AK D E N İZ İN DENİZEL K U A T E R N E R D E PO L A R IN IN SIN IFLANDIR ILM A SI R.W. HEY* 1. G İR İŞ Akdenizde bilinen K ııaterner safhalarının sayısı şimdi altıdır: 6. Versilien 5. Tireııien 4. M ilazien 3. Sicilien 2. Emilien 1. K alabrien Bu safhaların orijinal tanım lanm aları, bu tanım lam alar üzerinde d ah a sonraki tartışm alar ve alt bölüm lem e teklifleri hakkında aşağıda bilgi verilm ektedir. Tam am iyle yerel uygulam alar veya iyi ta nım lanm am ış alt bölüm lem eler b u rad a sözkonusu edilmem işlerdir. 2. KALABRİEN (ı) O r ijin a l ta n ım la m a. Gignoux (1910: 842) K alabrien terim ini G üney İtalyadaki Astien tabakaları üzerinde bulunan ve onlardan bazı molüsk türlerinin yokluğu ve Kuzey Atlantikten gelmiş Cyprina islándico, vs. gibi soğuksu türlerinin belirmesi ile ayırdedilen tab ak alar için kullanm ıştır. Gignoux, K alabrien faunası ile onu izleyen ve ozam anlar Post-Pliosene ait olduğu kabul edilen Sicilien safhası arasında bir benzerlik olduğunu da belirtm iştir. Bununla beraber, * R.W. H EY, C am bridge Üniversitesi, Jeoloji Bölümü, Sedwick M useum da öğreretim üyesidir. Bu yazı, Prof. D r. O Ğ U Z E R O L tarafından, R.W. H E Y in Classification o f the m arine O uaternary of the M editerranean -R iv ista M ineraria Siciliana, 1974- adlı m akalesinden tercüm e edilm iştir.
2 2 2 H. W. HEY Astien üzerindeki K alabrien konkordant, K alabrien üzerindeki Sicilien ise diskordant olduğu için, Gignoux K alabrien i Plioseıı içinde kabul etm iştir. (ıı) S o n ra k i ta r tış m a la r. King ve Oakley (1949) K alabrien in Pleistosene sokulmasının 18. Uluslararası Jeoloji Kongresinin kararı olduğunu yazarlar. Selli (1950: 108) İtalya Kıyı düzlüklerinin (Ancona bölgesi) tipik Pliosen i ile tipik K alabrien i arasında karakteristik olmayan küçük bir faunaya sahip tabakaların bulunduğunu teşhis etmiştir. Selli bu tabakaları P r e k a la b rien diye tanımlamış, fakat daha sonra (1962) onları da K alab rien e sokmuştur. Ruggieri (1961), K alabrien de, Hyalinea balthica gibi foraminiferler dahil kuzeyli türlerin önemli ölçüde yayılışının görüldüğünü, ve bunun sonucu olarak, geç K alabrien faunasının, erken K alabrienden çok Sicilien inkilere benzediğini belirtmiştir. O nun için Ruggieri, İtalya Plioseni ve erken Pleistosen ini tasnif ederken K alabrieni C ve D olarak iki alt bölüme ayırmış ve D içine yalnız geç K alabrien i değil Sicilien i de sokmuştur. K eraudren (1971: 150) C alt bölüm ünü Pliosene sokmak suretiyle son adım ı atm ıştır. (ııı) T ip lo k a lite. Böyle bir yer mevcut olmamakla beraber, Selli (1967: 71) Pliosen-Kalabrien sınırının tip lokalitesi olarak Kalab ria da Le Castella yı teklif etm ektedir. 