KEiB / BDT Araştırma Dizisi No : 2 UKRA NA istanbul TicARET ODASı YAYıN NO : 1993-11
KEİB / BDT Araştırma Dizisi No : 2 UKRAYNA Hazırlayanlar Prof. Dr. NAZIM ENGİN ÖZLENEN SEZER İkinci Baskıyı Hazırlayan Prof. Dr. NAZIM ENGİN İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO : 1993-1 1
j
içindekiler ikinci BASKı için.... SUNUŞ.... DEGERLENDiRME.... GiRiş.... 1. ÜLKE VE TOPLUM.... 1.1. Genel Bilgiler.... 1.2. Demografik Yapı, işgücü ve Beşeri Sermaye.... 1.3. Sosyal Göstergeler.... 2. EKONOMiK DURUM.... 2.1. Genel Ekonomi.... a) Ekonominin Kurumsal yapısı.... b) istatistiki Bilgiler.... 2.2. Tarım, Ormancılık, Balıkçılık.... 2.3. imalat Sanayii.... 2.4. Doğal Kaynaklar ve Madencilik.... 2.5. Bütçe (Kamu Finansmanı).... 2.6. Ödemeler Bilançosu (Dış Ticaretin Yapısı).... 3. DIŞ TicARET.... 3.1. Genel Dış Ticaret.... 3.2. ihracat - ithalat.... 3.3. Türkiye - Ukrayna Dış Ticareti.... 4. PiYASANıN YAPıSı, SATIŞ KANALLARI, DAGITIM KANALLAR!...... 5. MEVZUAT.... 5.1. Dış Ticaret Rejimi ve Kambiyo Mevzuatı.... 5.2. Ukrayna Cumhuriyeti Yabancı Yatırımlar Yasası..... 5.3. Ukrayna Toprakları Üzerinde Yabancı Banka Şubelerinin Açılması.... 5.4. Ukrayna Cumhuriyeti Dış Ekonomik Etkinlikler Yasası..... 5.5. Ukrayna Cumhuriyeti Vergi Sistemi Yasası.... 5.6. Yabancıların Ukrayna'daki Kazan.çları için Ödeyecekleri Gelir Vergisi... :.... 5.7. Ukrayna Cumhuriyeti Devlet iş letmeleri Varlıklarının Özelleştirilmesi Yasası.... 5.8. Ukrayna Cumhuriyeti, Küçük Devlet işletmelerinin Özelleştirilmesi (Küçük Özelleştirme) yasası.... 5.9. Ukrayna Cumhuriyetinde Ticaret Ortaklığı (Joint Ventures) ve Mülkiyet ile ilgili Haklar.... Sayfa i ii 1 7 9 9 9 12 17 17 17 17 20 22 27 30 34 37 37 40 45 51 57 57 64 66 67 71 73 76 78 79
Sayfa 6. PiYASAYA GiRişTE ÖNERiLER... 83 6.1. Potansiyel Faaliyet Alanları ve ihraç Mallarımız için Piyasanın Durumu... 83 7. işadamları için YARARLı BiLGiLER... 85 ÜLKEYE GiDiş... 85 * Pasaport ve Vize işlemleri... 85 * Nasıl Gidilir?... :... 85. * Ne Zaman Gidilir?... 85 * Gümrük Kontrolü... 85 GÜNLÜK yaşam... 85 * Ulaşım... 85 * Haberleşme... 85 '* Otel ve Lokantalar... 85
TABLO NO TABLOLAR LisTESi 1. Cumhuriyetlerde işgücünün cinsiyetiere göre dağılımı... 10 2. işçi ve ücretliler içinde yerli halk dışındakilerin payi... 10 3. Ukrayna Cumhuriyetinde istihdamın dağılımı... 11 4. Ukrayna ile ilgili istihdam fonuna ilişkin resmi projeksiyonlar... 11 5. Ukrayna Cumhuriyetinde 1979'da 1989 nüfus sayımlarına göre emeklilik yaşı üzerinde olanlar... 11 6. Sosyal göstergeler... 12 7. Gelir bölüşümü... 13 Sayfa 8. SSCB Mevduat bankalarında kişi başına düşen ortalama tasarruf mevduatı... 14 9. Yıllar itibarıyle kişi başına düşen tüketim harcamaları... 14 10. Bellibaşlı gıda maddelerinin kişi başına düşen n:ıjls-tarları.... :... 15 11. Bağımlılıkoranları... 15 12. Kamusal demiryolu ağı... 16 13. Yol a3ıl... 16 14. Net maddi ürünün sektörel dağılımı... 18 15. Sektörel net maddi üretim... 19 16. SSCB'de tarımsal üretim miktarları ve Rusya Federasyonu ve Ukrayna Cumhuriyetinin % payları... 20 17. Tarımsal Üreti m... 21 18. SSCB ve Ukrayna'da kişi başına üretim... 22 19. Cumhuriyetlerde sektörlerin toplam net milli hasıla içindeki payları... 23 20. Sektör bazında kişi başına düşen net çıktı... 23 21. Belli başlı sınai ürünlerin üretiminde yüzde paylar... 24 22. Cumhuriyetlerde net maddi üretimin artış hızı... 25 23. Net maddi üretim ve cumhuriyetlerin payı... 25 24. inşaat sektörü... 26 25. Pazarlanabilir demir cevheri üretimi ve görünürdeki tüketim... 27 26. Cumhuriyetlerin kömür üretimi... 28 27. Cumhuriyetlerin doğal gaz üretimi... 29 28. Oumhuriyetlerin petrol üretimi... 29 29. Ukrayna Cumhuriyeti bütçesine ait özel bilgiler... 32 30. Ticaret göstergelerine ilişkin özet bilgiler... 36 31. Yaratılan katma değere göre Cumhuriyetlerin dış ticaret dengeleri... 38 32. Dış ticaret dengeleri... 39 33. Ukrayna'da dış ticaretin yapısı... 41 34. Ukrayna'da d ış ticaretin yapısı... 42 35. Ukrayna'da baş Iıca maddeler itibariyle üretim... 44 36. Türkiye'nin Ukrayna'ya ihracatında bellibaşlı ürünler... 46 37. Türkiye'nin Ukr.ayna'dan ithal ettiği ürü nler... 49 38. Ukrayna'da fiyat artışları... 52 39. Döviz kurları....'... 63
ikinci BASKı için!... Eski Sovyetler BirliOi'nin daollmasl sonucu oluşan BaOımsız Devletler TopluluOu'nun ilk aşamada 7 tanesini inceleyen araştırmalarımızın birinci baskısı 1992 yılı Kasım ayında kamuoyuna sunulmuştu. Çalışmalarımız gerek üyelerimiz gerekse kamu kuruluşları ve araştırma kuruluşları tarafından büyük ilgi ile karşılanmış ve kitaplarımız planlanan daoıtım süresinden çok daha kısa bir sürede tamamen satılmıştır. Üyelerimize ve ilgili dioer kişi ve kuruluşlara her zaman en iyiyi sunmayı kendine ilke edinen istanbul Ticaret Odası bu ülkelerde oluşan yeni durumlara baoiı olarak alınan kararlar ile başlatılan uygulamaları, ilk çalışmayı gerçekleştiren ekipleri ile deoerlendirerek ikiı;ıci yeniden hazırlamıştır. Çalışmaların bu ülkelerle ilgilenenlere yararlı olmasını diliyoruz. baskı için Prof.Dr.ismail ÖZASLAN Genel Sekreter
J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J J
SUNUŞ Eylül 1991, Dünyanın ikinci büyük gücü Sovyetler Birliği'nin çöküşünün başladığı tarih. Bir zamanlar herbiri kendi zengin tarihi ve kültürel birikime sahip 15 Ulusal Cumhuriyetten oluşan büyük bir federasyon. Bugün ise bir ülke olmadığı gibi Avrupa Topluluğu gibi üye ülkeler topluluğu olarak da nitelendirilmeyen Bağımsız Devletler Topluluğu. işte bu çalışmada Bağımsız Devletler Topluluğu'na dahil olan ülkelerden ilk aşamada 7 tanesi (Rusya. Ukrayna, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Kırgızistan) incelenerek her biri ayrı bir kitap olarak hazırlanmıştır. Bu çalışmalar yapılırken ilk olarak bu ülkelerle ilgili yayınlanmış veya yayınlanmamış temin edilebilen bütün yerli ve yabancı yayınlar taranmış, daha sonra üçer kişilik üç ekip bu ülkelere gitmiş ve.elde edilen bilgiler mahallinde de değerlendirilerek eksik olanların tamamlanabilmesine' çalışılmıştır. Ancak, hemen belirtelim bu araştırmanın sahaya yönelik kısmı güç koşullarda gerçekleştirilmiştir. Öncelikle yeni bağımsızlığını kazanan Cumhuriyetlerde derlenmiş bilgilerin bulunmaması veya mevcut bilgilerin verilmek istenmemesi veya görüşme yapılan kişilerden alınan bazı bilgilerin bir başkası tarafından doğrulanmaması gibi. Araştırmanın gerçekleştirilmesi amacıyla bu ülkelere yapılan ziyaretlerde Türk Büyükelçilikleri en büyük yardımcımız olmuştur. Özellikle Orta Asya Cumhuriyetlerindeki Büyükelçilerimiz zor çalışma şartlarına ve kısıtlı kadrolarına rağmen güçlükleri yenmemizde en büyük desteği vermişlerdir. Bu nedenle Alma Ata Büyükelçimiz Sn. Argun Özbay'a, Taşkent Büyükelçisi Sn. Volkan çotur'a, Bişkek Büyükelçisi Sn. Metin Göker'e, Aşkaabat Büyükelçisi Sn. Selçuk incesu'ya, Bakü Büyükelçisi Sn. Altan Karamanoğlu'na, Kiev Büyükelçisi Sn. Acar Germen'e ve Moskova Ekonomi ve Ticaret Müşavirliği Yetkililerine teşekkürlerimiz sonsuzdur. Bu proje Genel Sekreter Yardımcısı Dr. Cengiz Ersun'un koordinasyonunda Prof. Dr. Nazım Engin, Prof. Dr. Rona Turanlı, Prof. Dr. Osman Z. Orhan, Doç. Dr. Ahmet incekara, Erdoğdu Pekcan, Özlenen Sezer, Zehra Mumcu ve Nuran Mihmandarlı'dan oluşan ekip tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırmaların bu ülkelerle iş ilişkilerine girmeyi planlayan tüm ilgililere yararlı olmasını diliyoruz. Prof. Dr. ismail ÖZASLAN Genel Sekreter
