Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 480-495 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 20.04.2017 15.06.2017 Arş. Gör. Yağmur KOÇ BAŞARAN Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitim Yönetimi kochyagmur@gmail.com SOSYAL BİLİMLERDE ÖRNEKLEME KURAMI Öz Sosyal bilimlerde araştırma sürecinde kuşkusuz en önemli aşamalardan biri örnekleme belirleme aşamasıdır. Bu araştırmada temel amacı, örnekleme sürecini daha etkili ve faydalı biçime getirme olan örnekleme kuramı ele alınmaktadır. Araştırmada birim, evren, örneklem, örnekleme birimi, gözlem birimi, çerçeve, istatistik ve parametre, güven seviyesi, örnekleme (örnekleme yapmanın nedenleri, örnekleme yaparken dikkate alınması gerekenler, örnekleme sürecinin aşamaları) ve örneklem büyüklüğü hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca araştırmada örnekleme türlerinden olasılık temelli örnekleme (basit tesadüfî, tabakalı ve küme/grup örnekleme) ve olasılık temelli olmayan örnekleme (uygun örnekleme, kota örnekleme, amaçlı örnekleme ve amaçlı örnekleme yöntemlerinden aykırı/anormal durum örnekleme, maksimum çeşitlilik örnekleme, homojen (benzeşik) örnekleme, tipik durum örnekleme, ölçüt örnekleme, kritik durum örnekleme, kartopu ya da zincir örnekleme) yöntemleri tartışılmakta ve örnekler verilmektedir. Anahtar kelimeler: Örnekleme, Sosyal Bilimler, Örneklem Büyüklüğü

SAMPLING THEORY IN SOCIAL SCIENCES Abstract One of the most important stages in the research process in social sciences is undoubtedly the sampling phase. In this research, sampling theory whose basic purpose is to render sampling process more effective and useful form, is handled. In the study, unit, universe, sample, sampling unit, observation unit, frame, statistic and parameter, confidence level, sampling (reasons for sampling, what to consider when sampling, stages of sampling) and sample size are enlightened. In addition, probability-based sampling (simple random sampling, stratified sampling and cluster sampling) and non-probability-based sampling (convenience sampling, quoto sampling, purposive sampling; extreme or deviant case sampling, maximum variation sampling, homogeneous sampling, typical case sampling, criterion sampling, critical case sampling and snowball sampling from purposeful sampling methods) methods are discussed and examples related to these methods are given in the research. Keywords: Sampling, Social Sciences, Sample Size Giriş Bilimsel araştırmaların temel amaçlarını; bir konuya ilişkin problem çözme, yeni kuramlar geliştirme, teknolojik gelişmeler ortaya çıkarma ve ekonomik fayda sağlama olarak ifade etmek mümkündür. Bu amaçlara ulaşma ise bilimsel araştırma sürecinin doğru bir biçimde planlanması ile olasıdır. Bilimsel araştırma sürecinin en kritik aşamalarından biri örneklemedir. Nitekim örneklem belirleme aşamasının doğru planlanması ve gerçekleştirilmesi araştırmanın güvenirliği açısından oldukça önemlidir. Araştırmanın problemine doğru cevap bulunabilmesi için verilerin toplanması, verilerin toplanması için de öncelikle örneklemin saptanması gerekmektedir. Bu nedenle yapılan çalışmada, örnekleme kuramı incelenerek örnekleme süreci hakkında bilgilere yer verilmiştir. Sosyal Bilimlerde Örnekleme Kuramı Bu başlık altında, temel amacı örneklemeyi daha etkili ve yararlı bir biçime getirme olan örnekleme kuramı (Şenol, 2012) ele alınmış; bu bağlamda örnekleme kuramının temel kavramları, örnekleme türleri ve örneklem büyüklüğü hakkında bilgi verilmiştir. Örnekleme Kuramının Temel Kavramları Bu başlıkta örnekleme kuramının temel kavramları olan birim, evren, örneklem, örneklem birimi, gözlem birimi, çerçeve, istatistik ve parametre, güven seviyesi ve örnekleme kavramları kısaca açıklanmıştır. Birim. Araştırmaya konu olan yığın olayların, nesnelerin veya bireylerin her birine birim adı verilmektedir. Bir yığın olayın birim olabilmesi için sayılabilmesi ve ölçülebilmesi gerekmektedir. Örneğin, aileler konusunda yapılacak bir araştırmada birim aile iken öğretmenler hakkında yapılacak bir araştırmada birim öğretmenlerdir. Bunun yanı sıra doğum ve ölüm konu- 481

sunda bir araştırma yapılacaksa doğum ve ölüm olaylarının ikisi de ayrı bir birim olmaktadır (Özmen, 1999). Evren (Population-Universe). Evren, araştırma sonuçlarının genellendiği gerçek veya varsayımsal kişi, olay ya da nesnelerin bütünü (Balcı, 2015); araştırma sorularının yanıtlanması için gerek duyulan verilerin toplandığı canlı veya cansız varlıklardan meydana gelen büyük grup veya elde edilen verilerin analizi ile ortaya çıkan sonuçların geçerli olacağı, yorumlanacağı grup (Büyüköztürk, Kılıç Çakmak, Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2012); istatistiksel anlamda birtakım bulguların veya istatistiksel bir modelin genelleştirilmesinin istendiği birimlerin (insan, plankton, şehir vb.) toplamı (Field, 2009) olmak üzere birçok biçimde tanımlanmaktadır. Evren, genel evren (target population) ve çalışma evreni/hedef evren/ulaşılabilir evren (accessible population) olmak üzere iki türdedir. Genel evren, tanımlanması kolay olmasına karşın ulaşılması genellikle imkânsız olan soyut bir kavramdır. Örneğin, insanları evren olarak ele alan bir araştırmada tüm insanlara ulaşılması ya da genellenebilecek farklı bir yol takip ederek tamamen güvenilir bir sonuç elde etmek imkânsızdır. Bu nedenle ortaya çıkabilecek yanlış anlamaları önlemek için çalışma hedefi/hedef evren/ulaşılabilir evren kavramları geliştirilmiştir. Ulaşılabilen evren olması sebebiyle somut olduğu ifade edilen çalışma evreni, araştırmada doğrudan gözlenen veya seçilen bir örnek kümeye ilişkin yapılan gözlemlerden faydalanarak görüş ortaya konabilen evrendir (Karasar, 1994; Gravetter ve Forzano, 2012; Fraenkel, Wallen ve Hyun, 2012). Örneklem (Sample). Örneklem, bir araştırmada evrenden seçilen ve seçildiği evreni yeterli düzeyde temsil etmesi amaçlanan bir grup birimdir (Gravetter ve Forzano, 2012). Başka bir ifadeyle örneklem; evrenden, evreni temsil edecek nitelik ve nicelikte seçilip alınan olgu, nesne ve bireylerdir (Sönmez ve Alacapınar, 2014). Evren ve örneklem arasındaki ilişki Şekil 1 de gösterilmektedir. 482 Şekil 1. Evren ve örneklem arasındaki ilişki Kaynak. Gravetter ve Forzano, 2012.

