Hazar Strateji Enstitüsü Seçim Gözlemciliği Haziran 2013 SEKİZ ADAY TEK GÖRÜŞ: Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN İRAN DA CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMİ hazar strateji enstitüsü H A S E N www.hazar.org
SEKİZ ADAY TEK GÖRÜŞ: İRAN DA CUMHURBAŞKANLIĞI SEÇİMİ Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN Gazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi ORSAM Ortadoğu Danışmanı Haziran 2013 hazar strateji enstitüsü H A S E N
Doç. Dr. Mehmet Şahin Yayıncı: Hazar Strateji Enstitüsü Mehmet Şahin, Lisans eğitimini ODTÜ Tarih bölümünde, Yüksek Lisans eğitimini ODTÜ Uluslararası İlişkiler bölümünde, Doktora eğitimini ise Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde tamamladı. Şahin, halen Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde Doç. Dr. olarak çalışmaktadır. Şahin in çalışma alanları Uluslararası Politikada Din ve Orta Doğu sorunları üzerinedir. Bu konularda yayınlanmış dört ortak edit (Orta Doğu Siyasetinde Suriye, Orta Doğu Siyasetinde İsrail, II. Körfez Savaşı, Ortadoğu Siyasetinde İran) ve bir telif kitabı (Din-Dış Politika İlişkisi: ABD Örneği) bulunmaktadır. Akademik Orta Doğu dergisinin eş editörü ve Orta Doğu Analiz dergisi (2010-2011) editörüdür. Aynı zamanda ORSAM (Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi) Ortadoğu danışmanıdır. Yazar: Doç. Dr. Mehmet Şahin Editör: Hande Yaşar - Ünsal Tasarım&Prodüksiyon: Küçük Mucizeler Yayıncılık ve İletişim Hiz. Ltd. Şti. Yazışma Adresi: Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak, 34298 Şişli-İstanbul-TÜRKİYE Telefon: +90 212 999 66 00 Fax: +90 212 999 66 01 Web: www.hazar.org
3 Giriş İran da, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleştirilecek olan 11. Cumhurbaşkanlığı seçimi için resmi adaylık başvuru süresi 11 Mayıs 2013 günü saat 18.00 de sona erdi. İran ın bu Cumhurbaşkanlığı seçiminin 1979 İslam Devrimi nden sonra gerçekleştirilecek en önemli seçim olacağını söylemek abartı olmayacaktır. Bununla birlikte, 2009 yılında yapılan, sonucu tartışmalı ve Yeşil Hareket olarak adlandıran bir isyan dalgasına neden olan seçimden sonra yapılan ilk seçim olacaktır. Aynı zamanda, 2010 yılının son günlerinde başlayan ve neredeyse tüm Arap dünyasını ve yakın çevresini etkisi altına alan Arap Baharı olarak adlandırılan Arap halk hareketlerinin tüm hızıyla devam etmesi de İran da yapılacak olan Cumhurbaşkanlığı seçimini bir kat daha önemli kılmaktadır. Tartışmalı nükleer programından dolayı İran a ABD ve AB tarafından uygulanan yaptırımların etkisinin kesif bir şekilde ekonomide hissedilmesi de seçim açısından önemlidir. Ekonomik durgunluk, yüksek enflasyon ve yaptırımlar sonucu petrol gelirlerinin düşmesi, seçim üzerinde bir baskı oluşturacaktır. İran ın bu Cumhurbaşkanlığı seçimi, 1979 İslam Devrimi nden sonra gerçekleştirilecek en önemli seçim olacak.