j j j j j j j j j j j j j j j j j j j
OEGERLENOiRME Bugün artık tarihe karışmış olan Sovyetler Birliği, herbiri kendi zengin tarihi ve kültürel birikimine sahip 15 Ulusal Cumhuriyetten oluşan bir federasyondu. ilk Rus devleti, 862 yılında, bir Viking olan Prens Rurik tarafından, şimdi Ukrayna'nın başkenti olan Kiev'de kurulmuştu. Devletin merkezi 1238 yılında Moskova'ya taş ınmış ve bugün Ukrayna ve B.Rusya olarak bilinen Cumhuriyetler ilk"dönemrerde Litvanya ve daha sonra da Polonya tarafından yönetilmişti. Rusya devleti XVii. yüzyılın sonlarına kadar, Batı'da olan gelişmeleri bir hayli gerilerden izleyen bir ülke iken XVIII. yüzyılın başlarından itibaren önce ÇAr B.Petro'nun, daha sonra da II. Katerina'nın gayretleri sonucu batılılaşmaya başlamış ve modern bir ordu kurarak sınırlarını batıya ve güneye doğru genişletmiş tir. Rusya'nın büyük bir askeri ve ekonomik güç olarak kabul edilmesi ise, esas olarak, Napolyon'un 1812-13'lerde mağlup edilmesi ile olmuştur. XIX.yüzyllda ise Rusya'nın ekonomik ve politik güç olarak artık iyice kendini gösterdiğine tanık olunmuştur. 1917 yılın ın Mart ayı-nda Romanof hanedanının çökmesi ile Rusya'da yeni bir dönem başlamış, aynı yılın 7 Kasım'ında "Ekim Devrimi" (Bolşevik Devrim) gerçekleştirilmiştir. Bu devrim, siyasal çoğulculuğun tüm izlerini tarihin derinliklerine gömmüş ve tüm yetkiler S.B. Komünist Partisi'nin bünyesinde toplanmıştır. Stalin döneminde S.B., temeli kitle terörüne ve totaliter yöntemlere dayalı bir diktatorya tarafından yönetilmiş, N.Kuruşçef dönemi ise katı totaliter yapının kısmen yumuşatıldığı bir dönem olmuştur. Fakat Brejnev zamanında, Stalinizmden vazgeçmenin işin mantığı gereği komünist sistemin çökmesi anlamına geleceğinin anlaşılması üzerine yumuşama eğilimlerine son verilmiş, bununla beraber Stalin döneminin aşırılıklarına bir daha geri dönülmemiştir. Brejnev'in 1982 sonunda ölümünden sonra erine KGB'nin eski başkanı Yuri Andropov geçmiştir. Andropov, ekonomik reform konusunda ilk tartışmaları başlatan kişidir. Andrapov, sistemdeki çürüme ve dejenerasyonun üzerine kararlılıkla gitmiş, hatta günümüzde çok önem kazanan çevre sorunları ile bile yakından ilgilenmiştir. Bunların yanında, Andrapov'un en önemli katkısının, daha sonraları, Mart 1985'de partinin başına geçen M.Gorbaçov'un kariyerini hazırlaması olduğunu söyleyebiliriz. Perestroyka öncesi, yani geleneksel Sovyet politik sistemi, nomenklatura ilkesi olarak adlandırılan ilkeye dayandırılmıştı. Buna göre, ülkedeki tüm önemli görevlere atamalar Komünist Partisi tarafından yapılıyordu. Stalinizmin kötü mirasına karş i kararlı hücumlar, Gorbaçov'un glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma) politikaları ile yeniden gündeme getirilmişti. 1991 yılı Ağustos ayındaki darbe girişimine kadar Sovyetler Birliği, komünist sisteme özgü güç yapısını aşama aşama terketme ve onun yerine hukukun hakimiyetine dayalı gerçek çok partili sisteme geçme sürecini yaşamaktaydı. Gorbaçov'un iktidara gelmesinden sonra politik sistemde büyük değişiklikler gerçekleştirilmiş olmasına karşın, darbe olduğunda, sistem Avrupai anlamda bir demokrasi olmaktan çok uzaktı ve piyasa ekonomisine geçiş yönünde de sadece birkaç adım atılabilmişti. Dı:ube girişimine kadar geçen dönemde meydana gelen en önemli değişiklik, Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin gücündeki gözle görülür azalmaydı denilebilir. 1991 yılı ortalarına gelene kadar Sovyetler Birliği Komünist Partisi en az 5 önemli gruba bölünmüştü. Antikomünist Politik Muhalefet de çok yaygın olmakla beraber parçalanmış bir görüntü sergiliyordu. Sovyetler Birliği'nde 1990 ve 1991 yıllarında yaşanan politik mücadelenin çoğu, Gorbaçov tarafından önerilen Birlik Antlaşması'nın temel ilke ve felsefesi üzerine yapılan tartışmalardan kaynaklanmaktaydı. Gorbaçov, böyle bir Antlaşmayı, çoğu Cumhuriyetin Sovyet Birliği'nden ayrı!ma isteklerinin su yüzüne çıktığı ve ileri derecede gerçek otonomi istedikleri 1990 yılında
önermişti. Fakat Gorbaçov'un önerileri başlangıçta, Rusya Federasyonu Başkanı Yeltsin dahil çeşitli Cumhuriyetlerin liderleri tarafından, merkezin elinde çok fazla güç bıraktığı gerekçesi ile reddedildi. Fakat daha sonra aylar süren şiddetli çatışma ve tartışmaların sonunda, 23 Nisan 1991 'de, Sovyetler Birliği ile Cumhuriyet temsilcileri arasında Birlik Antlaşması'nın genel çizgileri konusunda anlaşmaya varıldı. Sovyetler Birliği, Cumhuriyetlere önemli ödünler verdi. Bilahare ayrıntılar konusunda yapılan uzun görüşmelerden sonra Birlik Antlaşması 20 Ağustos 1991 'de imzaya hazır duruma getirildi. Geçmişte 15 cumhuriyet Kremlin'in, daha doğrusu Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin eyaletleri gibi yönetilmişti. Bu Cumhuriyetlerin kendilerine özgü bir güç yapıları olmakla beraber gerçekte tüm önemli kararlar ve atamalar Moskova tarafından denetleniyordu. Cumhuriyetlerdeki ulusal komünist partiler de Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin sıkı denetimi altındaydı. Ayrıca, bu partilerin parti birinci sekreterleri her Cumhuriyetin kendi ulusundan gelmekle beraber ikinci sekreterler hemen daima Rus ya da Ukrayna'lıydllar. Bununla beraber, Ağustos 1991 'deki darbeden önce de Cumhuriyetlerin çoğunda komünist olmayan hükümetlerin işbaşında olduğunu veya Cumhuriyetlerin pro-bağımsızlık duyguları taşıyan komünist liderler tarafından yönetildiğini söylemek gerekir. Bu nedenle, darbeden hemen sonra merkezin gücü tümden çökmüş ve Cumhuriyetler kaderlerini belirleme konusunda tamamen bağımsız bir duruma gelmişlerdi. Bugünlere nasıl gelindiğini değerlendirebilmek açısından yukarıdaki bilgilere ek olarak ayrıca Sovyetlerin ekonomik kalkınma deneyimi konusunu da kısaca gözden geçirmek yararlı olacaktır. Birinci Beş Yıllık Plan'ın 1928 yılında kabul edilmesinden sonraki 40 yıl boyunca Sovyetler Birliği istikrarlı bir şekilde % 5'in üzerinde bir büyüme gerçekleştirmiştir. Bu gelişmede sanayi sektörü motor işlevi görmüş, tarım sektörü ise sürekli geri kalarak sanayiyi, gıda ve emek yönlerinden besleme görevini üstlenmiştir. SSCB'nin kendine özgü ve bol sınai kaynak tabanı, Sovyetler Birliği'nin 'uluslararası iş bölümü'ne girmeden ve ciddi ödemeler dengesi güçlüklerine uğramadan yüksek bir ortalama büyüme hızı gerçekleştirmesini olanaklı kılmış, emeğin bol olması da emek verimliliğindeki gelişmelerin mütevazi olmasına karşın, büyüme hızının yüksek olmasına katkıda bulunmuştur. 