Şekil 1 den de anlaşılacağı üzere evren, ölçmek ve incelemek için çok fazla birim içermektedir. Örneğin, bir araştırmacı ergenlik çağındaki çocuklar, okul öncesi çocuklar, erkekler, kadınlar veya insanlarla ilgilenebilir. Bu durumların her birinde evren, araştırmacının her bireyi incelemesine izin verebilmesi için çok büyüktür. Bu nedenle araştırmacı evren hakkında bilgi elde etmek için daha küçük bir grup/örneklem seçmek ve bu örnekleme güvenmek durumundadır. Bu bağlamda yapılan araştırmanın amacı, örneklemi incelemek ve sonuçları evrene genellemektir. Diğer taraftan farklı araştırmacılar aynı evrene ilişkin aynı soruları araştırmaya başlasalar dahi her bir araştırma, örnekleminde yer alan katılımcılardan dolayı özgün sonuçlara sahip olabilmektedir (Gravetter ve Forzano, 2012). Örnekleme birimi. Örnekleme çerçevesini oluşturan ve örnekleme dâhil olması muhtemel olan birimlerdir (Arıkan, 2013). Diğer bir ifadeyle örnekleme yapılacak evrendeki herhangi bir birim örnekleme birimi olarak adlandırılır (Erkuş, 2011). Örneklemlerde yer alan birimler, olarak da tanımlanan örnekleme birimi, belirlenirken dikkate alınması gereken temel ilkeler şöyle sıralanmaktadır (Özmen, 1999): Örnekleme birimi, tanımlanabilmeli ve sınıflandırılabilmelidir. Örnekleme birimi, çerçeve maliyetini artırmamalıdır. Örnekleme birimi, evrenin varyansını artırmamalıdır. Örnekleme birimi, örnekleme türünü uygun olmalıdır. Örnekleme birimi, savurganlığa neden olmamalıdır. Gözlem birimi. Gözlem birimi, hakkında bilgi elde edilen ve evrenin en küçük parçası olarak tanımlanabilen ve araştırmanın bilgi kaynağı durumunda olan birimdir (Büyüköztürk vd., 2012). Örnekleme birimlerine ilişkin ölçümlerin yapıldığı birimler olarak da ifade edilen gözlem birimi, örnekleme birimi ile aynı olacağı gibi farklı da olabilir. Şöyle ki aileleri örnekleme birimi olarak alan bir araştırmada, aile bireylerine ilişkin bilgiler aile reisinden alınabilir. Bu durumda gözlem birimi aile reisi olmaktadır. Aynı şekilde ilkokuldaki çocuklar üzerinde yapılacak bir araştırmada bilgiler ilkokuldaki çocuklardan elde edilecekse bu çocuklar hem örnekleme birimi hem de gözlem birimidir. Ancak bu çocuklarla ilgili bilgiler çocuklardan değil de çocukların annelerinden alınacaksa gözlem birimi annelerdir (Özmen, 1999). Çerçeve. Örneklem seçebilmek için örnekleme birimlerini gösteren ad, telefon numarası, adres vb. listeler çerçeve olarak tanımlanmaktadır (Passer, 2014). Başka bir ifadeyle araştırmada bilgi alınabilecek tüm birimleri gösteren fiziksel araçlara (sayım istatistikleri, haritalar, kayıtlar vb.) çerçeve denir. Bu çerçeve insanların, öğrencilerin, ailelerin vb. listeleridir. Örneklemenin başarısı, çerçevenin iyi ve tam olarak hazırlanması ile mümkündür. Diğer taraftan çerçevenin hazırlanması kolay bir işlem değildir. İyi bir çerçeve evrendeki tüm örnekleme birimlerini teker teker ve bir defa kapsamak durumundadır (Şenol, 2012). İstatistik ve parametre. İstatistik, bir veri kümesinin tablolar ve grafikler halinde düzenlenmesi, özetlenmesi; yüzde, ortalama, standart sapma vb. betimleyici hesaplamaların yapılması; araştırmaların desenlenmesi, verinin analizi; örneklem istatistiklerinden evren parametrelerinin kestirilmesine ilişkin yöntem ve tekniklerin tamamını kapsayan bir terimdir. Kısaca istatistik, örneklemi betimleyen sayılardır. Parametre ise evreni betimleyen diğer bir deyişle evreni tasvir eden sayılar olarak tanımlanmaktadır (Baykul ve Güzeller, 2014). Güven seviyesi (Güvenirlik). Güven seviyesi, seçilen örnekleme birimlerinin evreni temsil etme olasılığıdır. Güven seviyesi ve örneklem sayısı arasında doğru orantı olmasından dolayı güven seviyesinin yüksek olması örneklem sayısının artmasına neden olmaktadır. Ancak 483

