SİYASİ COĞRAFYA PENCERESİNDEN GÜNEY KAFKASYA NIN ZORUNLU DÖNÜŞÜMÜ

SİYASİ COĞRAFYA PENCERESİNDEN GÜNEY KAFKASYA NIN ZORUNLU DÖNÜŞÜMÜ RUSYA FEDERASYONU GÜRCİSTAN AZERBAYCAN ERMENİSTAN Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ

Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ SİYASİ COĞRAFYA PENCERESİNDEN GÜNEY KAFKASYA NIN ZORUNLU DÖNÜŞÜMÜ ISBN 978-605-364-914-4 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

Bu kitabı; Beni her konuda yetiştiren babama (merhum) ve anneme, Biricik eşime ve kızlarıma, Öğrencilerime En içten dileklerimle ithaf ediyorum.

ÖN SÖZ Bu çalışmada Kafkasya nın tarihi, siyasi, coğrafi, sosyo-kültürel ve ekonomik özelliklerine, bölgesel ve küresel güç merkezlerinin Soğuk Savaş sonrasında Orta Asya ya açılan kapı durumundaki Kafkasya coğrafyasına yönelik politikalarına, Güney Kafkasya devletlerinin güç merkezlerine karşıt politikalarına, yaşanan etnik ve siyasi sorunlara siyasi coğrafya kapsamında değinilerek çözüm önerileri sunulmuştur. Kafkasya din, dil, etnik ve kültürel açıdan dünyanın en heterojen bölgelerinden biridir. Söz konusu karmaşık yapıyı oluşturan toplulukların bir kısmı SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanmış olsa da bir kısmı hâlen bağımsızlık mücadelesini sürdürmektedir. Kafkasya coğrafi konumu, sahip olduğu enerji kaynakları, enerji kaynaklarının arzı, Hazar Havzası nın statü ve paylaşım sorunu, Rusya nın hâkimiyetini tekrar sağlama isteği, yaşanan çok taraflı nüfuz ve güç mücadeleleri ile günümüzün jeostratejik mekânlarından birine dönüşmüştür. Bölgeye yönelik hâkimiyet mücadelesi özellikle Rusya ve ABD (Amerika Birleşik Devletleri) arasında yaşanmakta ancak sürece zaman zaman AB (Avrupa Birliği), İran, Türkiye ve Çin de müdahil olmaktadır. Kafkasya coğrafyası Rusya açısından arka bahçe / yakın çevre (back yard / neighborhoods) olarak nitelendirilmekte, ABD açısından ise Rusya ya karşı bir tampon saha (buffer area) olarak görülmektedir. Bu durum doğal olarak bölge ile sınır komşusu olan Türkiye yi mutlak surette etkilemekte, karşısına hem fırsatlar hem de tehditler çıkarmaktadır. Tüm bu gelişmeler bölgede bir yanda ABD - Türkiye - Azerbaycan - Gürcistan diğer yanda ise Rusya - İran - Ermenistan gruplaşmasını ortaya çıkarmıştır. Sonuçta her ne kadar Soğuk Savaş dönemi bitmiş görünse de bölgede ABD ve Rusya öncülüğünde siyasi, ekonomik, askerî ve sosyo-kültürel mücadeleler devam etmektedir. Sovyetler Birliği nin çöküşü bir taraftan Kafkasya coğrafyasını küresel siyasetin odağı hâline getirirken diğer taraftan bu coğrafi mekânı uzun yıllar sonrasında tekrar dış dünyaya açarak kapalı kutu görünümünden kurtarmıştır. ABD den AB ve Çin e kadar bütün siyasi aktörlerin bir şekilde bölgeye yöneldikleri görülmektedir. Böylesine bir yönelim kaçınılmaz şekilde büyük çıkar çatışmalarını ve çatışmaları besleyecek hâkimiyet temelli teorileri de beraberinde getirmektedir. SSCB nin dağılmasının ardından iki süper güçten birinin ortadan kalkmasıyla birlikte tek süper güç olarak kalan ABD nin üstünlüğü ve bunun devamının gerekliliği hem Tarihin Sonu, Medeniyetler Çatışması, Büyük Satranç Tahtası gibi tezlerin ortaya atılmasıyla hem de Amerikan ulusal güvenlik stratejisi belgeleri aracılığıyla vurgulanmıştır. Ayrıca Huntington un Medeniyetler Çatışması teori-

sinde Kafkasya coğrafyası kültürleri birbirlerinden ayıran sahalardan biri olarak gösterilmektedir. Brzezinski tarafından ortaya konan Büyük Satranç Tahtası teorisinde ise bölge, satranç tahtasındaki önemli hamle noktalarından biri olarak kabul edilmektedir. Aynı şekilde Kuşak Teorisi nde de bu bölge elde tutulması gereken Azerbaycan ve Gürcistan gibi iç kuşak ülkelerini barındırmaktadır. Rusya nın 2000 lerin başında Çeçenistan Sorunu nu zor kullanarak bastırması, Ağustos 2008 Gürcistan Savaşı sonrasında Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlığını tanıması, 2014 yılı Mart ayında Ukrayna ya bağlı Kırım ı ilhak etmesi gibi gelişmeler sadece bölgeyi değil uluslararası sistemi de olumsuz etkilemiştir. Hâlen yaklaşık 100.000 Gürcü ve Megrel in Abhazya ya, binlerce Ahıska Türkü nün Ahıska ya dönememesi, bölgede yaşanan sıkıntıların örneklerini oluşturmaktadır. Güney Kafkasya, gerek coğrafi konumu gerekse de sahip olduğu enerji kaynakları nedeni ile Kafkasya coğrafyasında bölgesel ve küresel güç merkezlerinin mücadele sahası durumundadır. Güney Kafkasya nın Karadeniz e sınırı olan tek devleti Gürcistan, gerek Orta Asya ülkelerini gerekse de Hazar Havzası petrol ve doğalgaz boru hatlarını Karadeniz üzerinden Batıya ve Akdeniz e bağlayan en kısa yolması nedeniyle jeostratejik bir konuma sahiptir. Bu nedenle Rusya açısından önem teşkil etmektedir. Azerbaycan, sahip olduğu enerji kaynakları açısından özellikle küresel ve bölgesel aktörler için jeoekonomik değere sahiptir. Ermenistan ise Rusya ile askerî ilişkileri ve bölgede yol açtığı sıkıntılar nedeniyle siyasi coğrafya açısından hassas bir devlettir. Azerbaycan - Gürcistan ve Türkiye arasında enerji arzı konusunda yaşanan işbirliği, siyasi ve sosyo-ekonomik açıdan Ermenistan ı zor durumda bırakmaktadır. Her zaman için savaş, çatışma, gözyaşı ve millî kahramanlık destanları ile hatırlanan Kafkasya için temennimiz; kanın dökülmediği, gözyaşı ve feryatların olmadığı, gerçek özgürlük ve demokrasinin var olduğu, insanların geleceğe umutla bakabildiği, etnik tüm toplulukların kendi kaderlerini belirleyebildiği zorunlu ama mutlulukla sonlanacak değişimin yaşandığı bir coğrafi mekâna dönüşmesidir. Kitabın ortaya çıkmasında siyasi coğrafya kapsamında Kafkasya coğrafyasının jeostratejik, jeoekonomik ve jeokültürel özelliklerini belirterek bölgeye yönelik çalışmalarda kullanılabilecek bir kaynak ortaya koyabilme düşüncesi önemli rol oynamıştır. Ayrıca, sınırdaşımız olan ancak onlarca yıl bize uzak bırakılan bölgeye yönelik tarihî ve mekânsal hafızamızı canlı tutma isteği de etkili olmuştur.