3. EM İLİE N (ı) O r ijin a l ta n ım la m a. Ruggieri ve Selli (1949: 10) Kuzey İtalyam n Emilia vilâyetinde, K alabrien in en yüksek tabakalarının, orijinal olarak tanım landığı şekilde, ılıman bir fauna ihtiva ettiğini saptam ışlardır. Y azarlar, bu tabakaların tipik elem anlara sahip olm adığına, sadece E m ilia da olduğu gibi, altında tipik K alabrien faunası, üstünde tipik Sicilien faunası bulunduğu için ayırd edilebileceğine işaret ederek, bu seviyeye K a la b r ie n II veya E m ilie n adını verm işlerdir. (ıı) S o n raki ta r tış m a la r. Selli (1962: 402) Emilien i yeni bir safha olarak tanımlamıştır. Bonifay (1964) aynı tortulanm a dönemine (transgresyon-regresyon) ait oldukları için Em ilien i K alabrien in bir alt bölümü olarak m uhafaza etmiştir. Bizzat Ruggieri daha sonra (1965), Emilien üzerindeki tabakaların bile K alabrien stratotipine sokulmasını gerektiren veriler tespit ederek, bu safhanın K alabrien
AKDENİZİN DENİZEL KÜATERNEB DEPOLARI 2 2 3 içinde tutulm ası gerektiği sonucuna varmıştır. Ancak Selli (1967) hâlâ bu ikisinin ayrı safhalar olduğunda ısrar etm ektedir: (ııı) T ip lo k a lite. Ruggieri ve Selli (1949) herhangibir yer ta rif etmemişlerdir. Ruggieri tarafından sözü edilen (1965: 150) stratotip Bologna nın 33 Km güneydoğusunda îm ola yakınında Santerno vadisindedir. 4. SÎC ÎL İE N (ı) O r ijin a l t a n ım la m a. Doderlein (1872: 14) Sicilyada belirli lokalitelerde Kuzey Atlantik den gelmiş molüsk leri ihtiva eden tab a k a la ra S ic ilie n ismini verm iştir. O bunları Pliosene sokmuştur. (ıı) S o n rak i ta r tış m a la r. Doderlein in Palermodaki Sicilien depoları De Stefani tarafından (1891-2: 392) Post-Pliosen c konulmuştur. Faunasının, K alabrienden daha fazla Boreal tipler ihtiva ettiğini ve soyu tükenmiş türlerin daha az olduğunu ileri sürerek Gigııoux (1913: 604-5) Sicilien i, Akdeniz denizel K uaternerinin en erken safhası olarak tanım lam ıştır. Gignoux yu izleyen Deperet (1918: 483) Sicilien i 90-100 m. yük.seklikdeki kıyı izlerine bağlayarak, İtalya, Fransa ve Kuzey Afrikada bulunan fakat karakteristik bir fauna ihtiva etm eyen çeşitli depoların bu safhaya sokulabileceği sonucunu çıkarmıştır. Ruggieri (1961) Sicilien ve K aıabrieıı arasındaki fauna farklarının G ignoux nun sandığından d ah a az olduğuna ve onun için b irçok yerlerin yaşlandırılm asında yankışlara yol açtığına işaret etmiştir. Bonifay (1964) Sicilien terimini, içinde tipik. Sicilien faunası bulunm ayan M ilazien i de kapsayacak şekilde yukarıya doğru genişletmiştir. Bonifay bunu, Sicilien ve M ilazien safhalarının, Akdeniz Pleistoseninin ikinci büyük to rtulanm a dönem ine ait olduğuna in an dığı için yapm ıştır. (ıu) T ip lo k a lite le r. Doderlein, tek tek saymamakla birlikte Palermoda, Palermo yakınında Baglıeria ve Ficaıazzi de ve K atania O vasında bulunan Sicilien depolarından söz etm iştir. Böylece P alermo bölgesi, Gignoux (1913: 602) tarafından da tanım landığı üzere, Sicilien in bir tip bölgesi haline gelmiştir. Halen Ficcarazi killi Sicilien fasiesinin, ve Paleım o yakınındaki Falde di M onte Pellegrino ise kalkerli fasiesin tip lokalitesi olarak tanınır.