1950'lere gelindiğinde Sovyetler Birliği görünürde dünya çapında güçlü bir sanayi ülkesi durumuna gelmişti. Görünüş bu olmakla beraber ekonominin temelinde yatan eğilimler pek içaçıcı değildi ve ekonominin teklemeye başlayacağının işaretleri daha 1960'ların başında kendini hissettirmeye başlamıştı. Gorbaçov döneminde geriye dönük olarak yapılan hesaplamalar, 1970'leri sonlarına gelindiğinde büyüme hızının yüzde sıfıra yaklaştığını göstermekteydi. Artık kırsal kesimden sanayiye emek transferinin sınırlarına gelinmış ve 1980'lerin başlarından itibaren, daha verimsiz alanların üretime açılması nedeniyle doğal kaynakların üretim maliyetlerindeki artış da ekonomiyi zorlayacak boyutlara ulaşmıştı. 1990 ve 1991 yıllarında Sovyetlerin kömür ve petrol üretimi de şiddetle düşmüş ve modern teknoloji ve ulaşım altyapısından yoksun olan Sovyetler Birliği sanayii büyük bir darbe yemişti. Bugün artık herkes, büyümenin yeniden gerçekleştirilebilmesinin, batılı firmatarla yoğun bir işbirliği ile gerçekleştirileceğinin ve hem beşeri hem de maddi kaynaklar açısından önceliklerini üretkenliğe ve enerjinin daha etkin bir şekilde kullanımına verilmesi gerektiğinin bilincine varmıştır. Sorunların sancıları hissedilmeye başlayınca ardarda gelen Sovyet yöneticilerinin, planlama sistemini çağdaş gereksinimlere uyarlama çabalarına girdiğine tanık olunmuştur. Bu yöndeki girişimlere, yukarıda da değinildiği gibi Kuruşçev zamanıda başlanmış, Brejnev-Kosigin yönetimi 1965 yılında sınai planlama sistemi ile ilgili önemli bir refor~u uygulamaya koymuştur. Sistemi talebe duyarlı bir duruma getirmeyi hedef alan bu reformlar Sovyetlerin tarihinde ilk defa karı başarının esas göstergesi olarak kabul etmiş ve böylece sistemi maliyetlere daha duyarlı bir duruma getirmeyi amaç edinmiştir. Ayrıca, bunlarla uyumlu olarak fiyat sisteminde değişik- 2
likler yapılmış ve şirketlerin bir sermaye ücreti ödemesi uygulamasına geçilmiştir. Yatırım ve sınai arz konularında da çok sınırlı da olsa ademimerkeziyetçiliğe geçilmeye çalışılmış, tarımsal alanda da benzeri düzenlemelere gidilmiştir. Bu çabalar içinde bulunulurken, aşma aşama, belirlenen yeni planlama göstergelerinin ancak ve ancak sistemde piyasa güçlerinin işleyişine çok daha fazla olanak sağlanması ile işlevsel hale gelebileceği görülmüş, kısmi reformların etkili olamayacağının bilincine varıimış ve tüm bunların sonucu olarak eski sistemin değiştirilmesi yönündeki baskılar artmıştır. Bir yanda bu yönde eğilimler sözkonusu olurken diğer yanda da 1970'Iere gelindiğinde, bu konularda karşılaşılan güçlükle politik tutucuları harekete geçirmiş ve ekonomik reform girişimlerini sona erdirme gayretlehine tanık olunmuştur. Ayrıca, 1960'Iarın sonlarında baş layan ademi merkeziyetçilik eğilimleri de geri döndürülmeye çalışılmıştır. 1970'Ierde petrol fiyatlarının 4 kat artması ve altın fiyatlarının bunu destekler yönde yükselmesinin Sovyet ekonomisini olumlu yönde etkilernesi, o dönemdeki lider Brejnev'i, ekonomik reformlar gerçekleştirilmeden de sorunların çözülebileceği düşüncesine itmiş, fakat maalesef, 1970'Ierin sonlarına gelindiğinde ekonomik sorunların intikam alırcasına geri döndüğü görülmüştür. Brejnev, sınai planlama yönünden bu duruma pek müdahale etmemiş, bununla beraber, 1990 yılına kadarki dönemle ilgili olarak çıkardığı gıda programı yasası, çiftliklerin yönetiminde yeniden ademimerkeziyetçiliğe dönüşü sağlamıştır. 1982 yılı ortasında yayınlanmış olan bu yasanın hazırlanış ında Gorbaçov'un çok etkisi ve katkısı olmuştur. Gorbaçov, Brejnev'den sonra gelen Andropov ve Çemenko dönemlerinde de ekonomik politikaların oluşturulup uygulanmasında en önemli kişi olmuş; bu durum politikalarda sürekliliği sağlamıştır. Andropov'un yaklaşımının zayıf tarafı, çeşitli hedefler belirleyerek, sistemi, piyasa mekanizmasına daha çok dayandırma yerine teknolojiye ve kaliteye daha duyarlı yapmayı amaçlamasıydl. Bu ise, 1965 yılında yapılan hatanın yinelenmesi anlamına geliyordu. Gorbaçov'un kumandayı ele almasından sonra işlerin düzelmeye başladığı söylenebilir. Bugün ise, hemen artık herkesin merkezi planlı sistem terkedilmedikçe eski Sovyet ekonomisinin kendisini toparlayamayacağını kabul etmiş olduğunu söyleyebiliriz. 1989 yılına gelene kadar ise Sovyet liderleri merkezi planlama ile piyasa ekonomisinin ilkelerini birleştirerek merkezi planlamanın muhafaza edilebileceği inancını taşıyarlardı. Bu reformist strateji, genel ademimerkeziyetçiliği, Cumhuriyetlerin ve şirketlerin kendi kendilerini finanse etmesi gereğinin vurgulanmasını, toptan ticaretin liberalizasyonunu, fiyat reformlarını (yani sübvansiyonların aşama aşama kaldırılmasını ve denge fiyatlarının uygulamaya konulmasını), emeğe ilişkin teşviklerin geliştirilmesini, kooperatif sisteminin genişletilmesini, küçük işletmelerin seçici bir şekilde özelleştirilmesini ve dış ticaret sektörünün ademimerkezileştirilmesi yönünde reformları ve benzeri öğeleri içermekteydi. Fakat uygulamada bu yaklaşım hiçbir gözle görülür iyileşme sağlayamamış ve bu tür kısmi piyasa sosyalizmi türü reformların, nihai çöküntünün hızlandırılmasından başka bir işe yaramadığı görülmüştür. Bunun nedeni, bu tür reformlarla, eski sistemin temel direkleri dinamitlenirken, onun yerini alması istenen piyasa ekonomisinin temel direklerinin dikilememesiydi. 1990 yılı yazında Gorbaçov'un danışmanları, Doğu Avrupa ülkelerinin öncülüğünü yaptıkları türde radikal bir reform paketinin hazırlanması gerektiği konusunda Gorbaçov'u ikna etmişlerdi. Bu plan daha sonraları '500 gün planı' veya 'Shatalin Planı' olarak adlandırılmıştır. Bu planın belirgin özelliği, ekonominin hızlı bir şekilde özelleştirilmesi gereğini kabul etmesi yanında devlet bütçesinin harcamalarda yapılan önemli kısıntılar yoluyla denetime alınması ve fiyatların liberalize edilmesi gereklerini de kabul etmesiydi. Bu planla toplum, yaşam standartlarının düşürülmesi, enflasyon ve işsizlik gibi önemli fedakarlıklara katlanma zorunda bırakılıyor ve tünelin sonunda feraha çıkacakları vaadediliyordu. Shatalin planının bir diğer önemli niteliği, 3