4 Seçim takvimi İran da, Cumhurbaşkanlığı adaylığı için 686 kişi başvuruda bulundu. Fakat, İran yasalarına göre tüm başvuru yapan adaylar doğrudan seçime katılamamaktadırlar. Başvuru yapan adayların seçime girebilmesi için Anayasa Koruyucular Konseyi nden 1 icazet almaları gerekmektedir. Söz konusu Konsey in adaylara ilişkin değerlendirmesini 12-16 Mayıs 2013 tarihleri arasında yapması ve bu değerlendirmeye ilişkin itirazları 22 Mayıs 2013 günü mesai bitimine kadar karara bağlaması öngörülmekteydi. Bu kapsamda, Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından adaylığı kabul edilen kişiler 20 Mayıs günü açıklandı. İran İçişleri Bakanlığı tarafından yapılan açıklamada Cumhurbaşkanlığı için başvuru yapan 686 adaydan sadece sekiz adayın başvurusu olumlu bulundu. Cumhurbaşkanlığı seçimini etkileyebilecek ve seçime heyecan katacak iki önemli adayın başvurusu Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından reddedildi. Konsey tarafından adaylıkları reddedilenlerden birisi İran İslam Cumhuriyeti nin önemli simalarından Haşimi Rafsancani, diğeri ise şu an İran ın Cumhurbaşkanı olan Mahmud Ahmedinejad ın desteğini alan ve aynı zamanda dünürü olan İsfendiyar Rahim Meşai dir. Burada adaylık başvuruları reddedilen Rafsancani ve Meşai ye de değinmek seçimin seyri ve meşruiyeti açısından önem arz etmektedir. Haşimi Rafsancani, 1980-1989 yılları arasında Meclis Başkanı, 1989-1997 arasında Cumhurbaşkanı, 2007-2011 arasında ise Uzmanlar Meclisi Başkanı olarak görev yapmıştır. 14 Haziran seçiminin sürpriz ve oyun değiştirici adayı olarak gösterilmekteydi. Rafsancani nin hem devrimin önemli aktörlerinden hem de ülkenin en önde gelen zenginlerinden biri olması nedeniyle Rehber Ali Hamaney in seçim planlarını ciddi şekilde etkileyeceği söylenmekteydi. 2009 Cumhurbaşkanlığı seçiminden sonra şiddetle bastırılan reformcu adayları destekleyenlerin, önümüzdeki seçimde desteğini alma ihtimali yüksek aday olarak öne çıkmaktaydı ama adaylık için Anayasa Koruyucular Konseyi nden vize alamadı. İnandırıcı bulunmasa da Konsey ret 1 Anayasa Koruyucular Konseyi İran Anayasası na göre, Cumhurbaşkanlığı adaylıklarının onaylanması konusunda nihai yetki sahibi olan Anayasa Koruyucular Konseyi on iki üyeden oluşmaktadır. Söz konusu on iki üyenin altı üyesi İslam Hukuku uzmanlarından oluşmakta ve Dini Lider tarafından doğrudan atanmaktadır. Anayasa Koruyucular Konseyi nin diğer altı üyesi ise Yargı Erki Başkanı tarafından önerilen hukukçular arasından Şura Meclisi tarafından seçilmektedir. Anayasa Koruyucular Konseyi üyeliği süresi altı yıl olup, her üç yılda bir üyelerin yarısı değişmektedir. Anayasa Koruyucular Konseyi, Cumhurbaşkanlığı adaylarını, anayasaya bağlılık ve İslami değerlere uygunluk yönlerinden değerlendirmektedir. Anayasa Koruyucular Konseyi nin Başkanı, Ayetullah Ahmed Cenneti olup, Konsey üyelerinden altısının Meclis e önerilmesi konusunda yetki sahibi olan Ayetullah Sadık Laricani, 2009 yılından bu yana Yargı Erki nin başkanlığını yürütmektedir.
5 kararı verirken Rafsancani nin ilerlemiş yaşını (79) ileri sürdü. İşin ilginç tarafı, söz konusu kararı veren on iki kişiden biri olan Anayasa Koruyucular Konseyi Başkanı Cenneti nin yaşının 86, Konsey in diğer önemli bir üyesi olan Misbah Yezdi nin yaşının ise 89 olmasıdır. İsfendiyar Rahim Meşai, Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad ın adayı olarak görülmekteydi. Aynı zamanda Ahmedinejad ın dünürü olan Meşai kısa süreliğine de olsa Ahmedinejad döneminde Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı olarak görev yaptı. Kültürel Varlıklar ve Turizm Organizasyonu Başkanlığı yapmış olan Meşai (2009-2011), Dini Lider Ali Hamaney in baskısı ile Cumhurbaşkanlığı Birinci Yardımcılığı ndan ayrılmak zorunda kalınca Ahmedinejad tarafından Cumhurbaşkanlığı Özel Kalem Müdürlüğü nün başına getirildi (2009-2011). Meşai 14 Haziran seçimlerinin en önemli adaylarından biri olarak gösterilmekteydi ancak Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından adaylık için vize verilmedi. Bundan sonra Anayasa Koruyucular Konseyi nden vize alan sekiz aday Cumhurbaşkanlığı için yarışacaktır. 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleştirilecek olan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde bir adayın seçimi kazanabilmesi için, söz konusu adayın geçerli oyların %50 sinin üzerinde oy alması gerekmektedir. 14 Haziran 2013 tarihinde yapılacak seçimlerde hiçbir adayın %50 nin üzerinde oy alamaması durumunda, 21 Haziran 2013 tarihinde gerçekleştirilmesi öngörülen ikinci seçime 14 Haziran 2013 tarihli seçimde en çok oyu alan iki adayın katılması gerekmektedir. Cumhurbaşkanlığı için başvuru yapan 686 adaydan sadece sekizinin başvurusu olumlu bulundu. Veliy-i Fakih den (Dini Lider/Rehber) sonra Cumhurbaşkanlığı ülkenin en yüksek makamıdır.