bu durum aynı zamanda örneklem maliyetinin de yükselmesine yol açmaktadır (Kishalı ve Pehlivanlı, 2007). Örnekleme (Sampling). Hakkında veri elde edilmesi gereken evrenden, evrenin bir alt kümesi olan ve örneklem olarak ifade edilen bir parçanın, önceden belirlenen kurallara (örnekleme türleri) göre alınması işlemidir (Şenol, 2012). Kısaca örnekleme; araştırmacıların, araştırmaları için daha küçük ve daha kolay kontrol edilebilen sayıda katılımcıları evrenden seçmesidir (Dawson, 2007). Örnekleme yapmayı gerektiren nedenler şu şekilde sıralanmaktadır (Arlı ve Nazik, 2001): Maliyet sorunu (paradan tasarruf sağlama): Örnekleme yaparak araştırma yapılacak grubun küçültülmesi, araştırmanın yürütülmesi için gereken paranın azaltılmasını sağlamaktadır. Aksi takdirde, evrenin büyüklüğü ve incelenen değişken sayısı arttıkça maliyetin artması kaçınılmazdır. Zaman sorunu (zamanı iyi kullanma): İnsan ömrünün sınırlı olması nedeniyle araştırmanın sonuçların çok uzun süre geçmeden yararlı olabilmesi için uygun bir zaman dilimi içersinde sonuçlanması gerekmektedir. Emek sorunu (emekten tasarruf): İnsanlar genellikle daha az emekle en iyi sonucu elde etme eğilimine sahiptir. Dolayısıyla araştırmacılar örnekleme yaparak emekten tasarruf yapmayı amaçlamaktadır. Zorunluluk: Bazı araştırmalarda örnekleme yapma mecburidir. Nitekim araştırma evreninin tam olarak tespit edilememesi örnekleme yapmayı gerektirmektedir. Örneğin, vergi kaçakçılarına ilişkin bir araştırma yapılabilmesi ancak bilinenler üzerinden veri toplamakla mümkündür. Araştırmalarda örneklem üzerinde çalışma ile daha az maliyetle yararlı ve güvenilir bilgi elde etme ve zaman açısından tasarruf sağlama mümkündür. Ayrıca örnekleme yaparak araştırmacıların emekten tasarruf ettiği; böylelikle de araştırmacıların farklı birçok araştırmaya dâhil olma ihtimalinin artacağı söylenebilir. Diğer taraftan bazı hassas içerikli konulara ilişkin yapılacak araştırmalarda örnekleme yapmanın bir zorunluluk olduğu ifade edilebilir. Örnekleme sürecinde belirli işlemlerin bir düzen içerisinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu işlemler şöyle sıralanmaktadır (Karasar, 1994): 1. Çalışma evrenini tanımlamak. 2. Evrendekileri liste biçiminde sıralamak. 3. Örnekleme türünü kararlaştırmak. 4. Örneklem büyüklüğünü belirlemek. 5. Örneklemi almak. 6. Temsilliği sınamak. Görüldüğü üzere bir araştırma sürecinde önemli aşamalardan biri olan örnekleme, belirli adımları içermektedir. Öncelikle araştırmaya ilişkin çalışma evreni tespit edilmekte ve bu evrende yer alanlar listelenmektedir. Araştırmanın amacı, evrene genellenebilirliği veya evreni temsil edici niteliği dikkate alınarak ise örneklem türünün ve büyüklüğünün belirlenmesi gerektiği söylenebilir. Nitekim örneklemin evreni temsil edici niteliği araştırmanın güvenirliği ve geçerliği açısından oldukça önem teşkil etmektedir. Örneklemin temsil ediciliğinin bağlı olduğu koşullardan bazıları şöyledir (Baydar, Gül ve Akçil, 2007): 484

Örneklemin yansız olarak seçilmesi. Örneklemin, arzu edilen güvenirlik seviyesine ulaşmaya imkân verecek bir büyüklükte olması. Araştırılan özellikler bakımından evrendeki birimlerin benzeşik olması. Evrendeki farklı nitelikte olan kümelere örneklemde eşit oranlarda yer verilmesi. Araştırmacıların evren, ulaşılabilir evren ve örneklem belirleme sürecinde dikkate alması gereken dört temel ilke ise şöyle sıralanmaktadır (Permut, Michel ve Joseph, 1976; Gall, Gall ve Borg, 2003) : Araştırma sonuçlarının genelleneceği evren açık biçimde tanımlanmalıdır. Örnekleme süreci, farklı araştırmacıların da aynı örnekleme sürecini tekrarlayabileceği nitelikte yeteri kadar ayrıntılı açıklanmalıdır. Bu ayrıntılar asgari düzeyde örnekleme türüne, örneklem büyüklüğüne ve coğrafi bölgeye ilişkin bilgileri içermelidir. Ayrıca araştırmanın içeriğine bağlı olarak betimsel veriler (cinsiyet, yaş, öğrenim düzeyi, sosyoekonomik düzey vb.) konusunda da bilgi verilmelidir. Örnekleme çerçevesi, diğer bir ifadeyle seçilmiş örneklemdeki listeler, kayıtlar veya diğer içerikler tanımlanmalıdır. Tüm araştırma sürecine katılması amaçlanan örneklem oranı verilmelidir. Örneklem belirleme süreci araştırmaya yön veren önemli süreçlerden biridir. Bu nedenle örnekleme sürecinde evrenin net bir şekilde belirtilmesi, örnekleme türünün, örneklem büyüklüğünün ve örnekleme çerçevesinin içeriği hakkında gerekçeli açıklamaların yapılması önemlidir. Örnekleme sürecinde yapılması ve yapılmaması gereken şeyler Çizelge 1 de verilmektedir. 485

Çizelge 1 Örneklemede Yapılması ve Yapılmaması Gerekenler Yap Yapma Büyük çaplı bir araştırma yürütülecekse örneklemin doğru hesaplanması için yeteri kadar zaman ayrılmalı ve çaba gösterilmelidir. Örnekleme konusuna hâkim olmadan örnekleme sürecine başlanmamalıdır. Aksi takdirde yanlış kavramalar nedeniyle tüm araştırma geçersiz olabilmektedir. Tasarlanan örnekleme türün ve örneklem büyüklüğü danışman, öğretmen veya diğer araştırmacılarla tartışılmalıdır. Olası örneklem büyüklüğüne karar verme sürecinde zaman çizelgesi ve araştırma bütçesi dikkate alınmalıdır. Seçilen örneklem konusunda yeni fikirlere ve eleştirilere açık olunmalı ve örnekleme ilişkin endişeler ifade edilmelidir. Gerekirse örnekleme yöntemlerinin geliştirilmesi ve değiştirilmesi tercih edilmelidir. Yapılacak araştırma için uygunsa örnekleme türlerinin çeşitli kombinasyonları kullanılmalıdır. Örnekleme konusunda bilgili bireylerden gelen öneriler göz ardı edilmemelidir. Baş edilemeyecek iş yükü ve sorumluluklar altına girilmemelidir. Nitekim özensiz seçilmiş büyük bir örneklem, iyi seçilmiş küçük bir örneklem kadar yararlı veri sağlayamamaktadır. Tüm evrene genellenemeyen ve kanıt gösterilemeyen iddialarda bulunulmamalıdır. Araştırma için işlemeyen bir örnekleme tekniğine takılıp kalınmamalıdır. Yapılan hatalar kabul edilerek hatalardan öğrenebilmeli, gelişime ve değişime açık olunmalıdır. 486 Kaynak. Dawson, 2007. Çizelge 1 de görüleceği üzere örnekleme sürecinde örnekleme işlemine ilişkin gerekli bilgi ve becerilere sahip olma araştırmaların niteliği açısından oldukça önemlidir. Bu nedenle çalışmada örnekleme türleri tartışılarak gerekli bilgiler sunulmaktadır. Örnekleme Türleri Örnekleme yöntemlerini belirlemede yanlılık ve yansızlık önemli bir yere sahiptir. Örneklemin evreni doğru biçimde temsil etmesi ve örneklemin hatalardan bağımsız olarak seçilmesi için çeşitli örnekleme yöntemleri geliştirilmiştir. Bu yöntemler, olasılık temelli/olasılığa dayalı (probability sampling) ve olasılık temelli olmayan/olasılığa dayalı olmayan örnekleme (nonprobability sampling) olmak üzere iki sınıfta yer almaktadır (Dawson, 2007; Gravetter ve Forzano, 2012; Şahin, 2014; Walliman, 2006). Olasılık temelli örnekleme. Olasılık temelli örnekleme özünde olasılık kuramına dayanmaktadır. Belirli bir evrende yer alan şey lerin özellikleri eşit olarak dağılmaktadır. Diğer bir ifadeyle bu evrendeki şey lerin özellikleri belirli ölçütler uygulandığında birbirine benzer özellikler göstermektedir. Ayrıca bu evrendeki her şey oluşturulacak örnekleme dâhil olma açısından da eşit şansa sahip olmalıdır (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Olasılık temelli örneklemenin üç önemli koşulu şöyle sıralanmaktadır (Gravetter ve Forzano, 2012): 1. Evrenin büyüklüğü kesin olarak bilinmeli ve üyelerin tümünün listelenmesi mümkün olmalıdır.