icrai gucun önemli bir kısmını Cumhuriyetlere devretmesiydi. Birlik, daha çok Sovyet Ortak Pazarı ve ortak para birimi yoluyla bir arada tutulmaya çalışılıyor, merkezi kumanda sistemi ise terkediliyordu. Shatalln Planı'na, güçlerini yitirmekten korkan muhafazakarlarca şiddetle karşı çıkılmıştır. Bunun nedeni, Shatalin Planı uygulamaya konulup devlet bütçesi denetim altına alınınca, askeri-sınai sektörde ve devlet kollektif çiftliklerinde kısıntılar yapmanın kaçınılmaz olmasıydı ve ayrıca toprak özelleştirildiğinde zaten kollektif çiftlikler de ortadan kalkacaktı. FAkat Shatalin Planı, Gorbaçov'a yapılan yoğun baskılar sonucu akamete uğratılmış ve böylece, perestroykanın 1985 yılında gündeme gelmesinden sonra ilk kez daha çok liberalleşme ve piyasa ekonomisine geçme çabaları önemli bir darbe yemişti. Bunun ardından ortaya çıkan tutucu-reaksiyoner rejim, sistemin temelinde, merkezi planlamaya dayalı özü (yani ağır sanayi ve askeri-sınai yapılanmayı) muhafaza etmeyi amaçlıyordu. Burada, piyasa ekonomisi ve özel girişimin, bu özün çeperinde yeşerebileceği umuluyordu. Bu görüşün önde gelen savunucusu Başbakan Valentin Pavlov, Brejnev veya Stalin türü bir rejimi önermemekle beraber radikal reformları da şiddetle eleştiriyordu. Aslında Pavlov'un geleneksel anlamda bir komünist olduğunu söylemek güçtür. Onun istediği, Komünist Partisi örgütünün, Birlik bürokrasisi ve sınai-askeri yapılanma adına muhafaza edebilecek ne tür imtiyazlar kalmışsa onları muhafaza etmekten başka bir şey değildi, denilebilir. Bu stratejinin temel yanlışı, piyasa mekar,izmasını ve özel sektörü sistemin merkezine oturtmayıp çeperine itmesiydi. Böyle bir durumda ise özel sektörün, eski sistemin verimsiz ve enflasyonist yükünü kaldırması olanaksızdı ve dolayısıyla da anılan stratejinin sürdürülebilmesi mümkün değildi. Bu stratejinin aslında, sistemi çöküntüye götüren eski sistemden pek farkı da yoktu. Pavlov, ağır sanayiye yeni yatırımlar yapılması ve teknolojik düzeyinin modernize edilmesi gereğinden söz etmekteydi. Fakat bu öneri yapıldığında Sovyet ekonomisi zaten iflas etmiş durumdaydı. Sözünü ettiğimiz bu tutucu rejim, yönetirnde kök salacak kadar kalamamıştı. 1991 yılı başlarında ekonomik kriz derinlemeye başlamıştı ve ekonomi gittikçe kötüye gidiyordu. Bu arada da yeni bir reform planının temelleri atılmaktaydı. Bu yeni planın hazırlayıcısı, Shatalin Planı'nı hazırlayan ekipteki 2.adam olan Griogory Yavlinsky idi. 1991 yılı Mayıs ayında Yavlinsky, Gorbaçov'u, işlerin üstesinden gelmek için yalnızca radikal piyasa reformlarının yeterli olamayacağı konusunda ikna etmişti. Ona göre bunun için Batıdan önemli miktarlarda yatırım ve yardım çekmek gerekmektedir. Yavlinsky ayrıca, Harward Üniversitesi'nden bir grup iktisatçı ile birlikte önerilerini geliştirmiş ve Gorbaçov'a sunmuştur. Gorbaçov'un 1991 Temmuz'unda G Tlerle yaptığı Zirve Toplantısı'nda Sovyet ekonomisinin yeniden yapılanması için bu ülkelerden talep ettiği mali desteği n temelinde yatan öneriler bu önerilerdir. Gorbaçov bu yardımları bu toplantıda sağlayamamış olmakla beraber Batılıları, eski Sovyetler Birliği'nin gerçekten radikal reformlar yapacağı konusunda ikna edebiimiştir. Bu görüşmeleri takiben IMF'ye ortak üyelik statüsü kazanılmıştır. Sovyetler Birliği ekonomisinin tarihçesi ile ilgili bu kısa bilgilerden sonra, Cumhuriyetlerin reform girişimlerinde karşılaştıkları sorunlar konusunda da bazı bilgileri gözden geçirmekte yarar vard ır. Günümüzde hemen herkes yeni oluşan tüm Bağımsız Cumhuriyetlerde piyasalara serbestlik kazandırılması yönünde acilen adımlar atılması gerektiğini kabul etmekle beraber, atılacak adımların ne olduğu konusunda bir fikir birliği olduğunu söylemek mümkün değildir. Sorun, piyasa mekanizmasına ve kapitalizme aşina olmamaktan çok daha derinlerde yatmaktadır. Sözkonusu CUmhuriyetlerde gerek yönetenler ve gerekse de yönetilenler Komünist ideoloji ve onun yarattığı değerlerle yoğurulmuş durumdadırlar. Unutulmaması gereken bir nokta da, Komünist Parti'nin ölmüş olmasının, o partinin ideolojisinin de tümden defnedilmiş olması 4
GiRiş Ukrayna Cumhuriyetini çeş.itli yönleri ile inceleyen bu çalışma 6 ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın hazırlanmasında çeş itli yerli ve yabancı yazılı kaynağın yanında, esas olarak, çalışmanın hazırlanması amacıyla Ukrayna Cumhuriyetine yapılan araştırma gezisinde elde edilen "birinci elden" kaynaklardan, yapılan görüşmelerden ve izlenimlerden yararlanılmıştır. Değerlendirmeler esas olarak Ağustos 1992 itibariyledir. O tarihten günümüze kadar meydana gelen değişiklikler 5.3, 5.6, ve 5.9 numaralı alt-bölümlerde ele alınmıştır. "Ülke ve Toplum" başlığını taş ıyan birinci bölümde, Ukrayna Cumhuriyeti hakkında genel bilgiler yanında ülkenin demografik yapısı, işgücü, beşeri sermayesi ve sosyal göstergeleri konusunda bilgiler yer almaktadır. Ukrayna Cumhuriyetinin yakın geçmişteki ekonomik durumu, elde edilebilen veriler çerçevesinde, çalışmanın ikinci bölümünde ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Önemli olmc'.sl nedeniyle dış ticarete ilişkin bilgiler üçüncü bölümde ayrıca değerlendirilmiştir. Çalışmanındördüncü bölümü Ukrayna Cumhuriyetinde piyasanın yapısını ve satış ve dağıtım kanallarını konu almaktadır. Güncel bilgilerin ağırlıkla yer aldığı bu bölümün, diğer bölümler gibi, Ukrayna Cumhuriyeti ile ticari ilişkilerimizi geliştirmeyi amaçlayan girişimcilerimize çok yararlı olabilecek bilgiler içerdiği inancındayız. Bu aşamada bir uyarıda da bulunmakta yarar vardır. Hemen belirtelim ki, bugün, SSCB'nin dağılması ile oluşan diger bağımsız Cumhuriyetlerde olduğu gibi, Ukrayna Cumhuriyetinde de hemen herşeye belirsizlik hakimdir. Politikalar yeniden belirlenme ve oluşturulma aşamasındadır. Yasalar sık sık değişmekte, yetkililerin ve uygulayıcıların bile bu değişiklikleri yeterince izleyip kavrayabildiklerini söylemek pek mümkün olamamaktadır. Herkes - yasa yapıcısı, girişimcisi, tüketicisi, üreticisi-bir bekleyiş içindedir. Çalışmanın beşinci bölümü, Ağustos 1992 itibariyle, Ukrayna Cumhuriyetindeki "Mevzuat" ile ilgilidir.