Çernobil Nükleer Santral Kazasının Türkiye Üzerindeki Etkileri

Çernobil Nükleer Santral Kazasının Türkiye Üzerindeki Etkileri Çernobil Nükleer Santral Kazasının Türkiye Üzerindeki Etkileri A.Gönül BUYAN 1.Ulusal Radyasyondan Korunma Kongresi 19-21 Kasım 2015 A.Gönül Buyan 19-21 Kasım 2015 Ankara 1

İngiltere Meteoroloji Ofisi tarafından yapılan model çalışma 2

Türkiye nin Yağış Haritası, 1 Mayıs 1986 3

Türkiye nin Cs137 Kirlilik Haritası 9

Türkiye de Kaza duyumu 29 Nisan 1986 tarihinde alınmıştır. 30 Nisan 1986 tarihinde TAEK tarafından Ankara, İstanbul ve Trakya Bölgesinde yapılan ölçümlerde çevresel gama radyasyon düzeylerinde yükselmeler tespit edil 10

TÜRKİYE de KAZANIN ETKİLERİ NASIL YÖNETİLDİ?? Kaza etkileri esas olarak TAEK tarafından yönetilmiştir. Avantajlar O dönemde TAEK bünyesindeki Radyasyondan Korunma konusunda yetkin uzmanlar mevcuttu. Oakrige National Lab. ile gıda, çevre ölçümleri ve doz ve risk hesaplamaları konuları başta olmak üzere sürekli irtibatın sağlandı. Valilikler, Belediyeler ve askeri imkanlar etkin olarak kullanıldı. Yurt dışında fellowship için bulunan TAEK elemanlarıyla bilgi alışverişi yapıldı. TAEK yönetiminin ve ÇNAEM ve ANAEM in 24 saat işbaşında hizmet verdi. 11

Hava, su, toprak, gıda yüzbinlerce ölçüm yapılmıştır. 25 20 15 R/saat 10 5 30.04.1986 0105.19... 02.05.1986 03.05.1986 04.05.1986 05.05.1986 06.05.1986 07.05.1986 08.05.1986 09.05.1986 10.05.1986 11.05.1986 12.05.1986 13.05.1986 14.05.1986 15.05.1986 16.05.1986 17.05.1986 18.05.1986 19.05.1986 20.05.1986 21.05.1986 22.05.1986 25.05.1986 0 01.05.1988 01.05.1989 12.01.1990 13.03.1991 28.08.1986 13.03.1992 Şekil 1. İstanbul'da alınan dış radyasyon ölçüm değerleri 8000 250 Cs-137 I-131 200 6000 150 Bq/kg Bq/l 4000 100 50 2000 0 ORDU-1986 ARDEŞEN-2001 ÇAYELİ-2001 ÇAYELİ-2002 PAZAR-2001 PAZAR-2002 RİZE-IŞIKLI-2001 RİZE-IŞIKLI-2002 0 Şekil 70. Karalahana Cs-137 aktivite derişimi 07.05.1986 08.05.1986 09.05.1986 10.05.1986 11.05.1986 12.05.1986 13.05.1986 14.05.1986 15.05.1986 16.05.1986 17.05.1986 20.05.1986 21.05.1986 22.05.1986 26.05.1986 27.05.1986 02.06.1986 03.06.1986 Şekil 47. Mayıs 1986 Edirne-Eskikadın Köyü Sütlerinde I-131 ve Cs-137 Aktivite Derişimi 2000 50 1800 100 1600 1400 1200 Bq/kg 1000 40 30 80 60 800 Bq/kg Bq/kg 600 20 40 400 200 20 0 10 AKÇAKOCA ARAKLI ARHAVİ ARSİN BEŞİKDÜZÜ BORÇKA BULANCAK ÇARŞAMBA ÇARŞIBAŞI ÇAYKARA DERECİK DERELİ ESPİYE EYNESİL FATSA FINDIKLI GİRESUN GÖLKÖY GÖRELE GÜRGENTEPE ILICA KEŞAP KIBRIS KOCAALİ KORGAN KUMRU MAÇKA OF ORDU PAZAR PERŞEMBE PİRAZİZ SAKARYA KARASU SAMSUN SÜRMENE Şekil 88. 1986 Yılı ortalama fındık Cs-137 ve Cs-134 radyoaktivite derişimi TERME TİREBOLU TRABZON ULUBEY ÜNYE VAKFIKEBİR YAĞLIDERE YOMRA 0 03.Haziran 05.Haziran 12.Haziran 17.Haziran 19.Haziran 24.Haziran 26.Haziran 01.Temmuz 03.Temmuz Şekil 68. 1986 yılı Ankara- maydanoz Cs-137 aktivite derişimi 08.Temmuz 15.Temmuz 17.Temmuz 24.Temmuz 0 EDİRNE-86 İSTANBUL-86 İZMİR-87 KONYA-86 Şekil 73. Buğdayda Cs-137 aktivite derişimi 12