2. Evrendeki her üye belirli bir seçilme olasılığına sahip olmalıdır. 3. Örnekleme seçim süreci tarafsız olmalı, böylece tüm üyelerin seçilme şansı eşitlenmelidir. Seçim süreci tesadüfî/rastgele olmalıdır. Olasılık temelli örnekleme; basit tesadüfî örnekleme, tabakalı örnekleme ve küme/grup örnekleme olmak üzere sınıflandırılmaktadır (Fraenkel, Wallen ve Hyun, 2012; Passer, 2014). Bu örneklem elde etme türleri Şekil 2 de gösterilmektedir. 487 Şekil 2. Olasılık temelli örnekleme türleri Kaynak. Fraenkel, Wallen ve Hyun, 2012. Şekil 2 de görülen olasılık temelli örnekleme türlerinden basit tesadüfî, tabakalı ve küme/grup örnekleme sırasıyla açıklanmaktadır. Basit tesadüfî örnekleme (simple random sampling). Her bir örnekleme birimine eşit seçilme ihtimalinin verilmesiyle (seçilen birimin yerine konulmasıyla) seçilen birimlerin örnekleme alındığı türe basit tesadüfî örnekleme adı verilmektedir. Bu örnekleme türünde evrendeki tüm birimlerin örnekleme seçilme olasılığı aynıdır. Dolayısıyla da örnekleme seçilen bir birimin seçimi diğer birimlerin seçimini etkilememektedir (Büyüköztürk vd., 2012). Örneklem seçim sürecinde tüm birimler listelenerek bu listeden rastgele birimler seçilmektedir. Basit tesadüfî örneklemede, evren çok büyük ve karmaşık olmadığı sürece seçim süreci zor değildir. Ancak evrene ilişkin tam bir listeye ihtiyaç vardır. Birimler dağınık olduğu takdirde uygulama süreci daha fazla zaman ve güç gerektirmektedir (Cohen, Manion ve Morrison,

2007; Kılıç, 2013). Basit tesadüfî örneklemede, örneklemi belirlemede kullanılan tekniklerden bazıları şöyle sıralanabilir (Kishalı ve Pehlivanlı, 2007; Balcı, 2015): Kura ile seçim: Bu teknikte birimlere birden N e kadar numaralar verilmektedir. Sonrasında ise örneklem büyüklüğüne ulaşana kadar seçim yapılmaktadır. Rastsal sayılar tablosu ile seçim: Kura tekniğinin uygulama açısından zor olduğu durumlarda rastsal sayılar tablosu kullanılmaktadır. Tesadüfî olarak belirlenmiş sayılardan oluşan rastsal sayılar tablosu kullanılırken, ilk rakam tesadüfî olarak seçilmektedir. Sonraki rakamlar ise art arda, belirli aralıklarla veya çapraz olarak seçilerek örneklemde yer alacak birimler belirlenmektedir. Sistematik seçim. Bu teknikte öncelikle evren/örneklem=n/n=k sayısı hesaplanmaktadır. Sonrasında k tane birimin içinden tesadüfî olarak seçilen ilk birim n 1 olarak kabul edilmekte, diğerleri (n 1+k), (n 1+2k), (n 1+3k),. ile seçilerek n büyüklüğündeki örneklem elde edilmektedir. Örneğin, 300 birimden oluşan evrenden 30 birimlik bir örneklemin seçiminde k=10 olmaktadır. Evrendeki ilk 10 tane birimin içinden seçilen ilk birimin dördüncü birim olduğu varsayılırsa ikinci birimin 14., üçüncü birimin 24. ve devamı şeklinde dizi takip edilerek örneklem büyüklüğüne ulaşılmaktadır. Diğer taraftan sistematik seçimde evrenden seçilen ilk birimin keyfi olması (örneğin, dördüncü birimin seçilip, beşinci birimin seçilmemesi) yanlılığa neden olabilecek bazı durumlara yol açabilmektedir. Sistematik seçim literatürde (Gravetter ve Forzano, 2012; Erkuş, 2011; Cohen, Manion ve Morrison, 2007) sistematik örnekleme türü olarak da kabul edilmektedir. Bu bağlamda sistematik örnekleme, basit tesadüfî örneklemeye nispeten daha yanlı olan ve bağımsızlık ilkesinin ihlal edildiği bir örnekleme türüdür. Buna karşın sistematik örnekleme, evrenin yüksek derecede temsil edilmesine imkân vermektedir. Fraenkel, Wallen ve Hyun (2012) ise sistematik örneklemenin, olasılık temelli olmayan örnekleme türlerinden biri olduğunu ileri sürmektedir. Genel olarak özetlemek gerekirse, örnekleme seçilecek birimlerin rastsal sayılar tablosu, kura, sistematik seçim veya bilgisayarda oluşturulan rastsal sayıların kullanılması ile evrendeki tüm birimler arasından belirlendiği basit tesadüfî örneklemede, N büyüklüğündeki bir evrenden seçilebilecek n büyüklüğündeki olası örneklemlerden her biri aynı seçilme olasılığına sahiptir. Tabakalı örnekleme (stratified sampling). Evrendeki alt grupların/tabakaların evrendeki ağırlıkları oranında örneklemde temsil edilmelerini amaçlayan bir örnekleme türüdür (Büyüköztürk vd., 2012). Tabakalı örnekleme, sınırları tespit edilmiş bir evrende alt tabakalar veya alt birimler olduğu mevcut olduğunda kullanılmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Bu örneklemenin yapılabilmesi için öncelikle evren, araştırma için önemli olan bir değişken açısından kendi içinde benzerlik gösteren alt evrenlere ayrılmaktadır. Her bir alt evrenden seçilecek birim sayısı o alt evrenin tüm evren içindeki payı oranında belirlenmektedir. Böylelikle de oluşturulacak örneklemin, evreni tüm alt birimleri ile temsil etme gücü garanti altına alınmaktadır (Karasar, 1994). Mertens e (2010) göre orantılı ve orantısız olmak üzere iki çeşit tabakalı örnekleme vardır. Orantılı tabakalı örneklemede tabakaların veya alt grupların tüm evren içindeki oranları dikkate alınarak örneklem seçilmekte iken orantısız tabakalı örneklemede yalnızca tabaka sayısı dikkate alınmaktadır. Diğer bir ifadeyle orantısız tabakalı örneklemede tabakaların evren içindeki oranları göz ardı edilmektedir. 488