(*) Bu bölümde dış ticaret ve kambiyo mevzuatı, yabancı yatırımlar mevzuatı, dış ekonomik etkinlikler mevzuatı, vergi mevzuatı ve özelleştirme mevzuatı ana gizgileri ile ele alınmaktadır. Bu mevzuat içinde, girişimcilerimizi yakından ilgilendiren düzenlemelerden bazıları ile diğer yararlı bilgileri kısaca şu şekilde özetleyebiliriz. * ihracatçı şirketler, ihraç edilen malın türüne bağlı olarak, elde ettikleri döviz gelirlerinin % 20-70 arasındaki bir oranını yetkililere devretmek zorundadırlar. Şirket, döviz gelirinin geri kalan kısmını serbestçe kullanma hakkına sahiptir. * Ukrayna Cumhuriyetinde dış ticaretin yaklaşık % 70'i hükümetlerarası ikili anlaşmalar çerçevesinde gerçekleşmektedir. Dış ticarette "barter" yoluyla ticaret önemli bir ağırlığa sahiptir. Bunda, ithalat için gerekli olan dövizin kıt olmasının payı büyüktür. * Ukrayna'nın ikili ödeme anlaşmaları imzaladığı ülkelerle yapılan ticarette ödemeler, bu anlaşmalarda belirtilen paralar cinsinden ve anlaşmalarda belirlenen kurallar çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Bu alan dışındaki ticarette ise ödemeler konvertibi döviz ile yapılmaktadır. Barter esasına dayanmayan cumhuriyetler arası ticarette ödeme aracı rubledir. Barter anlaşmalarının düzeni ile ilgili ayrıntılı bilgi esas metinde yer almaktadır. (*) Yukarıda belirtildiği gibi, alt-bölümler 5.3, 5.6 ve 5.9, Ağustos 1992'den sonra elimize geçen bilgileri içermektedir. En son bilgileri içermesi nedeniyle bu alt-bölümlerin daha dikkatli okunmasında yarar vardır. 7
Ukrayna yasalarına göre, Ukrayna'da ikamet eden tüm gerçek ve tüzel kişiler, oldukça basit bir lisans alma işleminden sonra dış ticaret ile iştigal edebilirler. * 1 Ocak 1992 tarihinde belli malların diğer cumhuriyetlere ihracı için izin alma zorunluluğu getirilmiş tir. * Ukrayna Cumhuriyeti Yabancı Yatırımlar Yasası; yabancı yatırım şirketleri, yabancı yatırımların devletçe denetlenmesi, yabancı yatırımcıların Ukrayna'da mülk edinmesi, serbest ekonomik bölgelerdeki yatırımlar, birlikte üretim ve yatırım gbi konuları içeren 8 bölümden oluşmaktadır. Yasaya göre, bir şirketin "yabancı yatırımlı şirket" olabilmesi için, yabancı yatırımcının ya taahhüt edil.miş yetkili sermayenin en az %20'sine, ya da belli bir takvim yılı boyunca ortalama en az 1 OO.OOO.-$'Iık paya sahip olması gerekmektedir. Yasanın 21.maddesi yabancı yatırımlı şirketlerin kurulma prosedürünü düzenlemektedir. 29.madde ise, bu tür şirketlerin hangi koşullarda lisans almadan ihracat ve kendi gereksinmeleri için ithalat yapabileceklerini açıklamaktadır. * Aynı yasanın 39. maddesi, yabancı yatırımcıların Ukrayna'da yerleşik bir firmanın hisselerini ve diğer kıymetli evrakını elde edebilmesinin yasal çerçevesini çizmektedir. * 31 Mart 1992 tarihinde yürürlüğe giren bir yasaya göre, yabancı yatırımlı şirketler, belli koşullarda, tüketim mallarını gümrük vergisine tabi olmaksızın ithal edebileceklerdir. Aynı yasaya göre bu tür şirketlerin karları da vergiye tabi değildir. * Araştırma metninde.uk~ayna Cumhuriyeti Dış Ekonomik Etkinlikler Yasası ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır. * Beşinci bölümün 5. alt-bölümünde Vergi Sistemi Yasası yer almaktadır. Yasa, vergi türlerini vergilerin toplanmasını, vergi mükelleflerini ve vergi yasasının ihlali durumunda sözkonusu olacak sorumluluğu konu almaktadır. Yasanın 5.maddesi Ukrayna'da sözkonusu olan vergiler ve zorunlu ödemeleri sıralamaktadır. 12. madde ise gelir üzerine konan vergilerle ilgilidir. Ayrıntılar ana metinde yer almaktadır. Çalışmanın 6. ve 7. bölümleri Ukrayna piyasasına girişte ihracatçılarımıza yönelik çeşitli önerileri ve faydalı bilgileri kapsamaktadır. Ayrıca ülkede günlük hayatla ilgili bilgiler de bu bölümde yer almaktadır.
1. ÜLKE VE TOPLUM 1.1. Genel Bilgi ler Ukrayna Cumhuriyeti, 15 eski Sovyet Cumhuriyetinden biridir. Başkenti Kiev'dir. 1.1.1990 itibariyle nüfusu 51.839.000'dur. Bu rakam, cumhuriyetlerin toplam nüfusunun % 18'ine tekabül etmektedir. Ukraynalılar Slav kökenlidir. Ukrayna Cumhuriyeti nüfusunun 44.186.000'i Ukraynaııdır (Toplam nüfusun % 72,7'si Ukraynalı, % 22,1'i Rus kökenlidir.) Ukraynaııların, cumhuriyetlerin toplam nüfusu içindeki payı % 15,5'dir. Bu oranlarıyla Ukraynalılar, milliyetler sıralamasında Ruslardan sonra ikinci sırayı almaktadırlar. Ukrayna Cumhuriyetinin yüzölçümü 604.000 km2'dir. Bu alan eski SSCB yüzölçümünü % 2,7'sine tekabül etmektedir. Ukrayna'da km2'ye düşen kişi sayısı %5,9'dur. Eski SSCB ortalaması km2'ye 12,9 kişidir. Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı % 67'dir. Ukrayna Cu m huriyetinde nüfus artış hızı, Ermenistan ve Gürcistan Cumhuriyetlerinin nüfus artış hızlarından sonra en düşük nüfus artış hızı, Ermenistan ve Gürcistan Cumhuriyetlerinin nüfus artış hızlarından sonra en düşük nüfus artış hızıdır (% 0,26) ve eski SSCB'nin ortalama nüfus artış hızının (% 0,66) bir haylı altındadır. Ukrayna Cumhuriyeti, tarıma elverişli toprakları, doğal zenginlikleri ve" sınai altyapısı ile eski SSCB'de Rusya Federasyonundan sonra ikinci önemli Cumhuriyet konumundadır. Olaya ekonomik ilişkiler ve ekonomik işbirliği açılarından bakıldığında da Ukrayna Cumhuriyetinin, diğer BDT cumhuriyetlerine kıyasla, Rusya Federasyonuile birlikte öncelikli bir yere sahip' olduğunu söyleyebiliriz. işbirliği için gerekli koşulların hızlı bir şekilde geliştiği, altyapının ise buna uygun olduğu bilinmektedir. Fakat Türkiye, bu cumhuriyetle işbirliğikonusunda, diğer bazı BDT cumhuriyetlerine göre Batı'nın yoğun rekabeti ile karşılaşacağını gözönünde bulundurmak zcrundadır. Aşağıdaki satırlarda Ukrayna Cumhuriyetinde demografik yapı, işgücü ve beşeri sermaye ve sosyal göstergeler konularında, elde edilebilen bilgilerin olanaklı kıldığı ölçüde bilgi verilmeye çalışılacaktır. Daha sonraki bölümde ise Ukrayna Cumhuriyeti'nin ekonomik durumu ve ekonominin kurumsal yapısı incelenecektir. 1.2. Demografik Yapı, işgücü ve Beşeri Sermaye Ukrayna cumhuriyetinde diğer konularda olduğu gibi, demografik yapı, işgücü ve beşeri sermaye konularında ulaşılabilen bilgiler çoğu kez maalesef eski döneme aittir ve cumhuriyet Ierin eski SSCB içindeki ağırlığı konusunda bilgi vermektedir. Bu konularda ulaş ıiabilen en son veriler genellikle 1989 yılına aittir. Çalışmamızda bu konularda elde edebildiğimiz veriler değerlendirilmeye çalış ılacaktır. Olaya, çeşitli iş kategorilerinde çalışanların cinsiyeti açısından bakıldığında ilginç bulgulara ulaşılmaktadır. Aşağıdaki Tablo 1, çeşitli kategorilerde çalışanlar içinde kadınların oranı konusunda bilgi vermektedir. Buna göre, Ukrayna'da istihdam edilen ücretliler içinde kadınların payı % 52'dir. Kollektif çiftliklerde istihdam edilenlerin ise % 45'i kadındır.
