107 Çizelge 5.34 İncelenen işletmelerde koyunculuk faaliyetine ait değişen masraflar... 108 Çizelge 5.35 İncelenen işletmelerde brüt karın dağılımı... 109 Çizelge 5.36 İncelenen işletmelerde koyunculuk faaliyetine ait brüt kar.. 109 Çizelge 5.37 İncelenen işletmelerde saf hasılanın dağılımı... 110 Çizelge 5.38 Saf hasılanın çeşitli birimlere düşen değerleri.. 111 Çizelge 5.39 İncelenen işletmelerde tarımsal gelirin dağılımı.. 112 Çizelge 5.40 İncelenen işletmelerde mali ve ekonomik rantabilitenin dağılımı... 114 Çizelge 5.41 Finansal yatırım araçlarının reel getirileri.... 114 Çizelge 5.42 Korelasyon matrisi 117 Çizelge 5.43 Faktör analizinde kullanılan değişkenler.. 118 Çizelge 5.44 Faktör analizinde kullanılan değişkenler ve ortak faktör varyans değerleri 120 Çizelge 5.45 Faktör analizine ilişkin özdeğer, fark, oran ve kümülatif değerler... 122 Çizelge 5.46 Faktör analizine göre faktörlerin isimlendirilmesi ve bunlara ilişkin özdeğer, varyans ve birikimli varyans değerleri 123 Çizelge 5.47 Faktör yükleri matrisi... 126 Çizelge 5.48 Faktör dönüşüm matrisi 127 Çizelge 5.49 Faktör skorları katsayı matrisi.. 128 Çizelge 5.50 Koyun sayısındaki artış veya azalışların nedenleri.. 133 Çizelge 5.51 Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği teknikleri konusunda eğitim alıp almama durumu 135 Çizelge 5.52 Aile işgücünün işletmeye katkısına ilişkin durum 135 Çizelge 5.53 Koyunculuk desteklerinden yararlanma durumu.. 136 Çizelge 5.54 Kredi kullanma durumu (%). 137 Çizelge 5.55 Koyunculuktan elde edilen ürünlerin pazarlama imkanları.. 137 Çizelge 5.56 Hayvanların barınma yapıları... 138 Çizelge 5.57 Damızlık hayvan temini durumu.. 139 Çizelge 5.58 Koyunculuk faaliyetinin gerilemesine neden olan başlıca faktörler 140 Çizelge 5.59 Koyunların otlatma gün sayısı.. 141 Çizelge 5.60 Koyunculuk faaliyeti ile ilgili devletten beklentilerin durumu 142 Çizelge 5.61 2011 Yılı birime destek miktarları... 153 xi

Çizelge 5.62 Diğer tarımsal amaçlı destekler 154 Çizelge 5.63 Faiz indirimli kredi uygulamaları (%).. 155 Çizelge 5.64 Uzun yıllar içinde gerçekleşen ortalama değerler (1975-2010), Konya 156 Çizelge 5.65 Son yıllardaki sıcaklık artışına bağlı olarak, işletmelerde hayvan yetiştiriciliği konusunda meydana gelen değişikliklere ilişkin durum 157 Çizelge 5.66 Son yıllardaki sıcaklık artışına bağlı olarak, bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi konusunda meydana gelen değişikliklere ilişkin durum 157 xii

1. GİRİŞ Hayvancılık, Türkiye de artan nüfusun yeterli ve dengeli beslenmesinde ve birçok alanda endüstri hammaddesi olarak kullanılması açısından önemli bir yer tutmaktadır. Bununla birlikte hayvancılık sektörü, içine bir çok faaliyeti dahil etmesi nedeniyle, Türkiye ekonomisine olduğu kadar, sosyal sorunlarına da çözüm getirebilmektedir. Hayvancılık, kırsal alanlarda yaşanan işsizliği azaltmasının yanı sıra, kente göçün önüne geçerek, çarpık kentleşme ve nüfus baskısını azaltmak gibi, sosyal fonksiyonları üstlenmektedir. Bir ülkenin milli geliri açısından hayvancılığın önemi ise, ülkenin dengeli kalkınmasına katkıda bulunmak, milli geliri artırmak ve diğer sektörlere hammadde sağlamaktır. Türkiye, coğrafi özellikler bakımından hayvansal ürün üretimi için uygun bir ortam sağlamakta olup, önemli bir potansiyele sahip bir ülkedir. Türkiye de hayvancılığın gelişmesi ancak doğru tarım politikaları, ırkların ıslah edilmesi, yem bitkisi tarımına yeterli önemin verilmesi ve sınırlarımızın ciddi kontrolü ile kırmızı etin iç piyasaya girmesine izin verilmemesi ile olacaktır. Bu şekilde, ihracatçı konumunda olan Türkiye, yeniden eski durumuna kavuşabilecektir. Türkiye de koyun yetiştiriciliği hayvancılık açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. Kırmızı et ve süt üretiminin bir kısmı ile, yapağı koyunlardan sağlanmaktadır. Daha az sermaye ve yatırım gerektiren ayrıca işgücünün değerlendirilmesinde önemli bir yere sahip olan koyunculuk, Türkiye koşullarında devam ettirilmesi gereken bir hayvancılık faaliyetidir. Konya ili ve çevresi sahip olduğu iklim ve bitki örtüsü sebebiyle koyun yetiştiriciliği açısından önemli bir il olarak Türkiye coğrafyasında yerini almaktadır. Kurak iklim koşulu, geniş yayla ve meraların mevcut olması koyunculuk faaliyetinin yapılması için uygun ortam yaratabilmektedir. 1