Türkiye İçin Doz Değerlendirmeleri Dış ışınlanma doz hesapları Havadan dış ışınlanma Yerden dış ışınlanma İç ışınlanma doz hesapları Solunum yoluyla iç ışınlanma Sindirim yoluyla iç ışınlanma 14

Türkiye İçin Doz Değerlendirmeleri Dış ışınlanma doz hesapları Havadan alınan en yüksek doz değeri Ankara (Kırsal) 0.00081 msv Topraktan alınan en yüksek doz değeri Fındıklı (50 yıllık) 8.4 msv (Cs 137) Çay bahçesinde alınan en yüksek doz değeri Güneysu (50 yıllık) 22.82 msv 15

(msv) Türkiye için Topraktaki toplam sezyumdan 20 yıllık dış ışınlanma dozlarının bölgelere göre dağılımı (msv) msv 3,000 2,500 2,000 BEBEKLER YETİŞKİNLER 1,500 1,000 0,500 0,000 KIRSAL KENTSEL KIRSAL KENTSEL KIRSAL KENTSEL KIRSAL KENTSEL DOĞU KARADENİZ BATI-ORTA KARADENİZ MARMARA DİĞER BÖLGELER 16

Türkiye İçin Doz Değerlendirmeleri İç Işınlanma Radyonüklitlerin solunum ve gıda tüketimi yolu ile vücuda alınması nedeniyle organ ve dokuların aldıkları iç ışınlanma dozları, radyonüklitin vücutta kaldığı süre boyunca çocuklar için 70 yıl, yetişkinler için 50 yıl üzerinden hesaplanır. Ülkemizdeki ortalama gıda tüketimi miktarlarından yaşam boyu alınan ortalama etkin dozlar kaza sırasında yetişkin olanlar için 0.9 msv, 2-7 yaş grubu çoçuklar için 0.8 msv olarak hesaplanmıştır. 17

Türkiye geneli için Kazadan yirmi yıl sonra, en son bilimsel veriler ışığında, yapılan hesap ve değerlendirmelerden; Yaşam boyu ortalama etkin doz değerleri; Yetişkinlerde 1.3 msv ile 4.5 msv arasında değişiklik göstermektedir. 3 aylık bebekler için 0.9 msv ile 2.7 msv, 1 yaş için 2.3 msv ile 4.0 msv arasında değişmektedir 18

Türkiye İçin Yetişkinler için ömür boyu Kişisel Etkin Dozların Bölgelere Göre Dağılımı (msv) 3,65 Havadan Dış Işınlanma Havadan İç Işınlanma Yerden Dış Işınlanma Gıdalardan İç Işınlanma TOPLAM 4 3,5 3 2,5 1,51 1,37 1,30 2 1,5 1 0,5 DOĞU KARADENİZ BATI-ORTA KARADENİZ MARMARA DİĞER BÖLGELER 0 Bölgeler arasındaki toplam etkin doz farkı esas olarak yerden dış ışınlamadan gelmektedir. 19

Tiroit dozları Edirne ili için en yüksek tiroit dozları; 3 aylık bebeklerde 70 msv 1-4 yaş bebeklerde 320 msv Yetişkinlerde 10 msv olarak hesaplanmıştır. Ancak, sütlerin toplatılması, hayvanların meralara çıkartılmaması, radyoaktivite içermeyen yem ile beslenmesi gibi önlemler sonucunda tiroit dozu önemli ölçüde azaltılmıştır. 20