Örneğin, bir fakültede öğrenciler üzerinde bir araştırma yapılırken araştırma için önemli olduğu düşünülen bir değişkenin bölümlere göre değişeceği öngörülüyorsa bölümler tabaka olmaktadır. Orantılı tabakalı örneklemede, ilk olarak her tabakanın evren içindeki oranı hesaplanmaktadır. A Bölümü 500, B Bölümü 800, C Bölümü 1200 öğrenciden oluşuyorsa N= 2500 tür. Örneklemin (n) de 200 öğrenciden oluşması gerektiği varsayılırsa her tabakanın oranı; A Bölümü için 500/2500= 0.20, B Bölümü için 800/2500=0.32, C Bölümü için 1200/2500=0.48 olarak hesaplanmaktadır. Sonrasında örneklem sayısı (200) ile her tabakanın oranı çarpılır; A Bölümü için 0.20*200= 40, B Bölümü için 0.32*200=64 ve C Bölümü için 0.48*200=96 olmak üzere her tabakadan örnekleme tesadüfî olarak seçilecek öğrenci sayıları tespit edilmektedir. Orantısız tabakalı örneklemede ise tabaka sayıları dikkate alındığından toplam örneklemdeki birim sayısı tabaka sayısına bölünmekte ve bir açıdan eşit ağırlıklı bir örneklem belirlenerek her tabakadan tesadüfî olarak öğrenci seçilmektedir (Erkuş, 2011). Küme/grup örnekleme (cluster sampling). Evrenin çok büyük olması evreni oluşturan birimlere ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Böyle durumlarda küme örnekleme uygulama açısından daha elverişli olabilmektedir. Kümelere göre örnekleme türünde, evren küme adı verilen gruplara ayrılmakta ve her küme bir örnekle birimi olarak tanımlanmaktadır. Tesadüfî olarak seçilen kümeler de bir araya getirilerek örneklem oluşturulmaktadır (Şahin, 2014). Oranlı ve orantısız olmak üzere iki çeşit küme örnekleme vardır. Örneğin, bir ildeki ilkokul öğrencileri üzerinde yapılacak bir araştırmada her ilkokul bir küme olarak kabul edilmektedir. Listelenen ilkokullar tesadüfî olarak seçilerek örnekleme alınırsa bu örnekleme orantısız küme örneklemedir. Eğer bu ilkokullar araştırma açısından önemli görülen bir değişkene göre alt evrenlere ayrılıp, bu alt evrenlerin evrendeki oranları dikkate alınarak ilkokullar örnekleme seçilirse bu örnekleme orantılı küme örnekleme olmaktadır (Karasar, 1994). 489 Evrendeki birimlerin kendi arasında olabildiğince heterojen olup bazı ortak özellikler açısından kümeler oluşturduğu durumlarda küme örnekleme kullanılmaktadır. Küme örneklemenin bir uzantısı ise çok aşamalı küme örneklemedir. Çok aşamalı küme örnekleme, seçilen her kümenin içinden ardışık olarak daha küçük kümelerin seçilmesidir. Örneğin, İngiltere deki tüm üniversitelerden birkaçı olarak örnekleme seçilir, seçilen üniversitelerin içinden birkaç fakülte tesadüfî olarak örnekleme seçilir, seçilen fakültelerin içinden birkaç bölüm tesadüfî olarak örnekleme seçilir, son olarak seçilen bölümlerden birkaç öğrenci tesadüfî olarak örnekleme alınır (Walliman, 2006). Olasılık temelli olmayan örnekleme. Olasılık temelli olmayan örnekleme, daha küçük çaplı araştırmalarda evreni temsil etmekten kaçınan diğer bir deyişle sadece meydana geldiği birimleri temsil eden örneklemlerin seçimidir (Cohen, Manion ve Morrison, 2007). Bu örneklemede her birimin örnekleme seçilme ihtimali bilinmediği gibi örneklemin evreni temsil etme gücü konusunda da bir sonuca varmak mümkün değildir (Balcı, 2015). Bu çalışmada, olasılık temelli olmayan örnekleme türlerinden; uygun örnekleme, kota örnekleme ve amaçlı örnekleme açıklanmıştır. Uygun örnekleme (convenience sampling). Sosyal bilimlerde en yaygın kullanılan örnekleme türlerinden biri uygun örneklemedir. Uygun örneklemede, araştırmacılar katılımcıları ulaşması kolay, araştırma için uygun ve gönüllü bireylerden seçmektedir (Gravetter ve Forzano, 2012). Kısaca uygun örnekleme, araştırmacı için uygun örneklemin seçilmesidir. Ancak uygun örneklemede güvenirlik, zaman ve paradan tasarruf amacıyla göz ardı edilmektedir. Araştırmacıya yakın bir okulun araştırma için seçilmesi, bir alışveriş merkezi girişinde giriş ya da çıkış