Bitkisel üretimin genellikle tahıla dayandığı, aynı zamanda yağışların yetersiz olduğu yerlerde koyun populasyonları yoğunluk kazanmaktadır. Konya ilinde koyun ırkı olarak, Konya (Orta Anadolu) Merinosu, MerinosxH.Down (Hasmer) Alman siyah baş ve AkkaramanxH.Down (Hasak) Alman siyah baş ın ağırlıklı olarak yetiştirildiği görülmektedir. Türkiye doğal ve ekolojik koşullar bakımından hayvancılığa oldukça elverişlidir. Türkiye de hayvancılığı geliştirmeye yönelik politikaların yetersiz oluşu, ülkeyi hayvan sayısı çok ancak hayvansal ürünler üretimi yetersiz bir duruma getirmiştir. Hayvansal üretimin geliştirilmesi için; hayvancılık işletmelerinin incelenmesi, analizi, sorunları ile hayvansal üretimi etkileyen faktörlerin ve etki derecelerinin belirlenmesi önemlidir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre; Konya ilinde 31 ilçe bulunmakta olup, 15 ilçede yerli koyun ırkı yetiştirilmekte, 16 ilçede ise yerli koyun ırkları ve varyeteleri ve merinos koyunu ırkları yetiştirilmektedir. İldeki, tarım işletmelerinde koyun yetiştiriciliğinin en yoğun yapıldığı, tarım tekniği, coğrafi ve ekonomik durum bakımından Konya ilini temsilen Cihanbeyli, Karatay ve Karapınar ilçeleri araştırma alanı olarak saptanmıştır. Bu ilçelerde koç altı koyun sayıları sırasıyla, Cihanbeyli ilçesi 43.470, Karapınar ilçesi 64.500 ve Karatay ilçesi 77.005 adettir (Anonim 2009). Yerli koyun ve yerli merinos toplamı Türkiye genelinde 2004 yılı için 25.201.155 baş, 2005 yılı için 25.304.325 baş, 2006 yılı için 25.616.912 baş iken, Konya ilinde 2004 yılı için 1.332.073 baş, 2005 yılı için 1.328.401 baş ve 2006 yılı için 1.322.382 baştır. Mevcut verilere göre, Konya ilinde yerli koyun ve yerli merinos varlığının Türkiye toplamı içindeki payı 2004-2006 yılları arasında ortalama %5.3 dür. Türkiye toplamında 2005 yılı için artış hızı %0.41 ve 2006 yılı için artış hızı %1.24 iken, Konya ilinde ise 2005 yılı için artış hızı %-0.28 ve 2006 yılı için artış hızı %-0.45 dir. Bu oranlara göre değerlendirme yapıldığında, yerli koyun ve kültür ırkı melezlerinde sayısında Türkiye genelinde artış var iken, Konya ilinde azalış görülmektedir. Konya ilinin koyun varlığı bakımından önemi dikkate alındığında, koyun sayısının neden azaldığı, bu azalışa hangi faktörlerin sebep olduğunun araştırılması gerekmektedir. Konya ilindeki koyun eti üretiminin Türkiye içindeki payı, 2004 yılında %6.6, 2005 yılında %6.4 ve 2006 yılında %6.3 dür (Anonim 2009). 2

Konya ili ve Türkiye genelinde hayvancılık sektöründe yaşanan problemlerin çözümü için, bütün tarımsal işletmelerde kurumsallaşma ve ihtisaslaşma yaygınlaştırılmalı, verimlilik ve kaliteli üretim artırılarak ithalata olan kısmi bağımlılık ortadan kaldırılmalıdır. Ayrıca, hayvancılığımızın AB ülkeleri ile rekabet edilebilir bir düzeye getirilmesi için, üreticilerin ekonomik ve mesleki çıkarlarını koruyabilecekleri başta kooperatifler ve üretici birlikleri gibi örgütler olmak üzere mevcut yem kaynaklarının değerlendirilmesi yem bitkileri üretiminden pazarlama organizasyonuna kadar tüm tarım alanlarını içine alan ulusal bir programın acil olarak uygulamaya konulması zorunlu görülmektedir. Konya ilinde koyunculuk faaliyetinin mevcut durumunun tespit edilmesi, koyun yetiştiren tarım işletmelerinin genel özelliklerinin ortaya konularak ekonomik analizlerinin yapılması ve işletme bütünü içinde koyunculuk faaliyetinin yerinin belirlenmesi, istatistik tekniklerinden faktör analizi yardımıyla koyunculuk faaliyetine etki eden önemli unsurların ortaya çıkarılması, koyun yetiştiricilerinin karşılaştıkları sorunların belirlenerek çözüm önerileri sunulması ve son olarak Konya ilinde koyunculuk faaliyetini geliştirme imkanlarının belirlenmesi bu çalışmanın amaçları arasında sayılabilmektedir. 3