6 Anayasaya göre Cumhurbaşkanı Veliy-i Fakih den (Dini Lider/Rehber) sonra Cumhurbaşkanlığı ülkenin en yüksek makamıdır. Cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından dört yıllığına seçilir. Bir kişi üst üste en fazla iki kez Cumhurbaşkanı olabilir. Cumhurbaşkanı İran asıllı ve İran vatandaşı olmalıdır. Ayrıca, idareci ve tedbirli, iyi bir geçmişe sahip, İran İslam Cumhuriyeti nin ve resmi mezhebinin (12 İmam Şiiliği) esaslarına inanmış, bunları benimsemiş ve dindar olmalıdır. Cumhurbaşkanı halk oyuyla seçilse de, görevi süresince sadece halka karşı değil, Veliy-i Fakih/Rehber ve İslami Şura Meclisi ne karşı da sorumludur. Cumhurbaşkanı istifasını Rehber e teslim eder ve istifa kabul edilmedikçe de görevine devam eder. Teoride Cumhurbaşkanı, yürütmenin başı olarak gözükse de hem İran Anayasası nda belirtilenlere hem de 1979 yılından bu yana uygulananlara bakıldığında Cumhurbaşkanı nın sorumlu ama yetkisiz olduğu rahatlıkla söylenebilir. Devletin başı olan Veliy-i Fakih in yanında hükümetin başı olan Cumhurbaşkanı, Rehber in emrinde çalışan bir bürokrat gibi gözükmektedir. Zaten seçim sürecinde sıkı bir elemeden geçen ve Rehber in icazetini alan bir Cumhurbaşkanı nın bağımsız hareket etmesi neredeyse imkânsız hale gelmektedir. 14 Haziran Cumhurbaşkanlığı seçimi için Anayasa Koruyucular Konseyi nden adaylığı onaylananlar 2 Said Celili: 47 yaşında olan Celili, 2007 yılından beri Ulusal Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri dir. Aynı zamanda, 2007 yılından beri İran ın 5+1 ülkeleri ile yürütmekte olduğu nükleer müzakerelerde Başmüzakareci olarak yer almaktadır. 2001-2005 yılları arasında Dini Lider Ali Hamaney in Özel Kalemi nde yönetici olarak çalıştı. Ahmedinejad döneminde (2005-2007) Dışişleri Bakan Yardımcısı olarak görev yaptı. Dini Lider Ali Hamaney in adayı olarak gösterilmektedir. Fakat, halk arasında yeterli oy tabanı olmadığı dile getirilmektedir. Kariyerine bakıldığında İslam Devrimi ne, devrim ilkelerine ve Rehber e bağlılığı açıkça görülmektedir. İran da Cumhurbaşkanlığı nın fiili olarak bürokratik bir görev olduğu düşünülecek olursa Rehber in birinci tercihinin Celili olacağı rahatlıkla söylenebilir. 2 Mehmet Şahin, İran da 14 Haziran Cumhurbaşkanlığı Seçiminde Yarışacak Adaylar http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?id=450ayla4
7 Muhammed Bagher Galibaf: 51 yaşında olan Galibaf 2005 yılından beri Tahran Belediye Başkanlığı nı yürütmektedir. Dini Lider Ali Hamaney tarafından Devrim Muhafızları Hava Kuvvetleri Komutanı olarak atandı (1997-2000). Yine Dini Lider tarafından İntizam Kuvvetleri Komutanı olarak atandı (2000-2004). Daha sonra reformcu olarak görülen Cumhurbaşkanı Hatemi döneminde İçişleri Bakanlığı Kaçakçılıkla Mücadele Birim Başkanı olarak görev yaptı (2004-2005). 