yapan müşterilerle görüşme yapma veya bir akademisyenin ulaşması kolay olduğu için öğrencileri üzerinde araştırma yapması uygun örnekleme türüne örnektir (Baydar, Gül ve Akçil, 2007). Kota örnekleme (quoto sampling). Kota örnekleme, tabakalı örnekleme türü ile bazı benzerlikler göstermektedir. Bu örnekleme türünde, öncelikle evrendeki alt grupların belirlenmesi ardından her alt gruptan örnekleme alınacak kotanın saptanması ve bu kotaya göre her alt gruptan ulaşması kolay katılımcıların seçilmesiyle örneklem elde edilmektedir. Bu nedenle kota örnekleme, uygun tabakalı örnekleme olarak da ifade edilmektedir (Gravetter ve Forzano, 2012). Olasılık temelli olmayan örnekleme türlerinden en sık kullanılanlarından biri olan kota örneklemenin uygulama aşamaları şu şekildedir (Şenol, 2012): Evreni oluşturan birimler belirli özelliklerine göre sınıflandırılarak tabakalara ayrılmaktadır. Tabakalama ölçütü olarak kullanılan cinsiyet, yaş, gelir düzeyi, meslek, eğitim durumu, etnik köken, coğrafi bölge, dini sınıflar, ırk vb. değişkenlere kota kontrolleri olarak adlandırılmaktadır. Belirlenen örneklem büyüklüğü tabakalar arasında dağıtılmakta ve her tabakaya verilen örneklem ölçümü o tabakanın kotasını oluşturmaktadır. Araştırmacılar, tabakalardan belirlenen sayı ve özellikteki birimleri keyfi olarak seçmekte ve gerekli verileri herhangi bir kurala uymaksızın toplamaktadır. Kota örnekleme türüne bir örnek vermek gerekirse, Mersin de yapılması planlanan bir araştırmada örneklem, Mersin in %54 ünün Mersin doğumlu, %46 sının göçmen olduğu dikkate alınarak belirlenebilir. Araştırmacılar istenen örneklem büyüklüğüne ulaşana kadar tabaka oranlarını göz önünde bulundurarak gönüllü Mersin doğumlulardan ve göçmenlerden veri toplayabilmektedir (Erkuş, 2011). Amaçlı örnekleme (purposive sampling). Amaçlı örnekleme, olasılık temelli olmayan bir örnekleme yaklaşımıdır. Araştırmanın amacına bağlı olarak bilgi açısından zengin durumların seçilerek derinlemesine araştırma yapılmasına olanak tanıyan amaçlı örnekleme, belli ölçütleri karşılayan veya belirli özelliklere sahip olan bir veya daha fazla özel durumlarda çalışılmak istendiğinde tercih edilmektedir. Araştırmacı, seçilen durumlar bağlamında doğa ve toplum olaylarını ya da olgularını anlamaya ve bunlar arasındaki ilişkileri keşfetmeye ve açıklama çalışmaktadır (Büyüköztürk vd., 2012). Amaçlı örneklemenin amacı, araştırmada çalışılan problemleri aydınlığa kavuşturacak zengin bilgi içeren durumları seçmektir. Bu anlamda, amaçlı örnekleme yöntemleri pek çok durumda, olgu ve olayların keşfedilmesinde ve açıklanmasında yararlı olmaktadır (Tarhan, 2015). 490 Patton (2014) amaçlı örnekleme ile ilgili çeşitli stratejiler ortaya koymuştur. Bu yöntemlerden aykırı/anormal durum örnekleme, maksimum çeşitlilik örnekleme, homojen (benzeşik) örnekleme, tipik durum örnekleme, ölçüt örnekleme, kritik durum örnekleme, kartopu ya da zincir örnekleme yöntemleri kısaca tanımlanmaktadır. Aykırı/anormal durum örnekleme (extreme or deviant case sampling). Aykırı durum örnekleme yöntemi, derinlemesine incelenemeye fırsat vermesine ve sınırlı sayıda bulunmasına karşın bilgi açısından zengin durumlarda tercih edilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Bu örnekleme yöntemi ile araştırılan problemle ilgili olarak var olan birbirine aykırı durumların araştırmacıya değişkenliği daha net görme olanağı vereceği kabul edilmektedir. Liselerde suç davranışının incelendiği bir araştırmada en fazla suç kaydının olduğu lise ile en az suç kaydının