2. KAYNAK ÖZETLERİ Türkiye de ve Türkiye dışındaki diğer ülkelerde koyun yetiştiriciliğinin ekonomisi ve koyun yetiştiren tarım işletmelerinin ekonomik analizine yönelik çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu konuda yapılmış çalışmalardan ilgili olanlarına aşağıda yer verilmiştir: Duncan (1968), Faktör Analizi, Bir Çiftlik Yönetimi Araştırma Aracı adlı araştırmada, faktör analizi tekniği ile ilgili bilgi verilmiştir. Bir çiftlik yönetimini etkileyen unsurların faktör analizi yardımı ile belirlenmesi üzerine yapılmış bir çalışmadır. Çiftlik yönetimi araştırmalarında bu analizin kullanımında oldukça iyi sonuçlar elde edilmiştir. Yurdakul (1974) ün, Adana İli Koyun Besiciliği Ekonomisi adlı araştırmasında, ilde koyun besiciliği yapan işletmelerin ekonomik yapılarına ilişkin analiz yapılmıştır. Ekonomik analiz aşamasında korelasyon analizi, faktör analizi ve regresyon analizi kullanılmıştır. Açıl ve Demirci (1976), Türkiye Koyunculuk Ekonomisi ve Orta Anadolu Koyun İşletmeleri adlı araştırmalarında, Orta Anadolu koyunculuk ekonomisi ile ilgili analiz gerçekleştirmiştir. Koyunculuk üretim faaliyetinin temel girdilerinden yem fiyatları 1966-1976 yılları arasında 3.3 kat, ücretler 2.7 kat, yapı malzemesi fiyatları 2.5 kat artarken aynı dönemde koyun ürünlerinin çiftçi eline geçen fiyatları canlı koyunda 4.4 kat, koyun etinde 3.5 kat, sütte 3 kat ve yapağıda ise 2.7 kat artmıştır. Sonuç olarak, koyun ve koyun ürünleri fiyatlarının gelişme seviyesinin bu üretim faaliyetinin devamlılığını sağlayacak ölçüde ve rekabet gücünü artırıcı yönde olduğunu göstermektedir. Sönmez vd. (1990) nin, Batı Anadolu ve Trakya da Koyunculuk İşletmelerinin Yapısal Özelliği ve Verimliliği adlı araştırmasında, Batı Anadolu ve Trakya için Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi nin geliştirdiği yeni koyun tiplerinin özellikleri ortaya çıkarılmış ve bu bölgelerde koyunculuğun yapısal özellikleri ve verimlilikleri araştırılmıştır. 4

Patterson ve Patterson (1991), Güney-Batı Viktoria da Sistemlerin Devamlılığında Kar Maksimizasyonu adlı araştırmada, koyunculuk yapan tarım işletmelerinde uzun dönemde işletme toplam karlılığının maksimizasyonunun hektar başına elde edilen yapağı gelirini yükselteceğini ortaya koymuşlardır. Karaca vd. (1993) nin, Doğu Anadolu Bölgesinde Koyun Yetiştirmenin Sosyolojik Ekonomik ve Genetik Görünüşü adlı araştırmasında, Doğu Anadolu Bölgesinde koyunculuğun yapısal özelliklerini ve verimliliğini ortaya çıkarmak amacıyla yaptıkları bu çalışma, koyunculuk işletmelerinin genel özelliklerini belirlemektir. Otlatma süresi ve çoban kullanımı, sürü yönetimi ve işgücü, verimlilik, işletmelerin ekonomik analizleri ve yetiştiricilerin koyunculuk ile ilgili görüş ve değerlendirmeleri ele alınmıştır. Vitola (1995), Litvanya da çeşitli yıllara ait veriler kullanarak, koyunculuk ekonomik analizi yapmış, koyunculuğun karlı bir üretim faaliyeti olduğunu vurgulamıştır. Ekonomik analiz aşamasında çeşitli yıllara ait koyun sayıları, yapağı ve koyun eti üretimi ile ilgili veriler kullanılmıştır. Darwich (1998), Suriye'de Jabel Abdel Aziz Dağlık Bölgesindeki Küçükbaş Hayvan Yetiştiren İşletmelerin Ekonomik Analizi adlı araştırmada, Suriye nin kuzeydoğu kesiminde Jabel Abdel Aziz dağlık bölgesinde, hayvansal üretim yönünden önemli yere sahip olan bölgede, küçükbaş hayvan yetiştiren işletmelerin sosyo-ekonomik yapıları incelemiş ve ekonomik analizi yapılmıştır. Cevger (1997), Karaman İli Kuzu Besi İşletmelerinde Karlılık ve Verimlilik Analizleri adlı araştırmada, bu işletmelerde kullanılan üretim faktörlerinin dağılımlarını ve kaynak kullanım etkinliğini tespit etmek, optimum kaynak kullanımını sağlayarak karlılık ve verimliliği yükseltmek için alınabilecek önlemleri saptamak amaçlamıştır. Araştırmada, ilde kuzu besi işletmeleri arasından tabakalı rastgele örnekleme yöntemi ile seçilen 41 adet işletmeden anket yoluyla sağlanan 1993, 1994 ve 1995 yıllarına ait veriler kullanılmıştır. İşletme sonuçlarının değerlendirilmesinde, Cobb-Douglas üretim fonksiyonu modelinden yararlanılmış, çeşitli rantabilite rasyoları 5