TABLO:1 Cumhuriyetlerde işgücünün Cinsiyete Göre Dağılımı, 1989 (Her katagoride çalışan kadınların %'si) işçi/ücretli Kollektif Yüksek Eğitimli Yüksek Eğitimi Çiftlikler Uzmanlar Olmayan Uzmanlar SSCB 51 44 55 65 Rusya Federasyonu 52 39 57 67 Ukrayna 52 45 55 66 Beyaz Rusya 53 43 56 67 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.1, s.220 Tablo 1'deki ilginç bir nokta, Ukrayna'da, yüksek eğitimi olan uzmanların %55'inin kadın Bu oran örneğin Tacikistan gibi bazı Türki Cumhuriyetlerde maalesef % 38'e kadar olmasıdır. düşmektedir. Tablo, çeşitli sektörlerde istihdam edilenler içinde, o cumhuriyeti temsil eden milliyetten olmayanların oranını vermektedir. Örneğin Ukrayna Cumhuriyetinde ekonominin tümünde istihdam edilenlerin % 70'i Ukraynalı, %30'u ise diğer milliyetlerdendir. TABLO:2 işçi ve Ücretliler içinde Yerli Halk Dışındakilerin Payı (0/0), 1989 Toplam Tarım Sanayi Ulaştırma inşaat Ticaret Ekonomı Haberleşme Rusya Federasyonu 18 25 17 15 22 16 Ukrayna 30 21 32 29 31 27 Beyaz Rusya 22 11 23 22 24 19 Estonya 41 16 57 53 39 38 Letonya 52 31 62 62 54 51 Litvanya 24 16 29 33 19 21 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.1, s.224. Ukrayna Cumhuriyetinde istihdamın çeşitli faaliyet kolları arasındaki dağılımı aşağıda Tablo 3'de yer almaktadır. Tabloya göre Ukrayna Cumhuriyetinde işgücünün % 29'u sanayi s('jktöründe, % 16.1'j toplumsal hizmetlerde, % 7,9'u ise inşaat sektöründe istihdam edilmektedir. Kollektif çiftliklerde istihdam edilenlerin toplam oranı ise % 13,8'dir.
TABLO: 3 Ukrayna Cuhuriyetlerinde istihdamın Dağılımı (%), 1989 Özel Kollektif Devlet Sanayi inşaat Taşıma Ticaret Finans Toplumsal Konut Tarım Çiftlik Çiftlik HaberI. Hizmetler 2.0 13.8 5.5 29.0 7.9 7.6 7.2 0.5 16.1 3.5 Merkezi Diğer Devlet Güvenlik Kooperatifler Kendi işinde Hükümet Hizmetleri Siyasal Yönetim Çalışanlar 1.5 1.5 2.0 1.6 0.4 100 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, 5.198. Yapılan tahminler 1991 yılında BDT'deki ücret fonu toplamı içinde Ukrayna Cumhuriyetin payının % 16.3 olduğunu, toplam istihdam içindeki payının % 18.3'e ulaştığını göstermekte, yardıma muhtaç her 100 kişiden 11.4'ünün Ukrayna Cumhuriyetinde olduğuna işaret etmektedir. Aşağıda yer alan Tablo 4 ise, 1991 yılı ile ilgili istihdam fonuna ilişkin resmi profeksiyonlar konusunda bilgi vermektedir. TABLO: 4 Ukrayna ile ilgili istihdam Fonuna ilişkin Resmi Projeksiyonlar, 1991 (Milyon Ruble Olarak) istihdam Fonu 1991 'deki Harcamalar Cumhuriyetten Devredilen Merkezi Fona Transfer Merkezi Fonların Yeniden Dağılımı 774.0 474.6 299.4 193.0 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, 5.213. Yukarıdaki bilgiler, Ukrayna Cumhuriyeti'nin merkezi fona katkı yaptığını, oradan gelen fonlardan yararlanmadığını göstermesi açısından önemlidir. Aşağıdaki Tablo 5, 1979 ve 1989 nüfus sayımlarına göre Ukrayna Cumhuriyetinde emeklilik yaşı üzerinde olan kişilerle ilgili bilgi vermektedir. TABLO: 5 Ukrayna Cumhuriyetinde 1979 ve 1989 Nüfus Sayımlarına Göre Emeklilik Yaşı Üzerinde Olanlar (bin kişi) Emekliler Çalışanlar Yaş Bağımlılık Emekliler Çalışanlar Yaş Bağımlılık Oranı Oranı 9.333 28.805 0.324 10.095 28.721 0.379 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.2, s.198. 11
istatistikler, Ukrayna Cumhuriyetinde toplam nüfusun yıllık ortalama artış hızının çok düşük bir oranda olduğunu göstermekte, çalışma yaşındaki nüfusun ise yılda ortalama % 0,1 oranında azaldığına işaret etmektedir. Ukrayna Cumhuriyeti, 15 Cumhuriyet içinde nüfus artış oranı en düşük olancumhuriyet olmanın yanı sıra, çalışma yaşındaki nüfusun artış hızının negatif olduğu tek cumhuriyettir. işçi ve memurların ortalama aylık maaşlarına ait istatistikler ise Ukrayna Cumhuriyetinde 1985 yılındaortalama 173,9 ruble olan ortalama ücretin 1990 yılında 248,3 rubleye yükseldiğini göstermektedir, Bu cumhuriyetteücretler 1986-1990 döneminde 1981-85 döneminin yaklaş ık iki misli bir oranda artmıştır. SSCB ortalaması 100 kabul edilirse Ukrayna'daki ücretlerin 91 olduğu hesaplanmıştır. Sanayi sektöründe çalışan işçilerin ortalama aylık maaşları, genel ortalamanın üzerindedir. Ukrayna Cumhuriyetinde sanayi sektöründe ortalama aylık maaşlar 1985 yılında 201,5 ruble iken, bu rakam 1990 yılında 277,7 ruble olmuştur. istatistikler, her iki rakamın da SSCB ortalamasının altında olduğunu göstermektedir. inşaat ve montaj işlerinde çalışan işçi ve memurların ortalama aylık maaşların ın da SSCB ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Buna göre, bu işlerde ortalama aylık maaş 1985 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde 214,4 ruble iken S'SCB ortalaması 239,3 ruble olmuştur. 1990 yılı rakamları ise, sırasıyla 308,8 ruble ve 349,7 rubledir. Ayriı genel eğilim, emeklilerin ortalama aylıkücretlerinde de yansımasını bulmaktadır. 1991 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde emekli/erin ortalama aylık ücretleri 103,6 iken, BDT ortalamasının 109,2 olduğu görülmektedir. Özetle söylemek gerekirse, ortalama ücret ve maaş gelirler açısından Ukrayna Cumhuriyeti, BDT ortalamasının altındadır. 1.3. Sosyal Göstergeler: Ukrayna Cumhuriyetinin sosyal yapısı konusunda sağlıklı bir izlenim edinebilmek amacıyla Ukrayna Cumhuriyetinde eğtimi düzeyi, bağımlılık oranları, kişi baş ına gelir, tasarruf ve tüketim, ortalama aile genişliği, doğm oranları, konut ko'şulları, gelir dağılımı, tüketim kalıpları ve kara ve demiryolu ağı gibi çok çeşitli konularda mevcut bulunan istatistikleri gözden geçireceğiz. Aşağıda yer alan Tablo 6, Ukrayna Cumhuriyetinde ortalama aile genişliği, doğum ve ölüm oranları, hastane yatak sayısı gibi konularda bilgi vermek üzere hazırlanmıştır. Bir karşılaştırma olanağı sağlamak amacıyla Tabloda SSCB'ne ilişkili rakamlar da yer almaktadır. TABLO: 6 Sosyal Göstergeler, 1989 Ortalama Binde Binde Binde Binde Doğumda Binde Onbinde Aile Doğum Ölüm Doğal Çocuk Hayat Alkol Doktor Genişliği Oranı Oranı Artış Ölüm Ümidi. Bağım. (Kiş i) Oranı Oranı (Yıl) SSCB 3.5 17.6 10.0 7.6 22.7 69.5 14.9 44.4 Ukrayna 3.2 13.3 11.6 1.7 13.0 70.9 15.2 43.9 Onbi nde Hasta Kürtaj (15-49 Yaş Binde) Spor Kuruluş ları, 1987 Yatak Sayısı 1988 Bin Kişi Baş ına SSCB 133 82 102 Ukrayna 135 62 102 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.1, s.232. 12