Kitabın hazırlanması esnasında karşılaşılan en büyük sorunların başında, Kafkasya ya ilişkin harita eksikliği olmuştur. Bu nedenle kitap içerisinde yer alan haritaların çoğunluğu coğrafi bilgi sistemleri (cbs) kapsamında bilgisayar ortamında çizilmiştir. Umarım, yararlı olacaktır. Kitabın hazırlanması süresince desteklerini esirgemeyen değerli hocalarım; Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR, Doç. Dr. Fatih AYDIN, Yrd. Doç. Dr. Osman ÇEPNİ, Yrd. Doç. Dr. Marziye MEMMEDLİ ve Yrd. Doç. Dr. Ali ASKER e teşekkürlerimi borç bilirim. Yrd. Doç. Dr. Taşkın DENİZ 2015 / Ocak / Ankara

İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM KAFKASYA NIN SİYASİ TARİHİ 1.1. Etimolojik Açıdan Kafkasya...1 1.2. Tarihi Süreçte Kafkasya...4 1.3. Kafkasya da Rusya Hâkimiyeti...20 1.3.1. Kafkasya dan Yaşanan Zorunlu Göçler...35 1.4. Kafkasya da Kimlik ve Milliyetçilik...40 1.4.1. Kimlik ve Milliyetçilik Bağlamında Çeçenistan Sorunu...44 1.5. Kafkasya da Birleştirici Unsur İslamiyet...49 1.5.1. Vahhabilik Sorunu...56 1.6. SSCB Dönemi ve Sonrası Kafkasya...60 2. BÖLÜM KAFKASYA NIN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE GÜNEY KAFKASYA DEVLETLERİ 2.1. Kafkasya nın Coğrafi Özellikleri...74 2.2. Güney Kafkasya Devletleri...95 2.2.1. Gürcistan Cumhuriyeti...97 2.2.1.1. Abhazlar ve Abhazya Özerk Cumhuriyeti... 124 2.2.1.2. Osetler ve Kuzey Osetya - Güney Osetya Özerk Cumhuriyetleri... 132 2.2.1.3. Acarlar ve Acaristan Özerk Cumhuriyeti... 139 2.2.1.4. Sürgünler ve Vatan Özlemi: Ahıska Türkleri Sorunu... 141 2.2.1.5. Cevahati Ermenileri Sorunu... 147 2.2.2. Ermenistan Cumhuriyeti... 150 2.2.3. Azerbaycan Cumhuriyeti... 165 2.2.3.1. Dağlık (Yukarı) Karabağ... 225 2.2.3.2. Nahçıvan Muhtar (Özerk) Cumhuriyeti... 230 2.2.3.3. Güney Azerbaycan... 254

x Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü 3. BÖLÜM KAFKASYA NIN SİYASİ COĞRAFYASI: SİYASİ AKTÖRLERİN KAFKASYA POLİTİKALARI 3.1. Coğrafyada Mekân Kavramı ve Mekânın Siyasallaşması Süreci: Siyasi Coğrafya... 269 3.2. Siyasi Coğrafya Açısından Kafkasya... 273 3.3. Siyasi Aktörlerin Kafkasya Politikaları... 277 3.3.1. ABD nin Kafkasya Politikası... 277 3.3.2. Rusya nın Kafkasya Politikası... 282 3.3.2.1. Rusya nın Güvenlik Algısı ve Güvenlik Doktrinleri... 291 3.3.2.2. Rusya Dış Politikasındaki Düşünsel Temeller... 293 3.3.3. Avrupa Birliği nin Kafkasya Politikası... 295 3.3.4. Çin ve Japonya nın Kafkasya daki Ekonomik Politikaları... 296 3.3.5. İran ın Kafkasya Politikası... 299 3.3.6. Azerbaycan ın Komşu Devletler ile İlişkileri... 303 3.3.7. Ermenistan ın Komşu Devletler ile İlişkileri... 305 3.3.8. Gürcistan ın Komşu Devletler ile İlişkileri... 308 3.3.9. Türkiye nin Kafkasya Politikası... 309

İçindekiler xi 4. BÖLÜM KAFKASYA YA İLİŞKİN SORUNLAR 4.1. Ekonomik Sorunlar... 322 4.2. Enerji Kaynaklarının Paylaşımı Sorunu: Hazar Havzası ve Statüsü... 325 4.2.1. Kafkasya Merkezli Uluslararası Petrol ve Doğal Gaz Boru Hatları..334 4.3. Silahlanma Sorunu... 342 4.4. Su Kaynakları ve Çevre Sorunları... 347 SONUÇ VE ÖNERİLER... 350 KAYNAKÇA... 357 ÖZGEÇMİŞ... 376