Türkiye Ortalama Tiroit Doz Dağılımı msv 40 35 30 25 20 Diğer Gıdalar Solunum Süt Toplam 15 10 5 0 3 Ay 1 Yaş 5 Yaş 10 Yaş 15 yaş Ye tişkin 21

Alınan Dersler Reaktörün üzerindeki koruyucu kabın YAŞAMSAL önemi ORGANİZASYONEL kargaşalar ve KİŞİSEL hataların ne boyutta bir felakete neden olabileceği Panik ve kargaşanın sonuçlarının radyolojik hasarların boyutlarından çok daha ciddi sonuçları olabileceği Kazaların ÖNGÖRÜLEMEYEN nedenlerle ortaya çıktığı, sonuçlarının öngörülmesindeki sıkıntılar Bu tür kazalara ÖNCEDEN hazırlıklı olunmasının önemi Uluslararası standartların ülke koşullarına uygulanmasını sağlayacak NİTELİKLİ ELEMAN EĞİTİMİ VE İSTİHDAMININ gerekliliği Curie den sonra Becquerele geçiş kargaşası (ICRP 26 ve IAEA Safety Series 9 SI birimlerine geçiş süreci nedeniyle ) 22 1 Curie = 2.7 10 11 Bq

Uluslararası Kriterler Avrupa Birliği tarafından, Çernobil sonrası olabilecek kazalar için belirlenen limit değerler; 22.12.1987 tarih ve 87/3954/EURATOM numaralı Konsey Yönetmeliğinde limit değerler; süt ürünleri için 1000 Bq/kg, diğer gıdalar için 1250 Bq/kg olarak belirlenmiş, 18.7.1989 tarih ve 89/2218/EURATOM Konsey Yönetmeliği ile bebek gıdaları ile süt dışındaki sıvı gıdalar için uygulanacak limit değerler belirlenmiş, 12.4.1989 tarih ve 89/944/EURATOM Konsey Yönetmeliği ile az miktarda tüketilen gıdalar için, diğer gıdalar için uygulanan limitlerin 10 katının uygulanabileceği belirtilmiş, 29.3.1990 tarih ve 90/770/EURATOM sayılı Konsey Yönetmeliği ile hayvan yemleri için uygulanacak limit değerler belirlenmiştir. 23

Çernobil sonrası olabilecek kazalarda gıdalar için uygulanacak müsaade edilen maksimum düzeyler Bundan sonra; Çernobil gibi bir kaza olursa 80 000 Bq/kg ÇAY ve hatta daha fazlasının ithalatı ihracaatı ve tüketimi serbest olabilecektir., 24

1) KARADENİZ BÖLGESİ KANSER ve KANSER RİSK FAKTÖRLERİ ARAŞTIRMASI Prof.Dr.Murat Tuncer Eylül 2005-Temmuz 2006 2)TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ Kanser Hastalığı Konusunun Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan MECLİS ARAŞTIRMASI KOMİSYONU RAPORU - Aralık 2010 3) T.C. Sağlık Bakanlığı Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığı TÜRKİYE DE KANSER KAYITÇILIĞI ANKARA-2011 25

Sağlık Bakanlığı Moleküler Genetik Araştırma Sonuçları Karadeniz Bölgesinde ortaya çıkan tiroit kanseri örnekleri ile kontrol gruplarında ortaya çıkan tiroit kanseri örneklerinde DNA mutasyonlarının karşılaştırılması Karadeniz bölgesinden elde edilen vakalarla İzmir ve Antalya dan tiroit vakalarındaki çalışmaların sonuçlarında farklılığa işaret eden bulgulara rastlanmamıştır. 26

Sağlık Bakanlığı Hane Halkı Çalışması Karadeniz Bölgesi Kanser ve Kanser Risk faktörleri Araştırması Edirne- Rize 43164 kişi 217 hayatta 582 ölmüş kanser vakası Akciğer, prostat, bağırsak, baş boyun, mide, lösemi, meme Isparta 30306 kişi 117 hayatta ve 445 ölmüş kanser vakası Akciğer, prostat, bağırsak, baş boyun, mide, lösemi, meme Karadeniz Bölgesinde kanser dağılımı ve artışının diğer bölgelerden farklılık göstermediği ortaya çıkmaktadır. 27