Ukrayna Cumhuriyeti, eğitim düzeyi açısından BDTnin iyi durumda olan cumhuriyetlerinden birisidir. Ukrayna'da 1989 yılında 10.000 kişiye düşen bilim adamı sayısının 42 %bunlardan 39'u Ukrayna kökenli) doktora derecesine sahip olanların sayısının ise 161 olduğu görülmektedir. Aynı yıl, 10.000 kişiye düşen uzman sayısının 1319 olduğu, bunlardan ortalama 569 tanesinin yüksek eğitime sahip bulunduğu hesaplanmıştır. Olaya kişi başına düşen milli gelir açısından bakıldığında, Ukrayna+nın SSCB ortalamasının altında olduğu görülmektedir. 1975 yılında kişi başına düşen gelirin SSCB+de 100 olduğu kabul edilirse Ukrayna'da 92 olduğu görülmektedir. istatistikler, Ukrayna+da kişi başına düşengelirin yıllar içinde arttığını ve 1975 yılında 92 olan rakamın 1988 yılında 96'ya çıktığını göstermektedir. Fakat bu artma eğilimi, henüz, Ukrayna'nın, BDT ortalamasına ulaşmasına yetmemiş gözükmektedir. Aşağıda yer alan Tablo 7, gelir bölüşümü konusunda 1990 yılı itibariyle bir fikir vermek amacıyla hazırlanmıştır. TABLO: 7 Gelir Bölüşümü, 1990 (Toplamın Yüzdesi Olarak) Aylık Gelir BDT Ukrayna 75 Rubleye 75-100 100-150 150-200 200-250 250-300 kadar olanlar Ruble Ruble Ruble Ruble. Ruble 7.7 2.7 10.6 8.6 28.1 28.0 23.9 28.0 14.9 16.2 8.0 7.9 300 Ruble 6.8 5.4 Yukarıdaki Tabloda görüldüğü gibi 1990 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde nüfusun büyük bir oranı (yaklaşık %60'1), ayda 100 ruble ile 200 ruble arasında bir gelire sahiptir. 1990 yılı itibarile 200-250 ruble arası aylık ortalama gelire sahip olanların oranın ın ise yaklaş ık %16 olduğu görülmektedir. Bu hali ile Ukrayna Cumhuriyetinde nüfusun büyük bir oranının, Sovyet standartlarına göre orta-üst gelir grubunda yer aldığını söylemek mümkün gibi gözükmektedir. Olaya, kişi başına düşen ortalama yıllık gelir açısından bakıldığında 1985 yılında Ukrayna Cumhuriyetinde ortalama yıllık gelirin 1442 ruble olduğu, bu rakamın 1990 yılında 2122 rubleye yükseldiği görülmektedir. Aynı yıllarda SSCB ortalaması, sırasıyla 1516 ruble ve 2255 olmuştur. Bu rakamların da gösterdiği gibi, Ukrayna Cumhuriyetinde kişi başına düşen ortalama yıııık gelir SSCB ortalamasının altındadır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin, SSCB ortalama'sından yüksek olduğu tek Cumhuriyet Rusya Federasyonudur. Federasyonda ortalama gelir, SSCB ortalamasının bir hayli üzerindedir ve bu Federasyonda nüfusun fazla olması Sovyet ortalamasını yukarıya çekmektedir. Cum,huriyetıer bazında kişi başına düşen tasarruf mevduatı verilerine bakıldığında Ukrayna Cumhuriyetinin performansının, kişi başına gelir rakamlarından daha iyi olduğu görülmektedir. Buna göre, 1989 yılı sonu verilerine göre, SSCB ortalaması 100 kabul edilirse Ukrayna Cumhuriyetinde kişi başına tasarruf mevduatı 123'dür. Tasarruf mevduatının kentsel-kırsal kesimler arası dağılımında ise kentsel kesimde tasarrufların daha yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Yine 1989 yılı sonu itibariyle kentsel mevduatıarın SSCB için ortalaması 115 iken Ukrayna'ya ait ortalama 134'dür. Kırsal kesim ortalamaları ise, sırasıyle 70 ve 99'dur. Hemen belirtelim ki, Ukrayna Cumhuriyetine ait bu rakamlar, tüm diğer cumhuriyetlere ait rakamlardan daha yüksektir ve bu bakımdan da Hginç bir sosyal olguya işaret etmektedir. 13
t\şağıda yer alan Tablo 8, SSCB'deki ve Ukrayna:daki mevduat bankalarındaki tasarruf mevduatının kişi başına düşen miktarının yıllar içindeki gelişimi konusunda bir fikir vermek üzere hazırlanmıştır. Görülebileceği gibi, Ukrayna Cumhuriyetinde kişi başına düşen tasarruf mevduatı SSCB ortalamasının bir hayli üzerindedir. TABLO:8 SSCB Mevduat Bankalarında Kişi Baş ına Düşen Ortalama Tasarruf Mevduatı (Yıl Sonları itibariyle, Ruble) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 SSCB Rusya Federasyonu Ukrayna 793 867 977 863 947 1065 939 1037 1160 1038 1149 1276 1174 1299 1439 1319 1461 1642 Olaya tasarruflar açısından değil de kişi baş ına düşen tüketim harcamalar açısından bakıldığında, bu kez, Ukrayna ortalamasının, SSCB ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Tablolarda, karşılaştırma olanağı sağlamak aamacıyla, ayrıca, Rusya Federasyonuna ilişkin. rakamlar da yer almaktadır. TABLO:9 Yıllar itibariyle Kişi Başına Düşen Tüketim Harcamaları (Ruble) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 SSCB 1253 1275 1301 1382 1501 1718 Rusya Federasyonu 1411 1431 1459 1551 1689 1938 Ukrayna 1178 1208 1239 1316 1435 1666 Kişi başına düşen tüketim harcamaları açısından Ukrayna, SSCB ortalamasının altında bir düzeyde olmakla beraber, kişi başına düşen kullanılabilir konut alanı açısından SSCB ortalamasının üzerinde yeralmaktadır. Örneğin, kişi başına düşen kullanılabilir alan SSCB'de 100 ise Ukrayna'da 111 'dir. Kentsel kesime ait rakam SSCB için 97 iken Ukrayna için 103, kırsal kesime ait rakamı SSCB için 106 iken Ukrayna için 129'dur. Temel bazı tüketim maddelerinin kişi başına düşen miktarları da bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin bir göstergesi olarak alınabilir. Olaya bu açıdan bakıldığında Ukrayna'nın durumunun, uluslalarası standartlara göre'bir hayli iyi olduğunu söylemek mümkündür. Ukrayna, ayrıca, belli başlı gıda ürünlerinin tüketimi açısından genellikle Sovyet ortalamasının da üzerinde bir düzeye sahiptir. Tablo 10 bu konud~ aydınlatıcı bilgiler vermektedir. 14
TABLO:10 Bellibaşlı Gıda Maddelerinin Kişi Başına Düşen Miktarları (Aylık Kişi Başına Gelir Rakamlarına Göre), 1989 Et ve Ürünleri (Kişi Başına Kg) Ortalama 75 Rubleye 75-100 100-125 125-150 150-175 175-200 Kadar Ruble Ruble Ruble Ruble Ruble SSCB 65 27 47 58 67 74 82 Ukrayna 68 43 49 57 64 71 77 Süt ve Süt Ürünleri (Kişi Başına Kg) SSCB 367 216 316 352 372 392 417 Ukrayna 382 304 314 352 368 393 405 YU m urt a (K i Ş i B a Ş i n ata n e ) SSCB 221 109 185 216 230 241 249 Ukrayna 272 196 228 250 262 283 291 Sebze (Kişi Başına Kg) SSCB 95 72 85 90 93 97 103 Ukrayna 116 92 98 104 109 117 122 Patates (Kişi Baş ına Kg) SSCB 86 43 77 86 91 91 97 Ukrayna 115 93 111 111 113 115 114 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vol.2, s.204. Bir diğer sosyal gösterge bağımlılık oranı olarak bilinen kavramdır. Tablo 11, Ukrayna ve SSCB'ye ait bağımlılık oranlarını karşılaştırmalı olarak vermektedir. TABLO:11 Bağ ımlılık Oranları (% Olarak) Çocuk Yaşlı Toplam SSCB Ukrayna 49 41.2 30.7 37.9 70.7 79.1 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.3, s.113. 15