İçindekiler xiii GÖRSELLER LİSTESİ Görsel 1: Kaşkalar, Hitit ve Hurriler Devletleri Siyasi Haritası...5 Görsel 2: Keçe Süsleme Sanatı (Gorz İsting)...6 Görsel 3: Yamçı...7 Görsel 4: Kepenek...7 Görsel 5: Dolmen...7 Görsel 6: Kromlek...8 Görsel 7: İskit Savaşçısı...9 Görsel 8: Sarmat Savaşçısı ve Kadını...10 Görsel 9: M.Ö. 290 Yılında Kafkasya Siyasi Haritası...11 Görsel 10: M.Ö. 1. Yüzyılda Kafkasya Siyasi Haritası...12 Görsel 11: M.S. 250 Yılında Kafkasya Siyasi Haritası...13 Görsel 12: Zih Ülkesi ve Bask Abhaza Bölgesi Fiziki Haritası...14 Görsel 13: Kafkasya Coğrafyasında Oluşturulan İlk Medeniyetler...15 Görsel 14: Karaçay Baytal Çabhan Bölgesindeki Kıpçak Mezarları...16 Görsel 15: Altınorda ve İlhanlı Devletleri Siyasi Haritası...17 Görsel 16: BDT Üyesi Devletler Siyasi Haritası...19 Görsel 17: Veliki Novgorod (Ostragard, Yenişehir)...21 Görsel 18: Vasiliy Blajenny Katedrali...26 Görsel 19: Kırım Yarımadası...28 Görsel 20: 18. Yüzyılda Rusya İmparatorluğu nun sınırları...29 Görsel 21: Friedland Savaşı nda Napolyon...31 Görsel 22: 4 Temmuz 1917 / Petrograd Gösterileri...34 Görsel 23: Bolşevik İhtilalında Görevli Kızıl Muhafızlar...34 Görsel 24: 1864 Kafkas (Çerkes) Göçü...37

xiv Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü Görsel 25: Rus Sürgünleri Mağdurları...37 Görsel 26: Rus Sürgünleri Mağdurları...38 Görsel 27: Rus Sürgünü Mağdurları...38 Görsel 28: Rus Sürgünleri Mağdurları...39 Görsel 29: Türk Ocakları, Türk Dünyası nın Köklü Yapılanması...42 Görsel 30: Çeçenistan Siyasi Haritası...45 Görsel 31: Beslan Okul Baskını...47 Görsel 32: İmam Mansur ve İmam Şamil...53 Görsel 33: Rusya Federasyonu Siyasi Haritası...64 Görsel 34: SSCB Sonrası Kurulan Devletler ile İlgili Temel Bilgiler...66 Görsel 35: Soğuk Savaş Döneminde Oluşan Gruplaşmalar...69 Görsel 36: Büyük Kafkas Dağları ve Küçük Kafkas Dağları...76 Görsel 37: Elbrus Volkanik Dağı nın Coğrafi Konumu...78 Görsel 38: Elbrus Volkanik Dağı ve Çevresinin Topografyası...78 Görsel 39: Ushba (Twin Peak) Dağı, Azerbaycan...79 Görsel 40: Kafkas Sıradağlarının Topografik Kesimleri...80 Görsel 41: Azak Denizi ve Çevresi...82 Görsel 42: Rioni Nehri nin Suladığı Kolhida Ovası...84 Görsel 43: Çoruh Nehri ve Batum Şehri Uydu Fotoğrafı...85 Görsel 44: Daryal Geçidi ve Terek Nehri...86 Görsel 45: Kazbek Volkanik Dağı, Daryal Geçidi ve Vladikavkaz Uydu Fotoğrafı...87 Görsel 46: Mingeçevir Baraj Gölü ve Çevresinin Topografyası...89 Görsel 47: Apşeron Yarımadası nda Bulunan Göller...89 Görsel 48: Aras - Kura Birleşme Sahası ve Sarısu - Ağgöl Gölleri...90 Görsel 49: Zengezur ve Megri Koridorları...91

İçindekiler xv Görsel 50: Garni Kanyonu ve Ezat Nehri, Ermenistan...92 Görsel 51: Krubera (Voronja) Mağarası nın Giriş Kısmı...92 Görsel 52: Bölgede Yer Alan Akarsular ve Döküldükleri Denizler / Göller Tablosu...93 Görsel 53: Daryal ve Derbent Geçitleri...94 Görsel 54: Kafkasya Siyasi Haritası...96 Görsel 55: Gürcistan Siyasi Haritası...97 Görsel 56: Tiflis ve Kura Nehri...98 Görsel 57: Gürcistan Fiziki Haritası...102 Görsel 58: Batum...103 Görsel 59: Türkiye Gürcülerinin Dergileri, Pirosmani ve Çveneburi...104 Görsel 60: Gürcistan Mülki İdari Haritası...106 Görsel 61: Sarp Sınır Kapısı...108 Görsel 62: Gürcistan Ekonomisinde Dış Ticaret Verileri ve GSYİH Tablosu.108 Görsel 63: Berobana, Gürcülere Ait Yerel Deve Oyunu...109 Görsel 64: Haçapuri, Sulguni, Lobyo Cadi ve Malahto: Gürcü Yemekleri...110 Görsel 65: Anchiskhati Tapınağı ve Batum Gönye (Apsaros) Kalesi...110 Görsel 66: Bethany Tapınağı ve Gelati Manastırı...111 Görsel 67: Batum Türk Mahallesi...111 Görsel 68: Batum Rus Kilisesi ve Batum Aziz Nikola Kilisesi...111 Görsel 69: Batum Sinagogu, Batum Orta Camii ve Batum Limanı...112 Görsel 70: Hereti Krallığı...113 Görsel 71: 12. Yüzyıl Başında Gürcistan Toprakları...114 Görsel 72: Gürcistan Cumhuriyeti...117 Görsel 73: Abhazya Cumhuriyeti Fiziki Haritası...126 Görsel 74: Abhazya Cumhuriyeti nin Siyasi Haritası...127

xvi Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü Görsel 75: Abhazyalı Genç Kızların ve Erkeklerin Yerel Kıyafetleri...128 Görsel 76: Abhaza Savaşçı Kıyafeti...128 Görsel 77: Kuzey Osetya Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası...132 Görsel 78: Güney Osetya Özerk Cumhuriyeti nin Fiziki Coğrafyası...133 Görsel 79: Vladikavkaz ın Merkezinden Geçen Terek Nehri...135 Görsel 80: Osetler, 19. Yüzyıl...135 Görsel 81: Acaristan Fiziki Haritası...139 Görsel 82: Gandagana, Acarların Yerel Dansı...141 Görsel 83: Ahıska nın Coğrafi Konumu ve İlçe Merkezleri...141 Görsel 84: Ahıska Şehir Merkezi, Posof Çayı ve Ahıska Kalesi...142 Görsel 85: Ahıska Türkleri Sürgünü...146 Görsel 86: Samtshe - Cevahati Yönetim Bölgesi...148 Görsel 87: Ermenistan Siyasi Haritası...150 Görsel 88: Ermenistan Coğrafyasının Topografyası...151 Görsel 89: Ermenistan Fiziki Haritası...152 Görsel 90: Metsamor Nükleer Santrali...154 Görsel 91: Ermenistan Ekonomisinde Dış Ticaret Verileri ve GSYİH Tablosu...155 Görsel 92: Ülkelere Göre Tahmini Ermeni Nüfusu...162 Görsel 93: Ermenistan Cumhuriyet Meydanı ve Ermenistan Tarih Müzesi...164 Görsel 94: Ermenistan Opera Binası ve Erivan Merkez...164 Görsel 95: Ermenistan Tüf Taşı İşlemeciliği ve Ana Heykeli...164 Görsel 96: Azerbaycan Siyasi Haritası...165 Görsel 97: Azerbaycan Coğrafyasının Yükselti Basamakları...168 Görsel 98: Azerbaycan Fiziki Haritası...169 Görsel 99: Azerbaycan Coğrafyasının Topografik Unsurları...170