olduğu lisenin araştırma için seçilmesi aykırı durum örneklemeye bir örnek olarak verilebilir (Büyüköztürk vd., 2012). Maksimum çeşitlilik örnekleme (maximum variation sampling). Amaçlı örneklem kapsamında kullanılan bu yöntem, birtakım farklılıkları içeren temel temaları bulup tanımlamayı hedeflemektedir (Patton, 2014). Örneğin, Ankara ili içindeki ilkokulların ortaokula geçişle ilgili sorunlarını araştırmak isteyen bir araştırmacı, örneklemini Ankara kırsalı, şehir merkezi ve varoşlardaki okullardan seçmesi maksimum çeşitlilik örnekleme yöntemi kapsamında değerlendirilebilir. Böyle bir araştırma sonucunda elde edilecek bulgular ve sonuçlar farklı bir örnekleme yöntemi ile elde edilen sonuçlara göre daha zengin olabilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Homojen (benzeşik) örnekleme (homogeneous sampling). Maksimum çeşitlilik örneklemenin tam tersi olan homojen örneklemede amaç, küçük ve homojen bir örneklem ele alarak belli alt grupları derinlemesine çalışmaktır. Örneğin, okul-aile işbirliği konusunu araştırmak isteyen bir araştırmacı, okulla işbirliği konusunda en az katılımı gösteren düşük sosyoekonomik ve eğitim düzeyinde olan anneler örneklem olarak alınabilir. Oldukça homojen özellikler gösterebilen bu örneklem üzerinde ise odak grup görüşmeleri yapılarak veri toplanabilir. Odak grup görüşmelerindeki temel nokta, genellikle benzer yapılardan gelen ve benzer deneyimleri yaşamış katılımcıları bir araya getirerek onları etkileyen ana konular üzerine grup görüşmesi yapmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2006; Patton, 2014). Tipik durum örnekleme (typical case sampling). Tipik durum örnekleme, araştırmaya ilişkin evrende var olan birçok durumun içinden tipik olan diğer bir ifadeyle sıradan ve ortalama bir durumun tespit edilerek örneklem olarak seçilmesidir. Örneğin, Ankara ili merkezde yer alan kamu ilkokullarında öğretmenlerin ve velilerin yeni öğretim programlarına ilişkin tutumlarının belirlenmesi amacıyla yapılan bir araştırmada örneklem olarak, çok sayıda okul yerine merkezde bulunan ve sıra dışı özellik göstermeyen ortalama özelliklere sahip bir veya iki ilkokul seçilebilir. Burada önemli olan örnekleme alınan okulların, evrendeki ilkokullar içinde büyüklükleri, araç ve gereç olanakları, başarı durumları vb. özellikler açısından sıradan ve tipik durumda olmasıdır (Büyüköztürk vd., 2012). 491 Ölçüt örnekleme (criterion sampling). Bu örneklemenin mantığı daha önceden belirlenmiş bazı önem ölçütlerini karşılayan tüm durumları çalışmak ve gözden geçirmektir (Patton, 2014). Bu ölçüt veya ölçütler araştırmacı tarafından oluşturulabilir ya da önceden hazırlanmış bir ölçüt listesi dikkate alınabilir (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Örneğin, 9. sınıf ders kitaplarında demokrasinin yerini incelemeyi amaçlayan bir araştırmada araştırmacı, örneklemini yalnızca Milli Eğitim Bakanlığınca [MEB] onaylanan kitaplardan seçebilir. Bu noktada ders kitaplarının MEB tarafından onaylanması bir ölçüttür. Benzer şekilde liselerde şiddet davranışının örüntüsünü belirlemek amacıyla yapılan bir araştırmada örneklem, okul kayıtlarına göre geçmişte iki veya daha çok şiddet olayına dâhil olmuş öğrencileri içerecek biçimde belirlenebilir. Bu örneklem belirleme sürecinde en az iki şiddet olayına dâhil olma durumu temel alınan ölçüttür (Büyüköztürk vd., 2012). Kritik durum örnekleme (critical case sampling). Kritik durumlar, önemli olan herhangi bir şeyi çok açık biçimde vurgulayan ya da normal koşullarda özellikler önemli olan durumları ifade etmektedir. Kritik duruma örnek ifade olarak eğer orada oluyorsa, her yerde olabilir ya da tam tersi eğer orada olmuyorsa, hiçbir yerde olmaz verilebilir (Patton, 2014).

Örneğin, MEB tarafından okul-aile işbirliği konusunda yeni bir yönetmelik yayınlandığı varsayılırsa; bu yönetmeliğin aileler tarafından ne derece anlaşılabilir olduğu konusunda bir araştırma yapılmak istendiğinde eğitim düzeyi yüksek olan aileler bir kritik durum olarak alınabilir. Eğer örnekleme alınan bu veliler yönetmeliği anlama konusunda sıkıntı yaşıyorlarsa, daha düşük eğitim düzeyine sahip ailelerin bu yönetmeliği hiç anlayamayacakları yargısına varılabilir. Diğer bir yaklaşımla, düşük eğitim düzeyine sahip veliler bir kritik durum olarak alınabilir. Eğer bu grup, yönetmeliği anlama konusunda sıkıntı çekmiyorsa, eğitim düzeyi yüksek olan velilerin yönetmeliği kolayca anlayacakları sonucuna varılabilir. Her iki durumda da kullanılan örnekleme yöntemi kritik durum örneklemesidir (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Kartopu/zincir örnekleme (snowball sampling). Kartopu örnekleme yönteminde örneklem oluşturma süreci araştırmanın yapılacağı bireylerden birine ulaşarak başlamaktadır. Bu katılımcıyla yapılan görüşme sonunda o katılımcının önerdiği diğer bireylere, o bireylerle görüşme sonrası da onların önerdiği diğer bireylere ulaşılmaktadır. Böylece katılımcı sayısı artarak süreç devam etmektedir. Bu süreç bir süre sonra belli kişiler üzerine odaklanıp örneklem oluşturmayla sonlanmaktadır. Örneğin, köy enstitülerine ilişkin araştırma yapmak isteyen bir araştırmacı, önce ulaşabildiği köy enstitüsü mezunu biri ile görüşme yapmakta, ardından onun vereceği isimlere ulaşmakta, onlardan da başka isimler almaktadır. Böylelikle köy enstitüleri hakkında bilgi alınabilecek kişiler belirlenmektedir. Bunlar içinden de en çok yönlendirilen kişiler seçilerek örneklem oluşturulmaktadır (Şahin, 2014). Örneklem Büyüklüğü Örneklem belirleme sürecinde temel olan nokta, örneklemin seçildiği evreni temsil etmesidir. Evreni temsil etmesi gereken örneklemin büyüklüğünün ne olması gerektiği ise önemli bir konudur. Örneklem büyüklüğünde, evrenin büyüklüğü ve heterojenlik derecesi önemli bir belirleyicidir. Evren ne ölçüde büyükse örneklem de o ölçüde büyük olmak durumundadır. Evrenin heterojenliği ne denli yüksek ise örneklem de o denli heterojen olmalıdır (Balcı, 2015). Araştırmalarda çok değişken olduğunda, beklenen fark ya da ilişki küçük olduğunda, örneklemin alt gruplara ayrılması gerektiğinde, değişkenler bakımından örneklem heterojen olduğunda ve bağımlı değişkene ait güvenilir ölçümler olmadığında örneklemin oldukça büyük olması gerekmektedir (Borg ve Gall, 1979; Akt., Cohen, Manion ve Morrison, 2007). Bu bağlamda Çizelge 2 de çeşitli güven seviyelerinde yer alan örneklem büyüklükleri verilmektedir. Çizelge 2 Örneklem Büyüklüğü-Güven Seviyesi Örneklem (n) Evren (N) (%90 güven seviyesi) Örneklem (n) (%95 güven seviyesi) 100 88 91 95 500 301 340 393 1000 431 516 648 5000 657 879 1347 50.000 745 1045 1778 100.000 751 1056 1810 150.000 752 1060 1821 200.000 753 1061 1826 Örneklem (n) (%99 güven seviyesi) 492