kullanılmıştır. Araştırmada 100 baş ve daha az sayıda kuzuya sahip işletmeler küçük ölçekli, 101-200 baş arası kuzuya sahip olanlar orta ölçekli, 201 ve üzeri sayıda kuzuya sahip olanlar ise büyük ölçekli işletme olarak tanımlanmıştır. Yapılan logaritmik çoklu regresyon analizleri sonucunda küçük ve orta ölçekli işletmelerde ölçeğe göre azalan, büyük ölçekli işletmelerde ise ölçeğe göre artan verim tespit edilmiştir. Girdi unsurlarının marjinal değer prodüktivitileri; besi materyalinde 1.38 TL, yemde 2.04 TL, işçilikte 1.45 TL, veteriner hekim ve ilaç giderlerinde 2.12 TL, bakım-onarım ve amortisman masraflarında 3.08 TL ve diğer masraflarda 4.13 TL olarak saptanmıştır. İşletmelerin fiili ve tahmini üretim değerlerinden yararlanarak ortalama verimlilik endeksleri hesaplanmıştır. İl ortalamasının baz alındığı endeks değerleri küçük ölçekli işletmelerde 104.10, orta ölçekli işletmelerde 98.19, büyük ölçekli işletmelerde ise 97.83 olarak saptanmıştır. Özayar (1997), Yozgat İli Yerköy İlçesinde Koyun Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi adlı araştırmada, 1 kg koyun sütünün 56.447 TL e mal olduğu ve yem masraflarının toplam maliyet içerisindeki payının %25 olduğunu tespit etmiştir. Connoly (2000) nin çalışmasında, İrlanda nın koyun üretiminde ekonomik performansı değerlendirilmiştir. Koyunculuk işletmelerinin koyunculuk için uygun olmayan alanlarda yoğunlaştığı ve işletmelerin %75 nin bu uygun olmayan alanlarda bulunduğunu belirtmiştir. Fransa, İngiltere, İspanya, Yunanistan ve İrlanda nın toplam et üretiminin, Avrupa Birliği koyun eti üretiminin %86 na sahip olduğunu bildirmiştir. İrlanda nın 1999 yılına ait koyunculuk gelirinin 154 milyon $ olduğu, toplam tarımsal üretim değeri içerisindeki payınınn %5 e karşılık geldiğini bildirmiştir. 1992 yılında AB genel tarım politikaları ile konulan kotaların sonucunda koyun sayısının düştüğünü belirtmiştir. Direk vd. (2000) nin, Konya İlindeki Koyunculuk İşletmelerinin Yapısal Özellikleri adlı çalışmasında, 1997-1998 yıllarında işletmelerin yapısal özellikleri ortaya konulmuştur. Araştırmanın materyalini, Konya merkez ve ilçelerinden toplam 45 işletme oluşturmuştur. Konya da hakim koyun ırkı Akkaraman olup, Merinos, Kıvırcık, AkkaramanxDağlıç ve AkkaramanxMerinos melezleri yetiştirilmektedir. Sürü 6

kompozisyonu %63.60 anaç koyun, %21.17 toklu, %13.47 kuzu ve %1.76 koç şeklindedir. Damızlık seçiminde morfolojik yapıya bakılmaktadır. Damızlıkta kullanma yaşı 17-20 ay, damızlıkta kullanma süresi 3-3.5 yıldır. Yetiştiricilik ekstansif yapıdadır. Koyunların beslenmesi mera ve anıza dayanmakta kış aylarında ek yemleme yapılmaktadır. Bölgede koyunlar Ağustos ayında kızgınlık göstermeye başlamakta ve aşımı Kasım ayına kadar sürmektedir. Koç katanı serbest usulde yapılmaktadır. Koyunculuk genelde işletmecinin yan gelir kaynağını oluşturmaktadır. Sağlık koruma uygulamaları yetersizdir. Barınaklar ilkel yetiştiricinin konusundaki bilimsel bilgi düzeyi yetersizdir. Morrison vd. (2000), Yeni Zelanda da Koyun ve Sığır Yetiştiriciliğinin Etkinliği: Düzenleyici Reform Etkileri adlı araştırmasında, Yeni Zelanda daki çiftliklerin verimliliğini araştırmıştır. 1980 li yıllarda alınan düzenleyici reformun etkileri gözden geçirilmiştir. Yeni Zelanda da koyun ve sığır yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerinin ekonomik analizinde translog üretim fonksiyonunu kullanmıştır. Aydın ve Dellal (2001), Artvin İli Koyun Yetiştiriciliğinin Yapısal Özellikleri adlı çalışmada, ilde en yaygın yetiştiriciliği yapılan ırkın Hemşin ve Akkaraman olduğunu, sürü büyüklüğünün ortalama 126.4 olduğunu, ilkine damızlıkta kullanma yaşının dişilerde 18, erkeklerde ise 17 ay olduğunu, damızlıkta kalma süresinin erkeklerde 5 yıl, dişilerde ise 6.5 yıl olduğunu, koç katımının serbest usulde yapıldığını, koç katımının Ekim ayında başladığı, Kasım ayında bittiği, barınak dezenfeksiyonu ve aşılamanın işletmelerin tamamında yapıldığı, yetiştiricilikte geleneksel yöntemlerin devam ettiğini ortaya koymuşlardır. Dağıstan (2002), Orta-Güney Anadolu Bölgesi nde Koyunculuk Faaliyetinin Ekonomik Analizi adlı araştırmasında, Orta-Güney Anadolu Bölgesi nde koyunculuk faaliyeti yapan tarım işletmelerini incelemiş, bu işletmelerde koyunculuk faaliyetinin ekonomik yapısını ve sorunlarını ortaya koymayı amaçlamıştır. Elde edilen sonuçlara bakılarak bazı sektörel çözüm önerileri getirilmiştir. Araştırmada yer alan işletmelerde 1.966 TL olan gayrisafi hasıla değerinin %52 ni oluşturan koyunculuk faaliyeti gelirinin %16.93 ü süt üretiminden sağlanmaktadır. İncelenen işletmelerde işletme başına 7