İçindekiler xvii Görsel 100: Azerbaycan Coğrafyasındaki Dağlar ve Bulundukları Sistemler..171 Görsel 101: Azerbaycan daki Akarsular...172 Görsel 102: Azerbaycan Hidrografya Haritası (Akarsuları)...173 Görsel 103: Azerbaycan daki Göller...174 Görsel 104: Azerbaycan Mülki İdari Haritası...176 Görsel 105: Azerbaycan ın Seçilmiş Yıllar İtibari ile Nüfusu...177 Görsel 106: Azerbaycan Nüfusunun Rayon ve Şehirlere Dağılımı...178 Görsel 107: Balaban, Azerbaycan Halk Müziği Nefesli Çalgısı...179 Görsel 108: Lüle Kebabı, Şeki Pitisi ve Düşbere...180 Görsel 109: Kız Kalesi ve Ramana Kalesi...180 Görsel 110: Bakü...180 Görsel 111: Şirvanşahlar Sarayı ve Hudferin Köprüleri...181 Görsel 112: Juma (Şah Ahbas) Cami, Gence...181 Görsel 113: Azerbaycan ın Ekonomi Bölgeleri...182 Görsel 114: Azerbaycan Ekonomisinde Dış Ticaret İşlemleri Tablosu...184 Görsel 115: Azerbaycan GSYİH ve Kişi Başı Milli Miktarları Tablosu...184 Görsel 116: Türkiye-Azerbaycan Dış Ticareti Tablosu...185 Görsel 117: Kubustan Mağarası nda Bulunan Taş Devrine Ait Resimler...186 Görsel 118: Manna Devleti Siyasi Haritası...187 Görsel 119: İskitlerin Kafkasya ya Göç Yolları...188 Görsel 120: Atropetana (Midiya) Devleti...189 Görsel 121: M.Ö. 2. Yüzyılda Güney Kafkasya Topraklarında Siyasi Oluşumlar...191 Görsel 122: 9. Yüzyılda Sünik ve Arsah-Haçin Knezliği...193 Görsel 123: 9. ve 10. Yüzyıllarda Azerbaycan Toprakları...194 Görsel 124: Büyük Selçuklu Devleti...195

xviii Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü Görsel 125: 12. ve 13. Yüzyıllarda İldenizler Atabeyliği...196 Görsel 126: 16. Yüzyılda Safevi Devleti...197 Görsel 127: 16. ve 17. Yüzyıllarda Kuzey Azerbaycan Topraklarında Hanlıklar Dönemi...198 Görsel 128: Türkmençay Anlaşması nın İmzalanması...199 Görsel 129: 1147-1828 Arasında Kuzey Azerbaycan Topraklarında Hanlıklar Dönemi...199 Görsel 130: 1828 Türkmençay Anlaşması ile Azerbaycan Topraklarının Bölünmesi...200 Görsel 131: 1828-1840 Arasında Kuzey Azerbaycan Topraklarında Hanlıklar Dönemi...201 Görsel 132: 1840-1846 Yılları Arasında Kuzey Azerbaycan Toprakları...202 Görsel 133: 1846-1860 Yılları Arasında Kuzey Azerbaycan Toprakları...203 Görsel 134: Bakü de İlk Petrol Tesisi (1848)...203 Görsel 135: 1860-1918 Yılları Arasında Kuzey Azerbaycan Toprakları...205 Görsel 136: 1918-1920 Yılları Arasında Kuzey Azerbaycan Toprakları...205 Görsel 137: Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Mülki İdari Haritası (1918-1920)...206 Görsel 138: Çarlık Rusyası nda İşçi Ayaklanması / 1904-1905...207 Görsel 139: Difai Teşkilatı ve Müsavat Partisi nin Simgeleri...208 Görsel 140: Zakafkasya SFSR ve Azerbaycan SSR Bayrakları...211 Görsel 141: Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Mülki İdari Haritası (1920-1929)...212 Görsel 142: 1920-1929 Yılları Arasında Kuzey Azerbaycan Toprakları...213 Görsel 143: Mengeçevir Barajı (1953) ve Bakü Metrosu Nizami Gencevi İstasyonu (1976)...214 Görsel 144: Sovyet Ordusunun Bakü yü İşgali...216 Görsel 145: Hocalı Katliamı, 26 Şubat 1992...218

İçindekiler xix Görsel 146: Haydar Aliyev ve İlham Aliyev...222 Görsel 147: Ermenilerin Gerçekleştirdiği Katliamlar...225 Görsel 148: Dağlık Karabağ ın Coğrafi Konumu...225 Görsel 149: Dağlık Karabağ Fiziki Haritası...227 Görsel 150: Zengezur Koridoru...231 Görsel 151: Aras Nehri ve Nahçıvan Uydu Fotoğrafı...232 Görsel 152: Nahçıvan Coğrafyasının Yükselti Değerleri...233 Görsel 153: Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Fiziki Haritası...234 Görsel 154: Zengezur Dağları...235 Görsel 155: Göygöl, Ordubad Rayonu ; Batabatgölü ve Yüzen Adası...236 Görsel 156: Culfa Rayonu...239 Görsel 157: Ordubad Rayonu...240 Görsel 158: Şahbuz Rayonu...241 Görsel 159: Kengerli Rayonu...242 Görsel 160: Şerur Rayonu...243 Görsel 161: Sederek Rayonu...244 Görsel 162: Badamlı Mineral Suları Üretim Tesisleri...245 Görsel 163: Han Sarayı ve Gülistan Türbesi...246 Görsel 164: Aza Köprüsü ve Mümine Hatun Türbesi...246 Görsel 165: Karabağlar Türbesi ve Nuh Türbesi...246 Görsel 166: Ovçular Tepesi...248 Görsel 167: Nahçıvan da Orta Tunç Devri Medeniyeti Yayılma Sahası...248 Görsel 168: 9. ve 10. Yüzyıllarda Nahçıvan Topraklarının Çevresi...250 Görsel 169: 10. ve 11. Yüzyıllarda Nahçıvan Topraklarının Çevresi...251 Görsel 170: İrevan Hanlığı Döneminde Nahçıvan Toprakları...253 Görsel 171: Sahand Dağları...256