250.000 754 1063 1830 500.000 755 1065 1837 1000.0000 756 1066 1840 Kaynak. Cohen, Manion ve Morrison, 2007. Çizelge 2 den anlaşılacağı üzere evren büyüklüğü ve güven seviyesi arttıkça örneklem büyüklüğü de artmaktadır. Bunun yanı sıra temel kural olarak korelasyonel araştırmalarda en az 30 katılımcının olması makul kabul edilmektedir. Nedensel karşılaştırma araştırmalarında ve deneysel araştırmalarda karşılaştırma yapılacak her grupta en az 15 katılımcının yer alması gerekmektedir. Tarama araştırmalarında ise büyük alt gruplarda en az 100 katılımcının, küçük alt gruplarda ise en az 20-50 katılımcının yer alması uygun görülmektedir (Gall, Gall ve Borg, 2003). Örneklem büyüklüğünün hesaplanmasında Cochran (1962; Akt., Balcı, 2015) tarafından önerilen şu formül kullanılmaktadır: Genellikle tabakalı örnekleme yönteminde örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde tercih edilen bu formülde, N= evren büyüklüğü; n=örneklem büyüklüğü; d=tolerans düzeyi (.05 ya da.01); t=güven düzeyinin tablo değeri (1.96 veya 2.58); PQ= (.50)*(.50)=.25 maksimum örneklem büyüklüğü için örneklem yüzdesidir (Balcı, 2015). Örneklemin hesabının sonrasında ise eğer tabakalı örnekleme türü uygulanmışsa tabaka genişliğinin de hesaplanması gerekmektedir. Örneklem tabaka genişliği formülü ise şöyledir (Balcı, 2015): 493 Verilen formülde, Nh=evren tabaka genişliği; nh=örneklem tabaka genişliği; n=örneklem büyüklüğü ve N=evren büyüklüğüdür. Diğer taraftan etnografi çalışmalarında 30-50 katılımcı, durum/vaka çalışmalarında bir veya daha fazla durum/vaka, fenomenoloji çalışmalarda yaklaşık altı katılımcı, gömülü teori (kuram oluşturma) çalışmalarında 30-50 katılımcı ve odak grup çalışmalarında altı-dokuz katılımcı içeren örneklemler önerilmektedir (Mertens, 2010). Sonuç Bilimsel araştırma sürecinin en önemli aşamalarından biri kuşkusuz örneklem belirlemedir. Bu süreçte olasılık temelli ve olasılık temelli olmayan olmak üzere iki temel örneklem belirleme yolu bulunmaktadır. Bu yollardan hangisinin tercih edileceğine ise yapılacak araştırmaların amacına bağlı olarak karar verilmektedir. Nitekim araştırma sonuçlarının evrene genellenip genellenemeyeceği örneklemin nasıl oluşturulduğuna bağlı olarak değişebilmektedir. Örneklem belirleme sürecinin kritik noktalarından biri de örneklem büyüklüğünün tespit edilmesidir. Literatürde yer alan çeşitli güven seviyelerindeki evren-örneklem çizelgeleri, geliştirilen formüller ve önerilen katılımcı sayıları örneklem büyüklüğünün belirlenmesindeki temel araçlar olarak görülmektedir.

KAYNAKLAR Arıkan, R. (2013). Araştırma yöntem ve teknikleri (2. Baskı). Ankara: Nobel Yayıncılık. Arlı, M. ve Nazik, H. (2001). Bilimsel araştırmaya giriş. Ankara: Gazi Kitabevi. Balcı, A. (2015). Sosyal bilimlerde araştırma yöntem teknik ve İlkeler (11. Baskı). Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Baydar, M. L., Gül, H. Ve Akçil, A. (2007). Bilimsel araştırmanın temel ilkeleri. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Basımevi. Baykul, Y. ve Güzeller, C. O. (2014). Sosyal bilimler için istatistik (2. Baskı). Ankara: Pegem Akademi. Büyüköztürk, Ş. vd. (2012). Bilimsel araştırma yöntemleri (11. Baskı). Ankara: Pegem Akademi. Cohen, L., Manion, L. ve Morrison, K. (2007). Research methods in education (6. Baskı). London: Routledge. Dawson, C. (2007). A practical guide research methods (3. Baskı). United Kingdom: British Library Cataloguing in Publication Data. Erkuş, A. (2011). Davranış bilimleri için bilimsel araştırma süreci (3. Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık. 494 Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS. Beverly Hills: Sage Publications. Fraenkel, J. R., Wallen, N. E. ve Hyun, H. H. (2012). How to design and evaluate research in education (8. Baskı). New York: The McGraw-Hill Companies. Gall, M. D., Gall, J. P. ve Borg, W. R. (2003). Educational research (7. Baskı). USA: Pearson Education. Gravetter, J. F. ve Forzano, L. B. (2012). Research methods for the behavioral sciences (4. Baskı). USA: Linda Schreiber-Ganster. Karasar, N. (1994). Bilimsel araştırma yöntemi (5. Baskı). Ankara: 3A Araştırma Eğitim Danışmanlık. Kılıç, S. (2013). Örnekleme yöntemleri. Journal of Mood Disorders, 3 (1), 44-6. Kishalı, Y ve Pehlivanlı, D. (2007). Denetimde istatistikî olmayan örnekleme. Muhasebe ve Finansman Dergisi, 33, 121-130. Mertens, D. M. (2010). Research and evaluation in education and psychology : integrating diversity with quantitative, qualitative, and mixed methods (3. Baskı). USA: SAGE Publications. Özmen, A.(1999). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri. A. Bir (Yay. Haz.). Örnekleme (s. 25-50). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:1081. Passer, M. W. (2014). Research methods concepts and connections. New York: A Macmillan Higher Education Company.

Patton, M. Q. (2014). Nitel araştırma ve değerlendirme Yöntemleri (M. Bütün ve S. B. Demir, çev.). Ankara: Pegem Akademi. Permut, S. E., Michel, A. J. Ve Joseph, M. (1976). The researcher's sample: A review of the choice of respondents in marketing research. Journal Of Marketıng Research, 13, 278-283. Sönmez, V. ve Alacapınar, F. (2014). Örneklendirilmiş bilimsel araştırma yöntemleri (3. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık. Şahin, B. (2014). Bilimsel araştırma yöntemleri (4. Baskı). A. Tanrıöğen (Yay. Haz). Metodoloji (s. 111-130). Ankara: Anı Yayıncılık. Şenol, Ş. (2012). Araştırma ve örnekleme yöntemleri. Ankara: Nobel Yayıncılık. Tarhan, Ö. (2015). Sosyal bilgiler öğretmeni adaylarının politik okuryazarlığa ilişkin görüşleri. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9, 649-669. Walliman, N. (2006). Social research methods. London: SAGE Publications. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (5. Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık. Bu araştırmanın hazırlanma sürecinde değerleri görüş ve önerileri ile katkıda bulunan Prof. Dr. Ali Balcı ya teşekkürlerimi sunarım. 495