koyunculuk faaliyeti ortalama safi karı 1.447 TL olup, işletmelerin %29 u negatif safi kara sahiptir. İşletme başarısında etkili olan bazı faktörler koyun sayısı ve işletmede kullanılan aile işgücü oranıdır. Koyunculuk faaliyetinin geliştirilebilmesi için öncelikle sürü büyüklüğünün 50 koyunun üzerine çıkarılması ve aile işgücünün daha etkin kullanılması sağlanmalıdır. Dellal vd. (2002) nin, GAP Bölgesinde küçükbaş hayvan yetiştiriciliği ile uğraşan işletmelerin ekonomik analizinin ve bu faaliyetten elde edilen hayvansal ürünlerin pazarlanması konularının ele alındığı araştırmada, bölgedeki mevcut durum ortaya konulmuştur. Araştırma sonuçlarına göre, aktif sermaye içinde arazi sermayesinin payı %62.95, hayvan sermayesinin payı %9.84 dür. Hayvansal üretim değerinin %83.39 u koyun ve keçi yetiştiriciliğinden elde edilmektedir. Koyunculukta üretim değerinin %30.70 i, keçi yetiştiriciliğinde ise %55.73 ü süt üretim değerinden elde edilmektedir. Gayrisafi üretim değerinin %43.34 nü bitkisel üretim değeri, %55.66 nı hayvansal üretim değeri oluşturmaktadır. Gayrisafi üretim değeri içinde en büyük payı %39.92 payı ile koyun yetiştiriciliği almaktadır. İşletmelerde elde edilen toplam aile gelirinin %96.33 ü tarımsal gelir, %3.67 si tarım dışı gelirdir. Şahin ve Yıldırım (2002), Van ili merkez ilçede koyunculuk yapan işletmelerin yıllık faaliyetlerini ekonomik açıdan değerlendirmiştir. İşletmelerin girdi kullanım düzeyleri belirlenmiş olup, işgücü verimlilikleri, karlılık oranları ve bazı etkinlik katsayıları hesaplanmıştır. Çalışmanın verileri, Van ili merkez ilçede bulunan 12 köyden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenen 63 işletmeden toplanmıştır. Veriler 1999-2000 üretim dönemine ait bulunmaktadır. Brüt üretim değerinin %67.8 i kuzu üretim değerinden elde edilmiştir. Toplam değişken masrafların %68.3 nü yem masrafları oluşturmaktadır. Bir üretim döneminde koyun üretim birimi başına düşen yem miktarı 143.7 kg olup, bunun 81.33 kg ı kaba yem ve 64.44 kg ı ise kesif yemdir. Aksoyak (2004), Konya İli Sarayönü İlçesi Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Planlanması adlı araştırmasında, Konya ili Sarayönü ilçesi tarım işletmelerinin ekonomik analizlerini yapmış, işletmelerin optimum ürün bileşiminde yeter gelirli işletme büyüklüklerini doğrusal programlama yöntemiyle belirlemiştir. Araştırmada, 8

işletmelerden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre belirlenen 92 işletme ele alınarak, bu işletmelerden anket yöntemiyle sağlanan veriler değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler 2000-2001 üretim dönemine aittir. İncelenen işletmelerde bir çiftçi ailesi ortalama 4.95 nüfusa sahiptir. Ortalama işletme arazi genişliği 242.54 dekardır. İşletmelerde aktif sermayenin %83.62 ni çiftlik sermayesi ve %16.38 ni ise işletme sermayesi oluşturmaktadır. Kan ve Direk (2004) nin, Konya İlinde Kırmızı Et Fiyatlarındaki Gelişmeler adlı araştırmasında, 1995-2003 yılları arasında Konya ili Et ve Balık Kurumu nda oluşan kırmızı et fiyatlarındaki gelişmeler incelenmiştir. Araştırmada ayrıca Konya ili kırmızı et fiyatlarındaki mevsimsel dalgalanmaların analizi de yapılmıştır. Araştırma bulgularına göre, ele alınan dönem içerisinde kırmızı et reel fiyatları 1995 yılı başlangıç yılına göre %18.12 oranında azalmış olup, reel fiyatlar önemli mevsimsel dalgalanmalar göstermektedir. Bu dönem içerisinde en yüksek fiyatlar sırasıyla Temmuz, Ağustos, Eylül ve Haziran aylarında, en düşük fiyatlar ise Nisan, Mayıs ve Şubat aylarında oluşmaktadır. Kaymakçı vd. (2004), Damızlık Koyun-Keçi Yetiştirici Birliklerinin İşlevleri adlı araştırmalarında, Türkiye de hayvancılıkta örgütlenme politikalarının tarihsel gelişimini incelemiş, bu birliklerin amacı ve çalışma konuları, koyun ve keçi ıslahında örgütlenme modeli önerisini ortaya koymuşlardır. Kırk (2004), Van ilinde Koyun ve Keçi Yetiştiriciliğinin Yapısı ve Geliştirme Yolları adlı araştırmasında, yetiştiricilerin teknik anlamda küçükbaş hayvan besisi yapmadığını, yetiştiricilerin en büyük probleminin kaba ve kesif yem fiyatlarının yüksek olduğunu, damızlık seçiminde ise bilimsel dayanaklarda daha çok geleneksel damızlık seçim kriterleri olan, vücut rengi, boynuz yapısı, kuyruk şekli gibi kalitatif özellikler ön planda tutularak, mevcut sürülerin içinden damızlık erkek ve dişileri tercih ettiklerini belirtmektedir. Aktürk vd. (2005), Gökçeada da Ekstansif Koşullarda Hayvancılık Yapan İşletmelerin Sosyo-Ekonomik Açıdan İncelenmesi adlı araştırmalarında, Gökçeada da serbest 9