2 2 4 R. W. HEY 5. M İLA ZİEN (ı) O r ijin a l ta n ım la m a. Deperet (1918: 483-4), kendi görüşüne göre, 55-60 m. kıyılarına uyan ve yaşları bakım ından Sicilien ile Tirenien arasındaki bir döneme bağlanan belirli tabakalar için M ila z ie n adını kullanm ıştır. Bu tabakaların faunasında tipik elem an lar yoktur ve genellikle m odern Akdeniz türlerine benzerler. (ıı) S o n raki ta r tış m a la r. Bonifay ve M ars (1959) tipik Sicilien ile T irenien arasında m odern bir fauna ihtiva eden bir seviyenin bulunduğunu kabul etmişlerdir. Bununla beraber, yazarlar, tip bölgenin uygunluğundan (aşağıya bakınız) şüphe ettikleri için, orijinal ismi kullanmamış ve kabul ettikleri ara seviyeyi Tirenien in bir alt-safhası olarak almışlardır. Bonifay daha sonra (1964) onu Sicilien e sokmuştur. Selli (1962: 404-6) M ilazien i ayrı bir safha olarak kabûle devam etmiş ve orijinal ismin şartlı da olsa korunmasını önermiştir. R uggieri (1967), tip bölgede yaptığı (aşağıya bakınız) yeni incelem elerden sonra aynı kanaate varm ıştır. Diğer taraftan Selli (1962: 406) Po vadisinin bazı bölümlerinde, tipik M ilazien in, serin ılık bir fauna ihtiva eden tabakalarla takip edildiğine işaret etmiş ve bunlara M ila zien II demiştir. (ııı) T ip lo k a lite. D eperet in tanım ladığı tip lokalite Sicilyamn kuzeydoğu kıyılarındaki Milazzo yarım adası idi. O ttm ann ve Picard (1954), o rad a tektonik bozulm a izleri buldukları ve buradaki depoların bir Tirenien faunasına sahip olduğuna inandıkları için, Milazzo yarım adasının artık M ilazien in orijinal tip bölgesi olarak kabul edilemeyeceği sonucunu çıkarmışlardır. Bununla beraber, Ruggieri (1967), depoların gerçekten Sicilienle Tirenien arasında bir yaşa sahip oldukları kanısına vardığından, M ilazien in doğrulanm ış bulu n d u ğunu kabûl etmiştir. Ruggieri Cala S. Antonino yarlarını tip lokalite olarak teklif etm ektedir. 6. T İR E N İE N (ı) O r ijin a l ta n ım la m a. Issel (1914: 767), G ignoux nun ta nıttığı (1913) ve Tropikal Atlantikten göçetmiş türlerin (Strombus bubonius vs.) oluşturduğu faunayla belirgin Strombuslu tabakalara (Coııches a Strombes) Tirreno (sonradan Tirreniano şeklinde değişmiştir) adının verilmesini teklif etm iştir. Bu terim in, ayrıca Sicilien ile H olosen arasındaki bütün zam an bölümünü de kapsadığı düşünülm ektedir.
AKDENİZİN DENİZEL KUATERNER DEPOLARI 225 (u) S o n ra k i ta r tış m a la r. Tirenien hakkındaki tartışm alar dahaçok fauna değişmelerine d ayanan alt bölüm lere, m uhtem el deniz seviyesi salm ım larına veya herikisine ilişkindir. île ri sürülen b irçok şem anın, b u rad a sadece bugüne k ad ar geçerli kalabilm iş olanların d an sözedilmiştir. D e p ire t (1918) Strom buslu tab ak aların 28-30 ve 18-20 m. kıyılarına ait transgresyonlarla oluştuğuna inanm aktadır. Depdret her iki seviyenin de esas itibariyle benzer faunalara sahip olm akla beraber, Tirenien isminin sadece yüksek seviye için kullanılmasını, diğeri için ise Tunustaki M onastir e (M anastıra) dayanılarak M o n a str ie n ism inin kullanılm asını teklif etm iştir (1918: 485). Bu teklif d a h a sonra Zeuner (1945: 231) tarafından da kabul edilmiş olup; o da Monastrien in 18-20 m. kıyılarına uyan E sa s M o n a str ie n ve 7-8 m. kıyılarına uyan G eç M o n a str ie n olarak ayrılabileceğini ileri sürmüştür. Zeuner bunlara, daha sonra (1956) 4-5 m. kıyılarına uyan bir de E p im o n a str ie n eklemiştir. D aha yakın zam anlarda, G igout ve K eraudren (aşağıya bakınız) hariç, Strombus tabakalarını inceleyen jeologların çoğu, bütün bu alt safhaların Tirenien içinde kalması, çok zorunlu hallerde alt safhaların ayrılması gerektiği sonucuna varm ışlardır. M onastrien ismi artık pek kullanılmaz olmuştur, çünkü M onastrienin tip lokalitesini teşkil eden yerdeki tabakaların tektonik olarak yerdeğiştirdiği ve h a tta orijinal yüksekliklerinin pek de tespit edilemeyeceği ileri