Kazadan en fazla etkilenen ülkeler Beyaz Rusya Rusya Federasyon Ukrayna 28

UNSCEAR 2008 Atmosfere salınan toplam aktivite 137 Cs 85 PBq 131 I 1760 PBq İlk Gün Acil Durum Personeli Sayısı 600 kişi Temizlik vb İşlerde Çalışan Sayısı >500 000 kişi 29

UNSCEAR 2008 Sağlık Etkileri 134 acil durum personelinde ARS ve ciddi cilt yanıkları (beta radyasyonu nedenli) 28 kişi öldürücü doz 19 kişi 2006 yılına kadar değişik nedenlerle yaşamını yitirdi. En major etki cilt ve göz merceğinde Bunlar dışındaki yüzbinlerce iyileştirme personelinde lösemi ve cilt problemleri dışında etki gözlenmedi Süt yolu ile alınan 131 I iyot nedeniyle yeterli önlem alınamadığından 6000 civarında tiroit kanseri 2005 yılına kadar 15 ölüm Tiroit dozu ve etkin doz tayini çalışması 3 ülkede 5 milyondan 100 milyon kişiye çıkarıldı. Avrupada 500 milyon kişi için doz tahminleri yapıldı. Yüksek doz grubunda lösemi ve tiroit dışında radyasyonla ilişkili etki saptanmadı ancak incelemelerin devamı yapılmalı 30

Etkilenen 3 ülkenin sınırlı bazı bölgelerinde bazı gıdalarda ve sütte aktivite konsantrasyonu 100 Bq/lt üzerinde İlk 15 yılda 500 Bq/lt altına düşmeyen yerler var. 31

SONUÇ Çernobil Nükleer Santral Kazasının Ülkemiz ve En Çok Etkilenen Üç Ülke Üzerindeki En Önemli Etkisi Sosyolojik Psikolojik ve Ekonomik Travmalar olmuştur. 32

TRAVMALARIN NEDENLERİ Böyle bir kazanın öngörülememesi Bu alanda bilgi ve deneyim eksikliği Çay başta olmak üzere baharatlar gibi bazı gıdalar için öngörülen aktivite limitlerinin belirlenmesindeki IAEA, AB yaklaşımlardaki yanlışlıklar Kanser kayıt sisteminin olmaması Yazılı ve görsel medyada yer alan özellikle Karadeniz bölgesinde kanser vakalarının artacağı konusundaki bilimsel olmayan gerçek dışı bilgiler Olayın sonuçlarından ekonomik yönden yararlanmaya yönelik uluslararası yaklaşımlar 33

Çernobil Nükleer Santral Kazasının En Önemli Sonuçlarından biri Ülkemizin Nükleer Teknolojie geçiş sürecini Geciktirmesi olmuştur. Nükleer Teknoloji transferi bir gerekliliktir. 34

Çalışanların, toplumun ve çevrenin radyasyondan korunması Garanti altına alınmak koşuluyla Nükleer teknolojiye geçiş süreci şeffaf ve katılımcı bir anlayışla hızlandırılmalıdır. 35

ANCAK.. Çoook düşük bile olsa Kaza olasılıkları çok iyi etüt edilerek Kriz yönetimi öngörüleri en iyi şekilde yapılandırılmalıdır. 36

Çernobil İyi OKUNMALIDIR. Türkiye de; Gıda ve çevre örneklerinde radyoaktivite ölçümleri sistematik olarak sürdürülmelidir. Bölgesel ve yaşa bağlı gıda tüketim miktarları ve bölgesel yaşam koşullarına ilişkin (bina tipleri, ısınma yöntemleri, mesken içinde kalma süreleri vb) veri tabanı oluşturulmalıdır. Türkiye için Radyoepidemiyolojik çalışmalar başlatılmalıdır. Ulusal Mevzuat İvedilikle Düzenlenmelidir. Düzenleme ve denetim erki güçlenmelidir. RKUakademik ve mesleki eğitimi acilen başlatılmalıdır. 37