koşullarda küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapan işletmeleri sosyo-ekonomik açıdan incelemişlerdir. Bu kapsamda, Gökçeada daki işletmeler arasından basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile 49 örnek seçilmiş ve araştırma verileri işletmelerde yönetici konumunda olan çiftçilerle yüz yüze yapılan anketlerden elde edilmiştir. İşletmelerin hayvancılıktan elde ettiği GSÜD nin %78.62 si küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinden gelmektedir. İşletmelerdeki brüt karın %90.26 sı da küçükbaş hayvancılıktan elde edildiği diğer önemli bir bulgudur. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yaygınlaşmasının nedenleri, işletme başına düşen arazi genişliğinin az olması ve yetiştiricilik için bir çok işletmenin düşük düzeyde girdi kullanmasıdır. Dayan (2006), Norduz Koyunu Yetiştiriciliği Yapılan Kimi İşletmelerin Yapısal Özellikleri adlı araştırmasında, Van ili Gürpınar ilçesi sınırları içerisinde bulunan Norduz Bölgesi nde Norduz koyunu yetiştiriciliği yapılan işletmelerin yapısal özelliklerini ve Norduz koyununun envanterini saptamayı amaçlamıştır. Araştırma, 7 köyde bulunan 71 aile işletmesinde anket çalışması yapılarak yürütülmüştür. Bölgenin iklim koşulları, topoğrafik yapısı ve yetiştiricilerin eğitim düzeyinin düşük olması gibi çeşitli nedenlerden dolayı koyunculuk geleneksel yapısını devam ettirmektedir. Bölgede koyunculuk küçük aile işletmelerinde aile ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yapılmaktadır. Norduz koyunu bölge koşullarına çok iyi uyum sağlamış yerli bir koyun tipidir. Anket yapılan işletmelerdeki toplam Norduz koyun varlığı 13.905 baş civarında tespit edilmiştir. İşletme başına düşen Norduz koyun sayısının ortalama 196 baş olduğu belirlenmiştir. Norduz koyunlarının ortalama merada otlatma süresi, laktasyon süresi ve sütten kesim yaşı sırasıyla 230 gün, 161 gün ve 4 ay olarak saptanmıştır. Bostancı (2006), Kırıkkale İlinde Koyun Yetiştiriciliğinin Yapısal ve Yetiştiricilik Özellikleri adlı araştırmasında, Kırıkkale ilinde koyun yetiştiriciliği ile ilgili yapısal ve yetiştiricilik özelliklerini incelemiştir. Üzerinde durulan özellikler; üretim sistemi, işletmelerdeki hayvan sayıları, sürü bileşimi, mera özellikleri, barınak özellikleri, köyde ve merada ek yapılar, su kaynağı, işgücü kullanma durumu, koç katım uygulamaları, döl verimi özellikleri, kışın sürü idaresi, doğum uygulamaları, kuzu büyütme dönemi uygulamaları, sağım dönemi uygulamaları, kırkım dönemi uygulamaları, damızlık kullanım durumu, sağlık koruma uygulamaları, işletmelerde yetiştirilen bitkisel ürünler ve yem kaynakları, koyun yetiştiriciliğiyle ilişkili sorunlar ve örgütlenmedir. 10

Flanders ve McKissick (2006), Amerika Birleşik Devletlerinin Georgia eyaletinde yaptıkları çalışmada 159 yerleşim biriminden 140 tanesinde koyun ve keçi yetiştiriciliği yapıldığını belirlemiştir. Bu yerleşim birimlerinde 156.374 baş keçi bulunduğunu ve bunların toplam değerinin 12.5 milyon $ olduğunu tespit etmişlerdir. Aynı araştırma bölgesinde koyun mevcudu 8.005 baş olarak tespit edilmiş olup, koyunların toplam değerinin 680.931 $ olduğunu bildirmişlerdir. Doğrudan koyun ve keçi üretim gelirinin 13.2 milyon $ olduğu ve üretimdeki dolaylı etkilerden dolayı da 8.5 milyon $ ilave gelir elde edildiği, böylece koyun-keçi yetiştiriciliği faaliyeti sonucunda 21.7 milyon $ toplam gelir sağlandığını ifade etmişlerdir. Koyunculuk işlerinde çalışan işçi geliri ortalama 1.031 $ olarak tespit edilmiş olup, bu gelir seviyesinin yapılan işletmeciliğin küçük ölçekli işletmecilik anlamına geldiğini bildirmişlerdir. Paksoy vd. (2007), Kahramanmaraş Yöresi Koyunculuk İşletmelerinin Yapısal Yönden Mevcut Durumları ve Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma adlı araştırmalarında, Kahramanmaraş bölgesindeki mevcut koyunculuk işletmelerinin yapısal durumlarının belirlenmesi, sorunların saptanarak gerekli önerilerde bulunulması, geliştirme olanaklarının incelenmesi ve bölge iklim koşullarına uygun farklı kapasitede ve tiplerde ağıl planlarının geliştirilmesini amaçlamıştır. Bu ile bağlı 5 ilçe ve bu ilçelere bağlı toplam 15 köy ve yerleşim yerinden 30 barınak gayeli örnekleme yöntemine göre seçilmiş ve bu barınaklara hazırlanan anket uygulanmıştır. Araştırma sonucunda incelenen barınakların %100 nün yörenin iklim koşullarına ve planlama kriterlerine uygun olarak yapılmadığı belirlenmiştir. Araştırma sonucunda belirlenen sorunların giderilmesi amacıyla, yöre iklim özellikleri ve yöreye uygun planlama kriterleri dikkate alınarak, farklı tip ve kapasitede iki adet örnek koyun ağılı planı geliştirilmiştir. Paksoy (2007), Kahramanmaraş İlinde Süt Üretimine Yönelik Keçi Yetiştiriciliğine Yer Veren Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi adlı araştırmasında, Kahramanmaraş ilinde süt üretimine yönelik keçi yetiştiriciliğine yer veren tarım işletmelerinin ekonomik analizini yapmış ve keçiden elde edilen ürünlerin pazara arzı ile keçi sütünü işleyen tarıma dayalı sanayi işletmelerin durumunu incelemiştir. Araştırma materyalini tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilen 76 tarım işletmesinden ve gayeli 11