2005 yılından beri Tahran Belediye Başkanlığı nı yürüttüğü için halk tabanının olduğu vurgulanmaktadır. Ali Ekber Velayeti: 68 yaşında olan Velayeti, 1997 yılından beri Dini Lider Hamaney in Dış İlişkilerden sorumlu Danışmanlığı nı yürütmektedir. Hem Ali Hamaney dönemi (1981-1989) hem de Haşimi Rafsancani döneminde (1989-1997) İran İslam Cumhuriyeti nin Dışişleri Bakanlığı nı yürüttü. Şu ana kadar İran İslam Cumhuriyeti nde en uzun süre Dışişleri Bakanlığı yapan kişi unvanını elinde tutmaktadır. Aynı zamanda, Arap Baharı nın başlamasından sonra İran da Dini Lider Hamaney in emriyle oluşturulan İslami Uyanış Konferansı nın başındadır. Bir anlamda Hamaney in İslam dünyasıyla ilişkilerini yürüten kişi olarak tanımlanabilir. Adaylar arasında Said Celili ile birlikte Dini Lider e yakın kişi olarak görülebilir. Gholam Ali Haddad Adel: 68 yaşında olan Haddad Adel, Uzlaştırma Konseyi üyesidir. 2004-2008 yılları arasında Meclis Başkanlığı yaptı. 2000-2012 yılları arasında Tahran Milletvekili olarak İran Şura Meclisi nde bulundu. Muhafazakârların önemli bir sözcüsü olarak görülmektedir. Haddad Adel in kızı Dini Lider Hamaney in oğlu ile evli olduğundan Rehber le akrabalık bağı vardır. Cumhurbaşkanı, Rehber in emrinde çalışan bir bürokrat gibi gözükmektedir. Seçim sürecinde sıkı bir elemeden geçen ve Rehber in icazetini alan bir Cumhurbaşkanı nın bağımsız hareket etmesi neredeyse imkânsız hale gelmektedir.
8 Muhsin Rızai: 58 yaşında olan Rızai, 1997 den beri Uzlaştırma Konseyi Genel Sekreterliği ni yürütmektedir. Hem Ali Hamaney döneminde (1981-1989) hem de Haşimi Rafsancani döneminde (1989-1997) Dini Lider e bağlı olan Devrim Muhafızları nın Başkomutanlığını yaptı. Uzun yıllar yaptığı görevler ve adaylığının Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından onaylandığı göz önünde bulundurulduğunda rejimin sadık elemanlarından biri olduğu görülmektedir. Hasan Ruhani: 64 yaşında bir din adamı olan Ruhani, Uzlaştırma Konseyi üyesidir. Aynı zamanda 2001 yılından beri Uzlaştırma Konseyi Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanlığı nı yürütmektedir. Önemli bir din adamı olmasından dolayı 2010 yılından beri Rehber i de tayin eden Uzmanlar Meclisi (Hübregan) üyesidir. Uzun yıllar (1980-2000) Milletvekili olarak Şura Meclisi nde görev yaptı. Milletvekilliği döneminin bir kısmında (1992-2000) Meclis Başkan Yardımcılığı nda bulundu. Hem Rafsancani hem de Hatemi dönemlerinde Ulusal Güvenlik Konseyi Genel Sekreterliği yaptı. Bu görevi sırasında İran ın Batı yla yapmakta olduğu nükleer müzakereleri yürüttü. Yapmış olduğu görevler ve dini eğitimi göz önünde bulundurulduğunda rejim açısından vazgeçilmesi kolay olmayan adaylardan biri olarak dikkat çekmektedir. Muhammed Gharazi: 71 yaşında olan Gharazi, Ali Hamaney in Cumhurbaşkanlığı döneminde 1981-1985 yılları arasında Petrol Bakanı olarak görev yaptı. Haşimi Rafsancani nin Cumhurbaşkanlığı döneminde ise 1989-1997 yılları arasında Telekomünikasyondan sorumlu Bakanlığı yürüttü. İran da iyi bir bürokrat olarak görülmektedir. Muhammed Rıza Aref: 61 yaşında olan Aref, bir dönem Tahran Üniversitesi nin rektörlüğünü yürüttü. Reformcu olarak görülen eski Cumhurbaşkanlarından Muhammed Hatemi Dönemi nin bir kısmında Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı olarak görev yaptı. Geçmişte bulunduğu yerlere bakıldığında Aref in diğer adaylardan biraz farklı olduğu görülmektedir.