xx Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü Görsel 172: Sabalan Dağları...256 Görsel 173: Güney Azerbaycan Fiziki Haritası...256 Görsel 174: Güney Azerbaycan ın Coğrafi Konumu ve Bayrağı...257 Görsel 175: Güney Azerbaycan Eyaletleri...258 Görsel 176: Güney Azerbaycan Türklerinin Yerel Kıyafetleri...259 Görsel 177: Güney Kafkasya Devletlerinin Bağımsızlık Süreci...266 Görsel 178: Güney Kafkasya Devletlerinin Devlet Başkanları / Cumhurbaşkanları...267 Görsel 179: Mekânın Siyasallaşma Süreci...270 Görsel 180: Kafkasya nın Geçiş Koridoru Özelliği...274 Görsel 181: Don - Volga Kanalı, Volgograd...274 Görsel 182: Rusya nın Kırım Sivastopal Askerî Üssü...286 Görsel 183: Pankisi Vadisi, Gürcistan...287 Görsel 184: Küresel Ölçekli Uluslararası Petrol Şirketlerinin Bazıları...321 Görsel 185: Hazar Gölü ve Kıyıdaş Ülkeler...327 Görsel 186: Türkiye Petrol Boru Hatları...335 Görsel 187: Güney Akım ve Nabucco Doğal Gaz Boru Hatları...336 Görsel 188: Hazar Havzası Petrol Rezervleri...337 Görsel 189: Hazar Havzası Doğal Gaz Rezervleri...338 Görsel 190: Hazar Havzası Petrol Boru Hatları...338 Görsel 191: Hazar Havzası Doğal Gaz Boru Hatları...339 Görsel 192: Başlıca Doğal Gaz Boru Hatları...340

1. BÖLÜM KAFKASYA NIN SİYASİ TARİHİ 1.1. Etimolojik Açıdan Kafkasya Tarih boyunca çok sayıda etnik unsura ev sahipliği yapan Kafkasya ya bu adın ne zaman kimler tarafından verildiği ve ne anlama geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Buna karşın Kafkasyalılar etnik ve dil açısından birbirlerinden farklı olsalar da ortak bir kültürü (Kafkasya Kültürü) oluşturmayı sağlayabilmişlerdir. Eski Yunanlıların As diye nitelendirdiği Kafkasya, epirojenik açıdan bugünkü Asya kıtasının temelini oluşturmaktadır. As ların Dağı anlamındaki Kafkasya daha sonraları Tatarlar tarafından Jalbuz (Buz Yelesi), Gürcüler tarafından Yalbuz ve Nogaylar tarafından Yıldız Dağları olarak adlandırılmıştır. I. yüzyıl yazarlarından Gaius Plinius ise Kafkasya adının İskit dilinde Beyaz Kar anlamındaki Graucasus-Grokausus-Grokavsus dan geldiğini belirtmiştir (Tavkul, 2009). Alman dilbilimci ve tarihçi Julius Klaproth a göre Kafkasya adı Farsça dağ anlamına gelen kuh-kah-koh ile eski Türkçede beyaz anlamına gelen kas kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Diğer bir görüşe göre de Kafkasya adının karşılığı Yunanca Dev İlahların Ülkesi anlamına gelen Kay Kazos dur (Aydın, 2005 ; Erel, 1961). Yunan yazarı Aiskhylos (Eshilos) un M. Ö. 490 yılında yazdığı Zincire Vurulmuş Prometheus (Prometheus Desmotes) adlı romanında (trajedyasında), Yunan tanrısı Zeus un medeniyet tanrısı Prometheous u Caucasus (Kavkasos) Dağı na hapsettiği ve akbabalara yedirdiği anlatılmaktadır. Bu ismin Yunanlılarca bilinmesi muhtemelen Karadeniz kıyılarındaki Yunan kolonileri vasıtasıyla olmuştur. İsim, M. S. 430

2 Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü yılında Gürcü (Kartel - İber) Alfabesi ne çevrilen destanî Gürcistan Tarihi Kartlis Çkhovreba da geçmekte ve bu eserde Dağıstan daki Lekan (Lekler ve Lezgiler) kavminin batı komşusu olan halkın ataları anlamında bir kavim adı olarak kullanılmıştır. Hikâyeye göre, Nuh Peygamberin Yafes adlı oğlunun torunu Togarma nın oğlu Kavkas, günümüzdeki Kafkasyalıların atasıdır. Onun soyundan gelenler Kas- Kaspi Kavmi olarak ifade edilir. İsimlerine -ler, -lar anlamındaki pi ekinin eklenmesi ile Kaspiler şeklinde bilinirlik kazanmışlardır. Togarma nın diğer oğlu Kartos ise Gürcülerin atasıdır (Kırzıoğlu, 1998; Bi, 2011). Ünlü fars şair Firdevsi nin 10. yüzyılda kalem aldığı İran edebiyatına ait Şahname (Shah Name, Sah Nama) adlı eserinde, Kafkasya adı Kuhe Kaf olarak geçmektedir (Kırzıoğlu, 1998). Yunanlılardan Romalılara geçen ve Türk-İslam eserlerinde Alburz (Yüksek) Dağı diye adlandırılan bu coğrafya terimi, Rönesans tan sonra da hümanistlerin eserlerinde Caucasus/Caucasia/Caucasie diye anılmış ve böylece bütün Avrupa dillerine yayılmıştır. Papa tarafından Moğollara elçi olarak gönderilen ünlü seyyah Wilhelm Von Rubruk, Kafkasya kelimesini eserinde kullanmıştır. Rusya da ise bu terim, Çar I. Petro tarafından 1726 yılında St. Petersburg da kurulan İlimler Akademisi nin çalışmaları sonucunda kullanılmaya başlanmıştır. Kafkasya teriminin Türk literatüründe ilk defa kullanımı ise 22 Şubat 1856 tarihli Paris Konferansı na gönderilen Ahmet Cevdet Paşa nın hazırladığı Dağıstan, Gürcistan, Çerkesistan, Kabartay Ülkelerine Ait Bir Layiha ile olmuştur. Ahmet Cevdet Paşa yazısında ilk defa Memâlik-i Kafkasya (Kafkasya Memleketi), Cebel-i Kafkas (Kafkas Dağları) ve Cebel-i Elsine (Diller Dağı) ifadelerini kullanmıştır (Kırzıoğlu, 1998; Çelebioğlu, 2005). Dikkat edilecek olunursa, Kafkasya kelimesinin kökeni ve anlamı üzerine çok sayıda çalışma ve görüş olmasına karşın ortak bir karar bulunmamaktadır. Kafkasya coğrafyasının sınırlara dayalı olarak tanımlanması, dikkat edilmesi gereken bir konudur. Günümüzde Kafkasya coğrafyası çoğunlukla Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya olarak sınırlandırılmaktadır. Bu sınırlandırmaya göre özerk cumhuriyetlerin yer aldığı saha Kuzey Kafkasya, bağımsız devletlerin bulunduğu saha ise Güney Kafkasya dır. * Za+kafkaz, Mavera-i+Kafkas, Trans+caucasusia gibi ifadelerde yer alan Za / Mavera / Trans ekleri, eklendikleri kelimeye Ötesi anlamı katmaktadır. Yani Kafkas Ötesi. Bu açıdan ele aldığımızda, bağımsız devletlerin (Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan) yer aldığı ve Kafkas Ötesi olarak adlandırılan saha aslında Güney Kafkasya dır.