sürülm üştür (van Leckwijk 1954). Castany ve O ttm ann (1957), orijinal olarak tanım landığı gibi, T irenienin bölüm lenm eye m üsait olm adığını savunurlar. Bonifay ve M ars (1959) ise Tirenieni, ılıman fakat karakteristik olmayan faunası ile M ilazien i de kapsayacak şekilde genişletmişler ve onu bir alt safha kabul ederek P a le o tir e n ie n adım vermişlerdir. Bu yazarlar, T irenienin, herbiri bir transgresyona ve özel fauna karakterlerine sahip iki d ah a genç alt safhasını da ayırm ışlardır. B unlar, yaygın ve tam gelişmiş, Strombus faunah E u tir en ien ve Strombus faunasının hâlâ bulunduğu fakat birçok yerlerde önemini kaybettiği N e o tir e n ie n dir. G igout (1962) Strom bus faunasının Akdenizdeki esas yayılım ından evvel ve sonra (bugün de dahil) aynı faunanın kısmen ve yerel olarak geliştiği periodlar bulunduğuna inanm aktadır. O nun görüşüne göre, daha sonraki geçiş dönem leri, postglasyal K lim atik O ptim um a
226 R. W. HEY tekabül etmekte olduğu için İspanya kıyıları ve başka yerlerde Strombus faunasının kalmış olmasına rağm en, Versilien e sokulmalıdır. Böylece Gigout iki Tirenien alt safhası ayırdedebilmiş, bunlardan, erken geçiş periodu dediği birincisinin, M ilazienden farklı ve daha sonraya ait olduğunu kabul etmiş, ancak bu perioda Paleotirenien dememiştir. Gigout esas yayılımın m eydana geldiği ikinci perioda ise E sa s T iren ien adını vermiş ve Fas ın Atlantik kıyılarındaki O uljien i bu periodun karşıtı kabul etm iştir. O rijinal olarak Bonifay ve M ars tarafından tanım lanan Paleotirenien d ah a sonra Bonifay (1964) tarafından Sicilien e sokulmuştur. K éraudren (1970: 143) Tirenien adının Strom bus taşıyan bütün depolar için değil, sadece Riss ve W ürm glasyasyonlarının regresyon m aksim um ları arasında tortulanm ış tab ak alar için kullanılm ası gerektiğini ileri sürm üştür. (m) T ip lo k a lite le r. Bütün olarak Tirenien için hiç bir yer ileri sürülmemiş, M onastrien hariç, teklif edilmiş alt safhalar için hiçbir tip lokalite belirtilm em iştir. 7. V E R SlL ÎE N (ı) O r ijin a l ta n ım la m a. Terim, Blanc (1942: 190) tarafından, son buzul devri maksimum regresyonundan bugüne kadar geçen süre için kullanılmıştır. Blanc a göre bu safha, Dubois (1924) tarafından yeniden tanım ı yapılan Flandrien ile eş anlam lıdır ve terim, bu süre zarfında yükselen deniz seviyesinin doğrudan etkisi altında to rtu lan mış, denizel olsun olmasın bütün depolar için kullanılm alıdır. Blanc - m daha ozam anlar (1937) gösterdiği gibi, Versilien tipi tortu l serilerinin denizel faunası geniş ölçüde, bugün Akdenizde yaşam akta olan türlerden oluşm aktadır. (ıı) S o n ra k i ta r tış m a la r. Tirenien başlığı altında yukarıda açıklandığı üzere, Gigout (1962) Strombus faunasının Akdenizde yerel olarak Versiliende de yaşam aya devam ettiğine inanm aktadır. P. M ars ve diğerleri (Bak. Bonifay 1964: 19-20) Batı Akdeniz tabanından 120-350 m. derinlerden alınan tortulların. Cyprina islarıdica ve diğer soğuksu türlerini ihtiva ettiğini bulmuşlardır. Bu fauna, tipik Sicilien faunasından, kuzeyli türlerin yüzde oranı itibariyle hâlâ çok sayıda bulunması ve soyu tükenmiş türlerin düşük sayıdaki yüzde oranı ile ayırt edilebilm ektedir ve bu depoların erken V ersilien e
AKDENİZİN DENİZEL KUATERNER DEPOLARI 227 ait olduğuna inanılm aktadır. Gerçekten, Froget ve diğerleri (1972) tarafından, radyokarbon m etodları ile bu faunanın yaşının bugünden 10 000-13 000 yıl öncesine ait olduğu tespit edilmiştir. (ııı) T ip lo k a lite. Blanc ın tanım ını yaptığı tip bölge îtalyada, Pisa kuzeybatısında Bassa Versilia kıyı ovasıydı. Burada ova düzlüğü altında, deniz seviyesinden 95 m. derine kadar, kısmen denizel olan, kısmen olmayan tortullar vardır. Bilginin çoğu, Viareggio yakınındaki bir sondajın num unelerinden elde edildiği için, burası tip lokalite sayılm aktadır. 