Radyasyondan Korunma Konusunda Proje Ve Programlar İLGİLİ ORGANİZASYONLAR IRPA ENEN Association MELODI NERIS ALLIANCE EURADOS EAN EMAN EFOMP PROJELER EUTEMPE-RX NUSHARE PETRUS GENTLE CINCH MEDRAPET 39

Çay üretim bahçelerinde çalışanların topraktaki toplam sezyumdan ilk yıl içinde aldıkları dış ışınlanma dozları 40

1990'da ölçülüp 2005'ye yansıtılan değerler 2005 ölçüm değerleri 2005 ölçüm değerleri 90'da ölçülüp 2005'ye yansıtılan değerler Amasya-Merzifon Samsun-Atakent Ordu-Ünye Ordu-Merkez Girasun-Merkez Giresun-Tirebolu Giresun-Eynesil Trabzon_Yomra Trabzon-Araklı Trabzon-Of Rize-Çaykur Rize-Çayeli Rize-Pazar Rize-Pazar Rize-Pazar-Sahilköy Rize-Fındıklı Rize-Ardeşen Rize-Fındıklı-2 Rize-merkez Rize-Ardeşen-ışıklı Artvin-Arhavi-müfreze loj. Artvin-Arhavi-Aşağı Ha Artvin-Hopa-Kemalpaşa Artvin-Hopa-Meteoro 50 40 30 20 10 0 kbq/m2 41

Çay üretim bahçelerindeki toprak alan aktivitelerine bağlı olarak alınan dozlar. Cs-137 Cs-134 KIRSAL 1987 Alan Aktivitesi 1986 Alan Aktivitesi 1 yıllık doz 10 yıllık doz 20 yıllık doz 50 yıllık doz 1987 Alan Aktivitesi 1986 Alan Aktivitesi 1 yıllık doz 10 yıllık doz 20 yıllık doz 50 yıllık doz kbq/m 2 msv kbq/m 2 msv Ambarlık 113.00 129.70 0.52 3.23 4.35 6.00 39.39 62.00 0.58 1.63 1.66 1.66 Araklı 62.17 71.36 0.29 1.78 2.39 3.30 24.93 39.24 0.37 1.03 1.05 1.05 Ardeşen 88.60 101.70 0.41 2.53 3.41 4.70 31.92 50.24 0.47 1.32 1.34 1.35 Arhavi 284.00 325.98 1.30 8.12 10.92 15.08 95.81 150.80 1.42 3.97 4.03 4.04 Azaklı 32.70 37.53 0.15 0.93 1.26 1.74 0.00 0.00 0.00 0.00 Camidağı 136.94 157.18 0.63 3.91 5.27 7.27 45.1 70.98 0.67 1.87 1.90 1.90 Cumhuriyet 225.27 258.57 1.03 6.44 8.66 11.96 81.86 128.84 1.22 3.39 3.44 3.45 Çamlı 133.05 152.72 0.61 3.80 5.12 7.06 55.03 86.61 0.82 2.28 2.31 2.32 Çayeli 234.23 268.86 1.07 6.69 9.01 12.43 80.51 126.72 1.20 3.33 3.38 3.39 Derepazarı 97.06 111.41 0.45 2.77 3.73 5.15 43.36 68.24 0.64 1.80 1.82 1.83 Eskipazar 45.18 51.86 0.21 1.29 1.74 2.40 22.9 36.04 0.34 0.95 0.96 0.97 Fındıklı 93.32 107.12 0.43 2.67 3.59 4.95 32.2 50.68 0.48 1.33 1.35 1.36 Gündoğdu 79.03 90.71 0.36 2.26 3.04 4.20 29.65 46.67 0.44 1.23 1.25 1.25 Güneysu 322.06 369.67 1.48 9.21 12.39 17.10 135.76 213.67 2.02 5.62 5.71 5.72 Hayrat 57.80 66.34 0.27 1.65 2.22 3.07 25.19 39.65 0.37 1.04 1.06 1.06 Hopa 70.20 80.58 0.32 2.01 2.70 3.73 23.8 37.46 0.35 0.99 1.00 1.00 İyidere 65.20 74.84 0.30 1.86 2.51 3.46 28.97 45.60 0.43 1.20 1.22 1.22 Kalecik 107.01 122.83 0.49 3.06 4.12 5.68 40.89 64.36 0.61 1.69 1.72 1.72 Kalkandere 102.27 117.39 0.47 2.92 3.93 5.43 40.83 64.26 0.61 1.69 1.72 1.72 42