9 Niye bu sekiz adaya vize verildi? İlk olarak, Muhafazakârların kontrolündeki rejimde 2009 yılındakine benzer bir durumun tekrar yaşanmaması için neredeyse tamamı rejime, rejimin ilkelerine ve Dini Lider Veliy-i Fakih e bağlılığından emin olunan kişilerin adaylıkları onaylandı. Halkı rejimin ilkelerinden uzaklaştıracak ve Muhafazakârların kontrolünü zayıflatacak en ufak bir farklılığın oluşmasına izin verilmeyeceği gösterildi. 2009 yılında gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçiminin çok tartışmalı geçmesi ve müteakiben seçim sonucunun açıklanmasından sonra genel olarak Yeşil Hareket diye adlandırılan sokak gösterilerinin günlerce sürmesi, rejimin göstericilere karşı şiddet kullanmasına neden olmuştu. Rejimin kullandığı şiddetten dolayı onlarca gösterici ölmüştü. Bu süreçte rejim kendini tehlikede hissetmeye başladı. Gösterilere katılanların neredeyse tamamı Reformcu diye adlandırılan Hüseyin Musevi ve Mehdi Kerrubi nin taraftarlarıydılar. Aslında gösterilerde doğrudan bir rejim karşıtlığı gözükmemekteydi. Devrimin Lideri Ayetullah Humeyni nin kurmuş olduğu, temelini Velayet-i Fakih in oluşturduğu dini rejim göstericiler tarafından en azından doğrudan hedef alınmadı. Fakat, söz konusu rejimin reforma ihtiyacının olduğu hem Musevi hem de Kerrubi tarafından dile getirildi. Musevi ve Kerrubi nin söylemleri geniş halk kitlesinin dikkatini çekti. Seçimi Dini Lider Ali Hamaney in desteklediği Muhafazakârların adayı Mahmud Ahmedinejad ın kazandığı açıklandıktan sonra Reformcu kanat seçimde hile yapıldığını ileri sürerek sokak gösterileri düzenlediler. Muhafazakârların kontrolündeki rejim seçim sonucuna itiraz eden göstericilere çok sert müdahale etti. 1979 yılında gerçekleşen İslami Devrimi ilk defa kendisini bir iç tehlikeyle karşılaşmış olarak gördü. 2009 da yaşananları dikkate alan rejimi korumakla yükümlü Anayasa Koruyucular Konseyi işi baştan sıkı tuttuğunu sadece rejime bağlılıkların-
10 Konseyden vize alabilen adayların yapısına bakıldığında tek bir görüşün yarışa katılmasına izin verildiği rahatlıkla görülmektedir. dan emin oldukları Muhafazakârların adaylıklarına vize vererek göstermiş oldu. Söz konusu adaylara izin vererek rejimin 2009 Sendromu etkisinde hareket ettiğini ortaya koymuş oldu. İkinci olarak, 2010 yılının Aralık ayında Arap Ortadoğusu nda Arap Baharı diye adlandırılan Arap halk hareketlerinin İran daki rejimi korkuttuğu rahatlıkla söylenebilir. Seçim sürecinde farklı bir sese izin verildiğinde Arap coğrafyasından esen değişim rüzgârının İran daki rejimi de etkisi altına alacağının düşünüldüğü göz ardı edilmemelidir. Rejim, inşa etmiş olduğu surda bir gedik açılmaması için elini sıkı tutmaktadır. Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından adaylıkları onaylanan kişilere bakıldığında seçim sürecinde en ufak farklı bir sesin çıkmayacağı görülmektedir. Ne olursa olsun rejim seçim sürecinde ve sonrasında en ufak bir değişim talebinin dillendirilmesine izin vermeyi istememektedir. Bu yüzden kendisine bağlılığından emin olduğu adaylara vize vermiştir. 2009 seçimlerini göz önünde bulunduran rejimin bu seçimde işi şansa bırakmak istemediği açıkça görülmektedir. Seçim mi referandum mu? 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleştirilecek Cumhurbaşkanlığı seçimine demokratik perspektiften bakıldığında seçim olarak adlandırmanın zor olduğu görülmektedir. Anayasa Koruyucular Konseyi nden vize alabilen adayların hemen hemen aynı düşünceyi savunmaları, en belirgin özelliklerinin