8. REFERA N SLA R B lan c, A.C. 1937. Low levels o f the Mediterranean Sea during the Pleistocene glaciation. Q u art. J. Geol. Soc., London. 93, 621-51. B lanc, A.C. 1942. Variazioni climatiche ed oscillazioni della linea di riva nel Mediterráneo centrale durante Vera glaciale. Geol. Meere Binnengewass, 5, 137-219. B o n ifa y, E. 1964. Plioocène et Pléistocene méditerranéens: vue d'ensemble et essai de corrélations avec la chronologie glaciale. Ann. Paléont., 50, 197-226. B o n ifa y, E. & M a rs, P. 1959. Le Tyrrhénien dans le cadre de la chronologie quaternaire méditerranéenne. Bull. Soc. Géol. France, sér. 7, v. 1, 62-78. C a sta n y, G. & O ttm a n n, F. 1957. Le quaternaire marin de la M éditerranée occidentale,. Rev. Geogr. Phys. Géol. D yn., (2), 1, 46-55. D e p é r e t, C. 1918. E ssai de coordination chronologique des temps quaternaires. C.R. Acad. Sci. Paris, 166, 480-6. D e S tefa n i, G. 1891-2. Les terrains tertiares supérieurs du bassin de la Méditerranée. A nn. Soc. Géol. Belg., 18, 201-419. D o d erle in, P. 1872. N ote illustrative della carta geologica del Modenese e del Reggiano. M em. Acc. Sci. Lett. e A rti di M odena, 13. D u b o is, G. 1924. Recherches sur les terrains quaternaires du N ord de la France. M ém. Soc. Géol. N ord, 8, mém. 1, 355 pp. F ro g et, C., T h o m m e r e t, J. & T h o m m e r e t, Y. 1972. M ollusques septentrionaux en Méditerranée occidentale: datation par le 14C. Palaeogeogr., Palaeoclim atol., Palaeoecol., 12, 285-93. G ignou x, M. 1910. Sur la classification du Pliocène et du Quaternaire dans VItalie du sud. C. R. A cad. Sci. Paris, 150, 841-4.
2 2 8 R. W. HEY G ign ou x, M. 1913. Les form ations marines pliocenes et quaternaires de VItalie du sud et de la Sicile. Ann. Univ. Lyon, n.s., fasc. 36, 693 pp. G igout, M. 1962. Sur le Tyrrhénien de la Méditerranée occidentale. O uaternaria, 6, 209-28. I s s e l, A. 1914. Lem bi fossiliferi quaternari e recente osservati nella Sardegna méridionale dal p r o f D. Lovisato. Rend. R. Acc. Lincei, 23, 759-70. K éra u d ren, B. 1970. Les form ations quaternaires marines de la Grece. Pt. I. Bull. Mus. A nthrop. Préhist. M onaco, 16, 5-153. K é r a u d r e n, B. 1971. Les form ations quaternaires marines de la Grèce. Pt. II Bull. Mus. A nthrop. Préhist. M onaco, 17, 87-169. K in g, W.B.R. & O a k ley, K.P. 1949. Definition o f the Pliocene-Pleistocene boundary. N ature, 163, 186-8. L eck w ijc k, W. v a n. 1954. Observations sur le Miocène ligm tifère des dômes de M onastir et de Zaramedine ( Tunisie orientale) et sur le Pléistocène marin du premier de ces dômes. Inst. Roy. Sci. N at. Belg., V o lum e Ju b ilaire V. van Straelen, 1, 455-525. O ttm a n n, F. & P ica rd, J. 1954. Contributions à l étüde du Quaternaire des régions de Palerme et de M ila zzo (Sicile). Bull. Soc. Géol. France, sér. 6, v. 4, 395-407. R u g g ie r i, G. 1961. Alcune zone biostratigrafiche del Pliocene e del P leistocene italiano. Riv. Ital. Paleont. e S trat., 67, 405-17. R u g g ieri, G. 1965. A contribution to the stratigraphy o f the marine Lower Quaternary sequence in Italy. Spec. Papers Geal. Soc. America, 84, 141-52. R u g g ieri, G. 1967. Lo stratopiano del piano M ilazzian o. Atti Acc. Gioenia Sci. N at. C atania, 18, suppl. di scienze geologiche, 311-8 R u g g ieri, G. & S elli, R. 1949. I I Pliocene ed il Postpliocene dell E m ilia, Giorn. Geol., 20, 1-14. S elli, R. 1950. I caratteri geologici della regione marchigiana. Giorn. Geol., 21, 99-125. S elli, R. 1962. Le Quaternaire marin du versant adriatique-ionien de la peninsule i alienne. Q uaternaria, 6, 391-413. S elli, R. 1967. The Plio-Pleistocene boundary in Italian marine sections and its relationship to continental stratigraphies. Prog. O ceanogr., 4, 67-86. Z eu n er, F.E. 1945. The Pleistocene Period. London. Z eu n er, F.E. 1956. The three M onastrian Congr. IN Q U A, 54-7-53. sea-levels. Actes du IV