Bu çalışmalar; İlgili Akademisyenler, İlgili kurumlar, Uzman STK lar, Uygulayıcıların katılımı ile projelendirilmelidir. 43

Solunum ve sindirim sistemi yolu ile vücut sıvısına karışan radyonüklitler, kimyasal ve biyo-kinetik özelliklerine göre vücudun farklı organlarında depolanır. Metabolik fonksiyonlar ve radyoaktif bozunma nedeniyle zamanla vücut içindeki aktivitede azalma olur. Aktivitenin vücutta depolanması ve atılmasının hesaplanabilmesi için organ ve dokular, birkaç matematiksel kompartman halinde modellenmiştir. Bu kompartmanlardan radyoaktif maddenin atılma hızları organdaki mevcut radyoaktif maddenin miktarı ile doğru orantılıdır. Bu yaklaşım, vücut içerisinde aktivitenin zamana bağlı olarak toplamlarını başka bir deyişle zaman üzerinden integralini veren fonksiyonlar ile ifade edilir 44

Kişisel doz değerlendirmelerinde kişilerin yaşam biçimleri, tüketim alışkanlıkları, metabolik özelliklerinin farklı olmasının yanı sıra; yaş, günlük gıda ve içecek tüketimi, solunum hızı, gıda hazırlama yöntem ve süreçleri, bina içinde geçirilen süre gibi faktörlerin seçimi de önemlidir. Bu faktörlerin seçimi toplum ortalamalarına göre yapılabileceği gibi nispeten yüksek doz alan ve radyasyona karşı duyarlığı yüksek olan kritik gruplar için ayrıca değerlendirilebilir. Her iki durumda da marjinal değerler dikkate alınmadığından grubu en iyi temsil edenlerin seçilmesi önemlidir. 45

Hane halkı tarama çalışmalarının, Hopa-Pazar arasındaki bölgede yaşayan, kaza tarihinde 0-14 yaş arasında olan çocukları kapsayacak şekilde yaygınlaştırılmasının, olası tiroit hastalıklarının erken teşhisi ve bilimsel araştırmalara katkısı yönünden gerekli olduğu değerlendirilmektedir. Bu çalışmaların 2050 yılına kadar takibi de gerekli görülmektedir. Radyasyonun çevre ve insan sağlığı üzerine etkileri ile ilgili çalışmalarda daha gerçekçi doz hesaplarının yapılabilmesi için bölgesel ve yaşa bağlı gıda tüketim miktarları ve bölgesel yaşam koşullarına ilişkin (bina tipleri, ısınma yöntemleri, mesken içinde kalma süreleri vb) daha kapsamlı istatistiksel verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Ülke genelinde gıda ve çevre örneklerinde radyoaktivite ölçümlerinin sistematik ve sürekli olarak sürdürüleceği çalışmalar başlatılmalı, başlatılmış olanlar genişletilmeli ve ölçüm verileri periyodik olarak değerlendirilerek sonuçları yayınlanmalıdır. 46

ICRP, yetişkinlerin asal gazlardan maruz kalınan dış ışınlanmalar (ICRP-74) dışında çevreye yayılan radyonüklitlerden dış ışınlanmalardan her radyonüklit için etkin doz dönüştürme faktörlerini henüz yayınlamamıştır [23]. Çevreye yayılan radyonüklit kirliliğinden kaynaklanan radyasyon alanları farklı enerjiler içerdiğinden etkin doz dönüştürme faktörleri, tüm enerjiler ve mevcut tüm radyasyon tipleri için toplanarak hesaplanmalıdır. 47