11 rejime ve rejim ilkelerine bağlılıkları olması ve dolayısıyla en ufak bir farklı sese tahammül gösterilmemesi, hatta eski Meclis Başkanı, Cumhurbaşkanı, Uzmanlar Meclisi (Hübregan) Başkanı Haşimi Rafsancani ye bile şüpheyle yaklaşıldığından izin verilmemesi rejimin ne durumda olduğunun en çarpıcı örnekleri olarak ortada durmaktadır. 14 Haziran da yapılacak olan seçimde ne siyasi partiler ne de farklı görüşler yarışacaktır. Rejimi elinde tutan Muhafazakâr grup Anayasa Koruyucular Konseyi vasıtasıyla farklı sesleri yarış dışına iterek adeta maratonu tek başına koşmak arzusundadır. Konseyden vize alabilen adayların yapısına bakıldığında tek bir görüşün yarışa katılmasına izin verildiği rahatlıkla görülmektedir. Farklı bir görüşe izin verilmemesinin dışında seçime gölge düşüren diğer bir konu ise seçim sürecine az bir zaman bırakılmasıdır. Seçim takvimi o kadar dar tutulmaktadır ki, süreç ve prosedür adeta yangından mal kaçırırcasına tamamlanmak istenmektedir. Seçim gününe yaklaşık yirmi gün kala adaylar hâlâ seçim propagandalarına başlamış değiller. İran ın nüfusu ve coğrafi büyüklüğü göz önüne alındığında adayların kendilerini ve programlarını (varsa) kalan kısa sürede nasıl anlatacakları büyük bir muamma olarak ortada durmaktadır. 14 Haziran da gerçekleştirilecek olan Cumhurbaşkanlığı seçiminde farklı düşünen adaylara yer verilmemesi, bu sayede tek sesliliğin hakim kılınması ve seçim takviminin çok kısa/dar tutulması seçimi seçim olmaktan çıkarmaktadır. Bu bağlamda söz konusu seçim Dini Lider in onayından geçen adayların referanduma sunulmasından başka bir şeye benzememektedir. Seçim kimler arasında geçecek? İran ın yeni cumhurbaşkanı olabilmek için çok kişi (686) başvurmuş olsa da hemen hemen aynı görüşü paylaşan kişilere izin verilmesi seçimin kimler arasında geçeceğini/geçmeyeceğini gösterdi. Özellikle İran İslam Cumhuriyeti nin en önemli makamlarında (Meclis Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı, Uzmanlar Meclisi Başkanlığı) bulunan Haşimi Rafsancani ve son iki Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde (2005, 2009) Muhafazakârların desteğini alan mevcut Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad ın adayı İsfendiyar Rahim Meşai nin Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından veto edilmesi seçimin kimler arasında geçeceğini netleştirdi. Said Celili, İsfendiyar Rahim Meşai, Muhammed Bagher Galibaf ve Ali Ekber Velayeti gibi öne çıkan adayların içinde bulunduğu vize alan sekiz adayın geçmişi düşünüldüğünde hemen hemen bütün adayların rejime/islam Devrimi ne bağlı adaylar olduğu görülmektedir. Dolayısıyla seçim yarışının Muhafazakârlar arasında geçeceği rahatlıkla söylenebilir. Fakat bu noktada rejimden ve en azından bugüne kadar ortaya konan yönetimden memnun olmayan kitlelerin hangi adayı destekleyeceği de önem kazanmaktadır. Buna benzer bir durum 2009 yılında gerçekleştirilen tartışmalı Cumhurbaşkanlığı seçim sürecinde de yaşandı. Seçime gölge düşüren bir konu seçim sürecine az bir zaman bırakılmasıdır. Takvim o kadar dar tutulmaktadır ki, süreç ve prosedür adeta yangından mal kaçırırcasına tamamlanmak istenmektedir.