Kafkasya nın Siyasi Tarihi 3 * Günümüzde Sirkafkasya olarak adlandırılan, özerk cumhuriyetlerin yer aldığı, Kafkas halklarının (Adıge, Abhaz, Karaçay-Çerkes, Kabardin-Malkar, Osetya, İnguşetya ve Dağıstanlı) çoğunlukta yaşadığı ve kültürlerini yaşattığı Rusya sınırına yakın saha ise Kuzey Kafkasya dır. Görüldüğü üzere Sirkafkasya, Transkafkasya ve Kafkas Ötesi gibi isimlendirmeler ve bu isimlendirmelere bağlı olarak çizilen mekânsal sınırlar, temelde Rusya nın ve de Avrupa devletlerinin siyasi çıkarları doğrultusunda kendi coğrafi mekânlarına göre yarattığı politik ifadelerdir. Bu nedenden dolayı Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya ifadelerini kullanmak daha bilimsel olacaktır. Saha bir bütün olarak ele alınarak ifade edilecekse Kafkasya Coğrafyası kavramı kullanılabilir. Buna göre, Kafkasya coğrafyasının Rusya sınırına uzanan yaklaşık 260.000 km² lik kısmına Kuzey Kafkasya (Sirkafkasya), bağımsız devletlerin yer aldığı 190.000 km² lik kısmına ise Güney Kafkasya (Zakafkas, Mavera-i Kafkas, Transcaucasia, Kafkas Ötesi) adı verilmektedir. Bu konudaki ilginç bir düzenleme 23 Haziran 2000 tarihli yasa ile Rusya Federasyonu tarafından yapılmıştır. Söz konusu yasada Kuzey Kafkasya Federe bölgesinin adı Güney Bölgesi olarak değiştirilmiştir. Böylece, Kuzey Kafkasya terimi ortadan kaldırılıp Güney Rusya terimi benimsenerek bölgenin adı Ruslaştırılmış ve bölgenin coğrafi alanı Rusya Federasyonu nun içine doğru büyütülerek Rus nüfusun yerel halklara oranı artırılmıştır (Kanbolat, 2006).

4 Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü 1.2. Tarihi Süreçte Kafkasya Antik çağ kültürlerine ait gizemli coğrafi mekânların başında şüphesiz Kafkasya gelmektedir. İklim koşulları, verimli toprakları, su havzaları ve yer altı kaynakları ile Kafkasya, tarih boyunca çok sayıda toplumun geçiş, karşılaşma ve mücadele mekânı olmuştur. Coğrafi konumuna bağlı olarak hem kuzeyden hem de güneyden gerçekleşen göç dalgaları nedeniyle sürekli işgallere maruz kalmıştır. Tarihi belgeler göz önüne alındığında, M.Ö. 6000 li yıllarda Kafkasya da yaşayan ancak daha sonra bu coğrafyadan Anadolu ya göç etmiş en eski toplumlar olarak karşımıza Hattiler, Hurriler (Mittaniler) ve Kaşkalar (Gaşkalar, Gaslar) çıkmaktadır (Görsel 1). Bu toplumlara ait tarihi eserlerin her iki coğrafyada bulunması, göç olayına kanıt niteliktedir. Örneğin, Anadolu da Ahlatlıbel de bulunan madeni halka gerdanlıklar ile Kuzey Osetya da Koban Köyü nde bulunan gerdanlıklar ya da Anadolu da Alacahöyük ile Adıgey Cumhuriyeti nin başkenti Maykop ta bulunan boğa figürleri birbirlerine çok benzemektedir (Tavkul, 2009). Hattiler, M.Ö. 3000-2500 yılları arasında Kafkasya dan Anadolu ya göç etmişlerdir. M.Ö. 1700 yılında kralları Murşiliş döneminde Babil Devleti ni yenerek Kızılırmak (Halys) Yayı içerisinde Hitit (Eti) Devleti ni kurmuşlardır. Hurriler (Mittaniler) ise Kafkasya dan günümüz Güney Doğu Anadolu bölgesine göç etmişlerdir. Şanlı Urfa, Diyarbakır, Mardin, Bitlis, Malatya ve Kerkük ü kapsayan sahada yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Güneyde Mezopotamya ile kuzeyde Urmiye Gölü arasında geniş yüz ölçüme sahip Mitanni Devleti ni kurmuşlardır. Devletin sınırları zaman içerisinde Batı Azerbaycan (Erette, Aratta) topraklarına kadar yayılmıştır. Mitanni Devleti, kuzeyde Hitit Devleti ve güneyde Babil Devleti ile komşu olmuştur. Her iki komşusu ile uzun yıllar savaşan Mitanni Devleti zaman içerisinde zayıflamış ve Asur Devleti nin himayesine girerek yıkılmıştır. Hurrilerin ya eskiden Hazar Gölü nün batısına yerleşen Türklerden olduğu ya da Sümer ve Elamlara bağlı bir soy olduğu yönünde iddialar bulunmaktadır. Hurilerin dili, Urartu ve Elamların dili ile benzerlik göstermektedir (Zehtabi, 2010). Kaşkalar (Gaşkalar, Gaslar), Kafkasya dan Doğu Karadeniz bölümüne doğru yayılmışlar ve M.Ö. 2000-1300 yılları arasında bu sahada hüküm sürmüşlerdir. Savaşçı bir toplum olarak bilinen Kaşkalar, Hattiler ile yoğun mücadele etmişler ve Hitit Devleti nin yıkılmasında etkin olmuşlardır. Sonuç olarak Hattiler, Hurriler ve Kaşkalar, M.Ö. 6000-1200 yılları arasında önce Kafkasya sonra Anadolu da yaşamlarını sürdürmüş Kafkasya kökenli toplumlar olarak ifade edilmektedir (Bi, 2011).