örnekleme ile seçilen 11 tarıma dayalı sanayi işletmesinden anket yoluyla toplanan veriler oluşturmuştur. Örnek işletmeler hayvan sayılarının ortaya konulan dağılımı dikkate alınarak 2 tabakaya (10-80 baş ve 81+ baş) ayrılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre incelenen işletmelerde aktif sermaye içinde çiftlik sermayesinin oranı %48.99, işletme sermayesinin oranı %51.01 dir. Hayvansal üretim değerinin %83.53 ü keçi yetiştiriciliğinden elde edilmektedir. Keçi yetiştiriciliğinde üretim değerinin %44.86 sı süt üretim değerinden elde edilmektedir. Gayrisafi üretim değerinin %14.71 ni bitkisel üretim değeri, %85.29 nu hayvansal üretim değeri oluşturmaktadır. Gayrisafi üretim değeri içinde en büyük payı %71.24 ile keçi yetiştiriciliği almaktadır. İşletmelerde elde edilen toplam aile gelirinin %92.0 si tarımsal gelir, %8.0 i tarım dışı gelirdir. Ekonomik analiz sonucunda büyük işletmelerin küçük işletmelere oranla daha başarılı olduğu belirlenmiştir. Tölü vd. (2007), Türkiye nin Önemli Hayvancılık Bölgelerinden Biga Koyunculuğuna Genel Bir Bakış adlı çalışmalarında, işletmeleri koyunculuğu genelde ebeveynlerden öğrettikleriyle yürüttüklerini, sağlık koruma konusunda yetersiz kaldıkları ve belirli bir sorunuyla karşılaşmadan gerekli sağlık tedbirlerini almadıklarını, yetiştiricilerin %47 nin aşım döneminde ek yemleme yapmadıklarını, yetiştiricilerin %79 nun yalama taşı kullandığını, doğumların %60 ı Aralık, Ocak, Şubat aylarında gerçekleştiğini, sütten kesim yaşı ise 90 günlük yaşta olduğunu, kırkımın el makası yardımıyla genellikle Haziran ayında yapıldığını, işletmelerin %73 nün veteriner hekimden yardım aldığını, %90 nın ise dezenfektan olarak kireç kullandığını saptamışlardır. Dağıstan vd. (2008), Koyunculuk Üretim Faaliyetinin Faktör Analizi: Orta-Güney Anadolu Örneği adlı çalışmalarında, koyunculuk işletmelerinin başarısını etkileyen temel faktörler belirlenmiştir. Analizler sonucunda yedi açıklayıcı faktör bulunmuştur. Elde edilen bu faktörler; işletme büyüklüğü, rantabilite, yem girdisi, birim masraflar, arazi, işgücü verimliliği, otlatma süresidir. Bu faktörlerin varyans yüzdeleri toplamı 82.89 olup, toplam değişimin %82.89 u belirlenen bu faktörler tarafından açıklanabilmektedir. 12

3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Araştırmada kullanılan materyalin önemli bir bölümü, bölgede koyun yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerinden anket yapılarak elde edilen veriler oluşturmaktadır. Örnek seçilen işletmelere gidilerek yüz yüze kişisel görüşme yapılmak suretiyle anket formları doldurulmuştur. Tarım işletmelerinde Ekim - Kasım 2009 döneminde anket ile bilgi toplanmıştır. Elde edilen birincil verilerin yanı sıra, konu ile ilgili daha önce yapılmış olan araştırma bulguları, çeşitli kuruluşların kayıtları ve yayınlanmış ikincil verilerden yararlanılmıştır. 3.2 Yöntem Tarım işletmelerinin genel özelliklerini ortaya koyan çeşitli başarı ölçütleri mevcuttur. Bunlar arasında Gayrisafi hasıla, brüt kar ve tarımsal geliri örnek olarak verebiliriz. Bu başarı ölçütlerine göre, işletmelerin faktör analizi yöntemi ile işletme başarılarında etkili olan faktörler ortaya konulmuştur. Araştırmada uygulanan metotlar aşağıda verilmektedir. 3.2.1 Örnek seçiminde uygulanan yöntem Araştırma kapsamında yapılan ön çalışmada, özellikleri itibariyle ili temsil edebilecek ilçeler gayeli olarak belirlenmiştir. Araştırma kapsamına giren 3 ilçe bulunmakta, bu ilçelerin koyun sayıları toplamı 2009 yılında 334.795 baş olup, Konya ilinin %28.58 ni oluşturmaktadır. Örnek ilçeler ve köyler seçilirken, doğal faktörler, tarım tekniği ve küçükbaş hayvancılık bakımından araştırma alanını temsil etmesine dikkat edilmiştir. Bu çalışmanın ana materyalini, Konya ili Cihanbeyli, Karatay ve Karapınar ilçelerinde koyun yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerinden elde edilecek birincil veriler oluşturmuştur. Her ilçeden koyunculuğun en yoğun olduğu 3 er köy alınarak, toplam 9 13