12 O zaman da öne çıkan üç aday Dini Lider tarafından desteklenen Mahmud Ahmedinejad, Devrim in karizmatik lideri Humeyni döneminde başbakanlık yapmış Hüseyin Musevi ve Mehdi Kerrubi ydi. Yani adayların üçü de devrim ilkelerine bağlı adaylardı. Buna rağmen seçim süreci tartışmalı geçerken seçim sonuçları açıklandıktan sonra Tahran sokaklarında kanlı olaylar yaşanmıştı. Muhafazakârların dışındakilerin seçimlere girmesine izin verilmediğinden neredeyse tüm seçimler Muhafazakârların arasında geçti. Özellikle, Devrim in karizmatik lideri Humeyni nin ölümünden sonra Muhafazakârlar sertlik yanlıları ve reformcular olarak ikiye bölündüler. Reformcu olarak görülen Hatemi döneminden (1997-2005) sonra rejim Dini Lider in öncülüğünde elindeki her türlü imkanı kullanarak sertlik yanlısı Muhafazakarların etkin olmasını sağladı. Bu bağlamda, başta Dini Lider Hamaney olmak üzere mollaların desteğini yanında bulan Mahmud Ahmedinejad 2005 ve 2009 yıllarında yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin galibi oldu. Reformcu olarak adlandırılan grubun destekçileri seçim sonucuna itiraz edince rejim güçleri tarafından şiddetli ve kanlı bir şekilde bastırıldı. Aslında Reformcular olarak adlandırılan grubun her iki adayı da rejime bağlılıklarını beyan ettiler. Geçmişleri de bunu açıkça ortaya koyuyordu. Reformcuları Muhafazakârlardan ayıran fark rejimin değişmesi yönünde bir talebi değil rejimin reformu yönünde bazı talepleri dillendirmeleridir. Fakat buna bile tahammülü olmayan aşırı muhafazakâr grubun bu seçim sürecinde tüm ipleri elinde bulundurmak istediği sadece birbirlerine benzeyen sekiz adaya izin verilmesinden açıkça anlaşılmaktadır. Seçimin tek görüşün yer aldığı bir yarış olacağı görülmektedir. 14 Haziran seçiminde halkın taleplerinin, beklentilerinin değil de rejimin geleceğinin ön plana alındığı bir sonuç hedeflendiği rahatlıkla anlaşılmaktadır. Son yıllarda rejimi elinde tutanların tavrından açıkça anlaşıldığı üzere, rejimin sahipleri seçim sürecinde de ellerinde bulundurdukları rejimi koruma güdüsüyle hareket edeceklerdir. 14 Haziran 2013 tarihinde yapılacak olan Cumhurbaşkanlığı seçimine katılım oranı, adaylığı kabul edilenlerin tek sesliliğinden dolayı 2009 yılında yapılan seçime göre düşük çıkabilir. Seçime katılım nasıl olur? Açıklanan sonuçlara göre 2009 yılında yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimine katılımın yüksek olduğu görülmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasında Muhafazakârların karşısında Reformcu diye adlandırılan grubun seçimde yer alabilmesinin önemli olduğu rahatlıkla söylenebilir. Reformcuları destekleyen kitleler bir değişim umuduyla sandık başına giderken buna karşın Muhafazakârlar ise sistemi ellerinde tutmak için seçime katılımı ihmal etmediler. Bir anlamda 2009 Cumhurbaşkanlığı seçimine katılan iki kesimin (muhafazakâr ve reformcu) yarışı seçim sürecinin heyecanlı, seçime katılımın da yüksek olmasına neden olmuştu. Fakat, 14 Haziran 2013 tarihinde yapılacak olan Cumhurbaşkanlığı seçimine katılım oranı, başta adaylığı kabul edilenlerin tek sesliliği olmak üzere birçok sebepten dolayı 2009 yılında
13 Devrim in karizmatik lideri Humeyni nin ölümünden sonra Muhafazakârlar, sertlik yanlıları ve reformcular olarak ikiye bölündüler. yapılan seçime göre düşük çıkabilir. Genel olarak halkın değişim beklentisi konusunda ümidini büyük oranda kaybetmesi seçimlere katılımın zayıf olmasına neden olacak gibi gözükmektedir. Seçim sürecinde öne çıkacak muhtemel konular Seçim İran daki rejim açısından zor bir dönemde gerçekleşmektedir. Rejim her halükarda hem içeriye (İran halkına) hem de dışarıya karşı kendini başarılı ve güçlü göstermek isteyecektir. Başarılar (varsa) rejimin hanesine, başarısızlıklar ise 2005 yılından beri iki dönemdir İran Cumhurbaşkanı olan Mahmud Ahmedinejad a ve kabinesine yüklenecektir. Nitekim, son yıllarda bunun işaretleri verilmeye çalışılmaktadır. Rejimin en ufak bir açık vermemek için elindeki tüm kozları ortaya koyacağı anlaşılmaktadır. Geçmişte de yapıldığı gibi İran ın çevrelendiği, baskı altında tutulduğu gibi konuları içeren güvenlik konularının seçim sürecinde ön plana çıkması kaçınılmaz gözükmektedir. Ama tüm baskılara rağmen rejimin bunun üstesinden gelebilecek gücünün olduğu vurgulanacaktır. Halkın gündemini ekonomi oluşturduğu için Ahmedinejad kabinesinin gitmesiyle her şeyin düzeleceği mesajı verilmeye çalışılacaktır.