Kafkasya nın Siyasi Tarihi 5 Görsel 1: Kaşkalar, Hitit ve Hurriler Devletleri Siyasi Haritası Bölgede etkin olan medeniyetler incelenecek olunursa, M.Ö. 3000-2400 yılları arasında Kuzey Batı Kafkasya da günümüz Adıgey Özerk Cumhuriyeti toprakları merkez olmak üzere batıda Taman Yarımadası ile doğuda Dağıstan arasında Maykop-Kurgan Medeniyeti nin var olduğu görülmektedir. Maykop-Kurgan medeniyetinin varlığı, 1897 yılında Rus bilim insanı Nikolay Veselovskıy tarafından bulunmuştur. Maykop uygarlığının merkezini günümüz Adıgey Cumhuriyeti nin başkenti olan Maykop ve çevresi oluşturmuştur. Maykop Kültürü nü oluşturan Adıgeler, aynı topraklarda ileriki zamanlarda Meot Medeniyeti ni de oluşturacaktır. Maykop uygarlığı zaman içerisinde Dağıstan ı aşarak Derbent üzerinden Güney Kafkasya ya yayılmıştır. Kendisine özel etnokültürel özellikleri olan bir kurgan kültürüdür. Bu uygarlık döneminde Kafkasya önemli bir bakır ve tunç üretim merkezi durumuna gelmiştir. Ayrıca tekerleğin icadı bölgeyi Orta Doğu ve Mısır ile daha yakın hale getirmiş, ticari ilişkiler artmış, özellikle Kuban ve çevresinde dokumacılık ve keçe süslemeci sanatı Gorz İsting önemli ekonomik faaliyetler olarak ön plana çıkmıştır (Görsel 2). Çobanların soğuktan ve yağmurdan korunmak amacı ile omuzlarına alarak kullandıkları keçeden yapılmış, ön yüzü uzun tüylü ve etek kısmı geniş kabanlara Yamçı (Adıgece Şakue, Çeçence Vört, Karaçay-Malkarca Camıçı, Kumukça Yamuçu ve Nogayca

6 Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü Yabınşı - Kebe), tüysüz, kolsuz ve etek kısmı dar kabanlara ise Kepenek (Çlaklo, Burka, Camçı) adını vermişlerdir (Görsel 3-4). Yamçı, etek kısmının geniş olması nedeni ile kepeneğe göre at üzerinde biniciye daha fazla hareket olanağı sağlamaktadır. Her iki kıyafet türü günümüzde özellikle hayvancılığın yaygın olduğu Kuzey Kafkasya da Krasnador ve Stavropol kraylarında kullanılmaktadır. Kafkasya insanının vazgeçilmez kıyafeti olan yamçı Erkeğin ilk evi yamçısı, ilk silahı da kamasıdır. sözü ile Dağıstan atasözleri içerisine girmiştir (Bi, 2011). M.Ö. 2400-1400 yılları arasında Kuzey Batı Kafkasya da kuzeyde Maykop medeniyeti (Adıge Özerk Cumhuriyeti toprakları) ile güneyde günümüz Abhazya Cumhuriyeti arasında kalan topraklarda Dolmen Medeniyeti oluşturulmuştur. Medeniyet zaman içerisinde daha da güneye inerek Kars a kadar yayılma sağlamıştır. Bu medeniyete dolmen adının verilmesinin nedeni; yan yana aralıklı olarak dizilmiş birkaç büyük yassı taş ile bu taşların üstüne yatay olarak yerleştirilmiş büyük yassı taşlardan oluşan ve genellikle mezar olarak kullanılan yapılara (dolmenlere), bu medeniyete ait sahalarda sıkça rastlanmasıdır (Görsel 5). Görsel 2: Keçe Süsleme Sanatı (Gorz İsting)

Kafkasya nın Siyasi Tarihi 7 Dolmen Medeniyeti ne ait eserler arasında, Kromlek adı verilen daire biçiminde sıralanmış yuvarlak taş yığınları bulunmaktadır (Görsel 6). Bu medeniyet döneminde inşa edilen taştan mezar evlere Yispivuna - Adamra adı verilmektedir (Bi, 2009). Yispi, Nart destanlarında adı geçen küçük cüsseli kahramanların genel adı ya da o kahramanlardan her biri anlamına gelmektedir. Hayvancılık, at yetiştiriciliği, balıkçılık ve maden işlemeciliği ile ilgilenmişlerdir. Maykop medeniyetini oluşturan halklar ile yakın ilişkiler kurmuşlardır (Tavkul, 1997; Bi, 2011). Görsel 3: Yamçı (http://cerkesler.tr.gg/k%26%23305%3byafetler.htm) Görsel 4: Kepenek Görsel 5: Dolmen (http://karamanli.biz/kepenek-nedir/ ; http://www.dolmenvallgorguina.com/)

8 Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü Görsel 6: Kromlek (http://www.kultura.ejgv.euskadi.net/r46-7772/en/contenidos/informacion/ gipuzkoako_megalitoak/en_12921/mairubaratzak.html) M.Ö. 1700-1200 yılları arasında Orta Asya da yaşayan Türklerin oluşturduğu Androva Medeniyeti, Kimmer ve İskit (Saka) Türkleri tarafından Hazar Gölü nün kuzeyine ve oradan Kafkasya ya taşınmıştır. Kafkasya da kuzeybatıda Ukrayna ya bağlı Donetsk ile kuzeydoğuda Rusya ya bağlı Rostov-Stavropol-Groznıy ve Dağıstan topraklarını kapsayan hat boyunca egemen olan Androva medeniyeti, Androvalılar (Proto Türkler) tarafından M.Ö. 7. yüzyıla kadar bu coğrafya yaşatılmıştır. Androva kültürünü oluşturan toplumlar geliştirdikleri yöntemler ile başta tunç olmak üzere madencilikte ilerlemişler; at, sığır, koyun ve deve gibi hayvanlar beslemişlerdir (Tavkul, 1997). Kimmerler, Ural - Altay kökenli bir Türk toplumudur. Maykop-Kurgan ve Kuban-Terek medeniyetlerinin temellerinde etkili olmuşlardır. Ancak Kimmerlerin Kafkasya daki etkinliği diğer bir Türk toplumu olan İskitlerin Kafkasya ya gelmesi ile son bulmuştur. Bu olay ile birlikte Kimmerler, Kafkasya nın güneyine ve batısına çekilmiştir. İskitler ise M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren Kafkasya da üstünlüğünü kabul ettirmiştir. Hükümdarları Alper Tunga döneminde Kubanlılar ile ticari ilişkiler geliştirilmiştir. İskitler, Güney Rusya Demir Çağı nın ilk temsilcilerinden olmuşlardır. Atı evcilleştiren İskitler, kuyumculuk ve koşum takımı yapımında ilerlemişlerdir. Bıraktıkları hayvan figürleri ile güzel sanatlar alanında ünlenmişlerdir. İskitlerin başlıca zenginliğini ünlü yılkı atları oluşturmaktaydı. Atı üzerinde savaşa katılmak bir İskit için son derece onurlu ve profesyonel bir işti. Tipik bir İskit savaşçısı, mızrak ve Akinak denilen kısa bir kılıçla donanmış olan atlı okçudur (Görsel 7). Yaşadıkları dönemde yenilmez sayılan İskit süvarisi, düşmana aniden hücum etme yeteneğiyle ünlenmiştir (Tavkul, 2009). Gerek Kimmerler gerekse de İskitler için Kuzey Kafkasya nın geniş plato