köy seçilmiştir. Bu köylere gidilerek, en az 25 koç altı koyunu ve daha fazlası olan işletmeler koç altı koyun sayısı itibariyle kaydedilmiş ve populasyon bu işletmelerden oluşturulmuştur. Bu populasyondan koç altı koyun sayısı kriter alınarak, örnek hacmi Tesadüfi Örnekleme Yöntemi kullanılarak belirlenmiştir. Araştırmanın ana çerçevesini Konya ili Cihanbeyli, Karatay ve Karapınar ilçelerinin köylerinde koyun yetiştiriciliği yapan tarım işletmeleri oluşturmaktadır. Popülasyonu oluşturan işletme sayılarının ilçelere göre dağılımı şöyledir: Karatay 323, Cihanbeyli 553, Karapınar 514 dür. Buna göre bu üç ilçeye ait toplam 9 köyde populasyona giren işletme sayısı 392 olarak saptanmıştır. 14

Şekil 3.1 Konya ili haritası Tabakalı Tesadüfi Örnekleme (TTÖ) Yöntemine göre, popülasyondan örnek çekme işlemi yapılmıştır. Örnek çekme işlemi sırasında Neyman ve Orantılı paylaştırma yöntemleri denenmiş olup, araştırmanın yapısına uygun olarak Orantılı Yöntemin kullanılmasına karar verilmiştir. Orantılı yöntemde n değerinin bulunması için N h 2 + N S n formülü kullanırken, tabakalara ait n değerlerinin bulunmasında n 2 = h 2 N D N 2 hs h N h = ( x n formülü kullanılmıştır (Yamane 1967). N h ) 15

Koyunculuk ile uğraşan işletmeler 3 gruba ayrılmıştır: 100 baş ve altındaki koyuna sahip işletmeler birinci grupta, 101-200 baş koyuna sahip işletmeler ikinci grupta, 201 ve üzeri koyuna sahip işletmeler üçüncü grupta yer almıştır. Populasyondan TTÖ yöntemine göre örnek çekilmesi sonucunda örnek sayısı n = 104 olarak bulunmuştur. Orantılı yönteme göre örnek sayısının tabakalara dağıtılması sonucunda birinci tabaka n 1 = 73, ikinci tabaka n 2 = 20 ve üçüncü tabaka n 3 = 11 işletme olarak hesaplanmıştır. Ayrıca örnek hacminin %25 i kadar yedek işletme tespit edilmiş ve köylerde anket yapılacak örnek işletmeciler bulunmadığı durumlarda yedekleri ile anket yapılmıştır. İşletmeler, koyun sayılarına göre gruplandırılmıştır. Örnek hacminin belirlenmesinde güven aralığı %95 ve hata payı %10 olarak çalışılmıştır. İşletme grupları ve gruplar itibariyle belirlenen anket sayıları çizelge 3.1. de verilmiştir. Araştırma kapsamına giren 104 örnek işletmeden 73 adeti (%70.19) u birinci gruptan, 20 adeti (%19.23) ü ikinci gruptan ve 11 adeti (%10.58) i üçüncü gruptan seçilmiştir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1 Koyunculuğa yer veren tarım işletmelerinden seçilen örnek sayısı ve örnekleme oranının dağılımı Koyun Sayılarına Göre İşletme Grupları Grup Numarası Örneğe Giren İşletme Sayısı Örnek Hacmindeki Payı (%) Kümülatif Oran (%) 0-100 1 73 70.19 70.19 101-200 2 20 19.23 89.42 201-+ 3 11 10.58 100.00 16

Anket yapılan ilçelerde anket sayısının dağılımı çizelge 3.2 de verilmiştir. Anket sayıları ilçelere göre eşit dağıtılmıştır. Çizelge 3.2 Anket yapılan ilçelerde anket sayısının dağılımı İlçeler Anket Sayısı Adet % Cihanbeyli 34 32.69 Karapınar 36 34.62 Karatay 34 32.69 Genel Toplam 104 100.00 Araştırmanın amacına uygun olarak hazırlanmış anket formları, bizzat araştırıcı tarafından kişisel görüşme yoluyla doldurulmuştur. Böylece analize esas teşkil edecek birincil veriler doğrudan doğruya örneğe çıkan çiftçi ailelerinden elde edilmiştir. İkincil veriler ise, konuya ilişkin literatür ve istatistiklerden yararlanılarak temin edilmiştir. 3.2.2 Anket aşamasında uygulanan yöntem Araştırmanın amacı, kapsamı ve tarım işletmelerinin özellikleri de göz önünde bulundurularak anket formları düzenlenmiştir. Anket formları, işletme sahipleri ile yüz yüze görüşme yöntemi ile araştırıcı tarafından doldurulmuştur. Anket formları ile elde edilen veriler ile; İşletmelerin nüfus ve işgücü durumu, Arazi varlığı ve arazi tasarruf şekli, Bina ve alet-makine varlığı, Hayvan varlığı artış ve eksilişleri, Bitkisel üretimde değişen masraflar, Hayvansal üretim değeri, Hayvancılıkta değişen masraflar, Bitki sermayesi, Arazi ıslahı sermayesi, Ambarda bulunan malzeme ve yardımcı maddeler, Para mevcudu ve alacakları gibi koyunculuk faaliyetine ait başlıca konular ortaya konulmuştur. İncelenen işletmelerde mevcut sermaye yapısının ortaya çıkarılmasında yani sermaye unsurlarının değerini tespitte şu yöntemler kullanılmıştır: 17