14 14 Haziran da yapılacak olanın demokratik anlamda bir seçim değil ancak bir referandum olarak adlandırılması daha doğru olacaktır. Seçilecek Cumhurbaşkanı nın önündeki zorluklar 14 Haziran da seçilecek yeni Cumhurbaşkanı nı acil gerektiren önemli iç ve dış sorunlar beklemektedir. Yakından bakıldığında İran da sorumlu ama yetkisiz bir makam olan Cumhurbaşkanlığı na kim gelirse gelsin başarılı olması çok zordur. Devletin başı olan Veliy-i Fakih in ve bağlı kurumlarının gözetimi altında olacak olan Cumhurbaşkanı rahat hareket edemeyecektir. Yeni Cumhurbaşkanı nın karşı karşıya kalacağı en büyük zorluk bizatihi rejimin kendisi olacaktır. Yeni Cumhurbaşkanı da büyük ihtimalle Ahmedinejad la aynı kaderi paylaşacaktır. Bir grubun eline geçmiş rejimde başarı hikâyesi yazmak kolay olmayacaktır. ABD ve AB tarafından uygulanan yaptırımların da etkisiyle ekonomik sıkıntı içinde olan İran halkı acilen bir çözüm beklentisi içindedir. Halk açısından bakıldığında en önemli sorun ekonominin gidişatı konusudur. Rejimin bekçisi olarak seçilen yeni Cumhurbaşkanı nın rejim yerine halkın önceliklerini dikkate alması kolay olmayacaktır. Seçilecek olan Cumhurbaşkanı halkın beklentilerine cevap vermeye çalıştığında rejimden; rejimin beklentilerine karşılık vermeye çalıştığında halktan uzaklaşacaktır. Çünkü İran da her geçen gün rejimle halk arasındaki makas iyice açılmaktadır. Başta ekonominin sıkıntılı durumu olmak üzere birçok iç sorunun yanında İran ı her açıdan etkileyen dış sorunlar da mevcuttur. 5+1 ülkeleriyle yürütülmekte olan nükleer müzakerelerin bir sonuca bağlanıp bağlanamayacağı İran ın geleceği açısından önem arz eden bir konudur ve yeni Cumhurbaşkanı nın tüm sıcaklığıyla önünde bulacağı konuların başında gelmektedir. Sorunun bir sonuca bağlanamaması, yürütmenin başı olan Cumhurbaşkanı nın başta Batı olmak üzere dış ilişkilerinin seyrini belirleyecektir. Yeni Cumhurbaşkanı 1979 İslam Devrimi nden beri yalnızlaşan/yalnızlaştırılan bir İran ı kucağında bulacaktır. Bu yalnızlık artık sadece bir dış sorun olarak görülmemektedir, başta ekonomi olmak üzere içyapıyı etkileyen önemli bir iç sorun halini almıştır. Bu açıdan yeni Cumhurbaşkanı nın İran ı tekrar bölgenin ve uluslararası alanın sorumlu bir üyesi haline getirip getiremeyeceği önem arz etmektedir.
Sonuç İran da rejimi elinde tutanların hemen hemen her konudaki yaklaşımları ve seçim sürecindeki tavırları incelendiğinde yakın zamanda İran da çok fazla bir şeyin değişmeyeceği görülmektedir. Rejim her geçen gün daha da içine kapanmaktadır. Bu tavrın faturasını başta tabii ki İran halkı ödemektedir. Bunun yanında İran daki rejimin bölgesel ve uluslararası alana da olumsuz yansımaları olmaktadır. Aradan geçen otuz dört yılda rejimin hem devrimci hem de İslamcı özelliğinin erozyona uğradığı görülmektedir. Özellikle Suriye de yaşanan iç savaşta ülkenin takındığı tavır bunun en çarpıcı göstergesidir. İran artık söylenegeldiği gibi değişim in değil statüko nun savunucusu konumuna düşmüştür. 14 Haziran da yapılacak olan Cumhurbaşkanlığı seçiminin İran da mevcut gidişi görünür şekilde değiştirmeyeceği anlaşılmaktadır. Belirlediği istikamette yürüyen, yani her geçen gün halkından, bölgeden ve uluslararası camiadan uzaklaşan bir İran göreceğiz. 14 Haziran da değişenin sadece Cumhurbaşkanlığı makamında oturan kişi olacağı, ama anlayışın değişmeyeceği seçim sürecinde yaşananlara bakılarak rahatlıkla söylenebilir. 14 Haziran da yapılacak olanın demokratik anlamda bir seçim değil ancak bir referandum olarak adlandırılması daha doğru olacaktır. 15
hazar strateji enstitüsü H A S E N www.hazar.org
hazar strateji enstitüsü H A S E N www.hazar.org