Kafkasya nın Siyasi Tarihi 9 düzlükleri, zengin doğal kaynaklara sahip Güney Kafkasya ya saldırı için eşsiz bir geçiş / akın sahası olmuştur. Derbent, Daryal ve Mamison geçitleri, söz konusu askerî akınlarda sıkça kullanılmıştır. Görsel 7: İskit Savaşçısı (http://www.tarihvekultur.org/2014/01/iskitler-mo-700-ms-200.html) Kafkasya da maden çağının başlaması, Mezopotamya ve Kuzey İran ile aynı döneme denk gelmektedir. M.Ö. 1200-700 yılları arasında Kafkasya nın merkezi kesiminden Ukrayna ya kadar uzanan sahada (Donetsk, Rostov, Stavropol, Abhazya, Soçi, Tuapse, Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Malkar arasında) Kuban-Terek Medeniyeti etkili olmuştur. Bu kültürün merkezini Kuban şehri ve çevresi oluşturmuştur. Bugünkü Karaçay - Çerkes ve Kabardey - Malkar bölgeleri ile Ukrayna da dahi bu kültüre ait çok sayıda yerleşme ve tarihi eser bulunmaktadır. Çömlek işlemeciliğinde çok gelişmişlerdir (Dumanış, 2004). Bu bölgelerde ortaya çıkarılan tunçtan eğri baltalar, geniş kemer tokaları, ok ve mızrak uçları, hançerler, bilezik ve kopçalar, insan ve hayvan heykelcikleri sağlamlıkları, itina ile yapılmış süslemeleri ve eksiksiz biçimleriyle oldukça etkileyicidir. Eşyaların çoğu oyma resimlerle bezenmiştir. Aynı dönemde Kuban Medeniyeti nin görüldüğü sahanın güneyinde ise yani günümüz Soçi - Sohum - Supsa - Batum - Trabzon arası Karadeniz kıyı şeridinde ise Kolhida Kültürü etkin olmuştur. Kolhida Ovası nın KB ve GB kısmında etkin olan bu kültürün yaratıcıları altın işlemeciliğinde gelişmişlerdir. Bu

10 Siyasi Coğrafya Penceresinden Güney Kafkasya nın Zorunlu Dönüşümü kültürün temsilcilerini Abhazalar, Megreller ve Lazlar oluşturmaktadır (Bi, 2011). M.Ö. 700 lü yıllarda Kafkasya da Azak Denizi çevresinde Adıgey Özerk Cumhuriyeti ve Abhazya Cumhuriyeti topraklarında, yerli halk durumunda olan Adıgelere bağlı topluluklar ile İskitlerin etkileşmesi sonucunda ortaya çıkan bir kültür de, Meot Kültürü dür. Bu kültür temelde Maykop ve Dolmen Kültürleri nin karışımı şeklindedir. Meot Kültürü nü oluşturan toplumlar, Karadeniz kıyısında yaşayan yerli küçük topluluklara Adehher ve Dehher gibi isimler vermiştir (Tavkul, 2009). Meot kültürünü yayanlar ise Sarmat, Dandar, Kerket, Sindi, Psesi ve Thatei kabileleridir (http://viz- yon21yy.com/documan/genel_konular/kuzey_kafkasya/kuzey_kafkasya_tarih/kuzey_kaf- kasya_halklarinin_olusumu.html). M.Ö. 8. - 6. yüzyıllar arasında Karadeniz in Kafkasya ve Azak Denizi kıyılarında Yunanlı Miletoslular tarafından Yunan Ticaret Kolonileri oluşturulmuştur. Bu dönemde Yunanlılar tarafından Kerç Boğazı nın her iki yanına Tanais, Theodosia, Phanagoria, Tanogoria, Hermonosa ve Pantikapea (Pantikapain); Sohum da Dioscurias gibi koloni merkezleri kurulmuştur (Tavkul, 2009). Ancak söz konusu ticaret kolonileri Hun Türkleri tarafından ortadan kaldırılmıştır. M. Ö. 3. - 2. yüzyıllarda Kafkasya nın merkezi kesimlerinde İskitlerden sonra Sarmatlar (Savromatlar) egemen olmuştur. Sarmatlar doğuda Aral Gölü ve çevresi, ortada Hazar Gölü nün kuzey kıyıları ve batıda Kuban ve Terek nehirleri arasında kalan sahada yoğunluk göstermiştir. Bu dönemde Sarmatların güneybatısında Kolhida bölgesi, güneyinde İberya ve güneybatısında Albanlar ile Atropatenalar yer almaktaydı (Görsel 9). Sarmatların en önemli özelliği ise kadınların, erkeklerle birlikte savaşa katılabilecek derecede yüksek bir toplumsal konuma sahip olmasıydı (Görsel 8). Zamanla yerleşik yaşama geçen Sarmatlar, önemli ticari yollarını denetimleri altına almışlardır. Sarmat Yolu olarak bilinen, batıda Terek ve Aragva Vadileri ile ortada Daryal Geçidi üzerinden doğuda Ön Asya ya uzanan ticaret yolunu kontrol etmişlerdir (http://www.alanvakfi.org.tr/tarh.html). Görsel 8: Sarmat Savaşçısı ve Kadını (http://www.alanvakfi.org.tr/tarh.html)