Gelişmişliğin bir göstergesi de sahip olunan demiryolu ve karayolu ağlarıdır. 12, Ukrayna Cumhuriyetinin sahip olduğu demiryolu ağının SSCB toplamı içindeki yerini 1960-1980 dönemi için verirken, Tablo 13 aynı karşılaştırmayı toplam yol ağı açısından ve 1980-1988 için yapmaktadır. Aşağıda Tablo TABLO :12 Kamusal Demiryolu Ağı, 1960-1988 (bin km) 1960 1970 1984 1985 SSCB 125.8 135.2 141.8 144.9 Ukrayna 21.1 22.1 22.6 22.7 1986 1987 145.6 146.1 22.7 22.7 1988 146.7 22.8 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.3, s.111. TABLO:13 Yol Ağı, 1980-1988 (bin km) Toplam Sert Toplam Yüzeyli SSCB 1341.3 921.1 1542.6 Ukrayna 209.8 165.7 247.3 Sert Toplam Sert Yüzeyli Yüzeyli 1181.4 1586.4 1172.5 201.9 246.9 206.5 Toplam Sert Toplam Yüzeyli 1609.9 1196.0 1737.0 249.5 209.2 258.6 Sert Yüzeyli 1298.9 219.9 Kaynak: A Study of the Soviet Economy, IMF, Vo1.3, s.113. 16
2. EKONOMiK DURUM 2.1. Genel Ekonomi a) Ekonominin Kurumsal Yapısı Eski SSCB, görünüşte bir federe devlet olmakla beraber gerçekte son derece merkeziyetçi bir yapıya sahipti. Ekonomik ve siyasal yaşamla ilgili her türlü bilginin derlenmesi, işlenmesi, politikaların oluşturulması ve kararların alınması tam anlamıyla Moskova'nın güdümündeydi. Birliğe bağlı cumhuriyetlerin, özellikle iktisadi politikaların oluşturulması ve uygulamaya konulmasındaki tek işlevleri. Birlik düzeyinde (Moskova'da) alınan kararların tartışmasız uygulamaya konulmasından ibaretti. Bu nedenle, böyle bir geçmişten yola çıkan tüm yeni bağımsız cumhuriyetler gibi Ukrayna Cumhuriyeti de, yeni bir devlet kurulmasının heyecanının yaşandığı bu ilk aşamalarda, kendine özgü iktisadi politikaları oluşturmak ve uygulamaya koymak için gerekli olan sağlıklı bir kurumsal alt yapıya sahip değildir. Bu bakımdan gerek Ukrayna Cumhuriyeti ile gerekse diğer cumhuriyetlerle ilgili değerlendirmeler yapılırken bu noktanın akılda bulundurulmasında yarar vardır. Bugün görünen odur ki, bu cumhuriyetlerin her birinde ve Ukrayna'da ne hükümet ile çeşitli bakanlıklar arasındaki ne de yasama ve icra organları arasındaki yetki ve sorumlulukların sınırları açık bir şekilde çizilmiş değildir. Bunların bir sonucu olarak, reform çalışmaları ve piyasa ekonomisine geçiş girişimleri birbirinden habersiz çeşitli odaklardan kaynaklanabilmektedir. Ukrayna CUmhuriyetine stabilizasyon ve yeniden yapılanma programlarının uygulamaya konulması, esas olarak, Maliye Bakanlığı ile Merkez Bankası'nın (Ukrayna Ulusal Bankası) sorumluluğundadır. Fakat halihazırda bu iki kuruluş da azgelişmiş denilebilecek bir yapıdadır. Ayrıca, şimdi Ekonomik ilişkiler Bakanlığı'nın Maliye Bakanlığı karşısındaki konumları konusunda da bir belirsizlik sözkonusudur. Merkez Bankasının Başkanı yasal açıdan Parlamento tarafından atanmaktadır ve yine yasal açıdan Merkez Bankası özerklir, fakat de facto olarak yetkilerinin ne olduğu konusunda belirsizlikler vardır. Uygulamada, para politikası ile ilgili kararların bakanlar kurulu tarafından belirlendiği, Parlamentonun da bu konuda etkili olabildiği görülmektedir. Ekonomiye ilişkin böyle bir kurumsal çerçevede, önceliğin, Hükümetin kurumsal kapasitesinin, kapsamı bir makroekonomik istikrar paketi oluşturup uygulamaya koyabilecek güce kavuşturulmasına verilmesi gerektiğini söyleyebiliriz. iktisadi reformların sağlıklı bir şekilde uygulamaya konulabilmesi ve özel sektörün güçlendirilerek gerçek anlamda piyasa ekonomisine geçilebilmesinin yolu, kurumsal yapıya ilişkin belirsizliklerin ortadan kaldırılmasından geçmektedir. b) istatistiki Bilgiler Ekonominin kurumsal yapısına ilişkin bu kısa bilgilerden sonra Ukrayna ekonomisinin genel durumu konusunda bazı bilgiler vermekte yarar vardır. Ukraynanın nüfusu yaklaşık 52 milyondur. Bu nüfusun % 67'si kentlerde, %33'ü kırsal kesimde yaşamaktadır. 17
1990 yılında ulaşılan net maddi üretim 118 milyar ruble iken bu rakamın 1991 yılında 190 milyar rubleye çıktığı hesaplanmıştır. Aynı yıllarda gayri safi yurtiçi hasıla (GSViH) ise sırasıyla 164,8 milyar ruble ve 243,0 milyar ruble olmuştur. Aşağıdaki tablo, üretilen net maddi ürünün sektörler arasındaki dağılımı konusunda bilgi vermektedir. TABLO:14 Net Maddi Ürünün Sektörel Dağılımı, 1989 (Net Maddi Ürünün Yüzdesi Olarak) Sanayi Tarım inşaat Ulaştırma ve iletişim iç Ticaret Dış Ticaret Diğer TOPLAM Ukrayna 42.6 28.2 10.5 5.1 6.1 5.9(1) 1.6 100.0 SSCB 41.9 23.4 12.8 5.6 6.5 8.5 1.3 100.0 Kaynak: "A Study of the Soviet Economy", (Economic Roview: Ukraine, IMF, Nisan 1992) 1) SSCB'nin diğer cumhuriyetleri ile olan ticaret dahil Net maddi ürünün büyüme hızının yıllar itibariyle bir düşüş eğilimine girmiş olması Sovyet sisteminin çözülmesinin ardında yatan en önemli nedenlerden biridir. Aşağıda yer alan tablo bu konuda bir fikir vermek amacıyla hazırlanmıştır Tabloda görüldüğü gibi sektörlerin tümü açısından 1990 ve 1991 yılları büyüme yıllar olmuş ve net maddi üretimin düşmesi nedeniyle ekonomi küçülmüştür. 18
TABLO:15 Sektörel Net Maddi Üretim: Reel Büyüme Hızları, (%) 1988 1989 1990 1991 Tahmini(1) Sanayi ve Madencilik Gayri Safi Çıktı 3.6 2.3-1.7-8.9 Maddi Girdi 3.5 1.9-2.1-7.0 Net Ürün 3.7 3.4-0.8-13.4 Tarım ve Balıkçılık Gayri Safi Çıktı -1.6 5.1-3.6-5.1 Maddi Girdi -3.1 3.1 0.9-6.2 Net Ürün -0.4 6.9-7.0-4.2 Ormancılık Gayri Safi Çıktı 2.3 18.1-8.2-0.3 Maddi Girdi 9.1 16.1-1.6-1.5 Net Ürün 18.9-10.6 0.2 inşaat Gayri Safi Çıktı 2.5 0.6-3.1-4.1 Maddi Girdi -1. 1 1.9-6.5-3.6 Net Ürün 6.6-0.7 0.5-4.7 Ulaştırma ve Haberleşme Gayri Safi Çıktı 2.0-0.6-4.1-7.3 Maddi Girdi 1.0-0.7 5.4-5.5 Nei Ürün 3.0-0.5-12.2-8.5 Ticaret ve Hizmetler Gayri Safi Çıktı 6.8 7.9 11.7-9.0 Maddi Girdi 5.0 4.9 9.3-8.2 Net Ürün 7.3 8.7 12.4-9.3 Devlet Satın Alımları Gayri Safi Çıktı 9.3-4.8-7.9 Maddi Girdi -4.9 9.5 4.0-7.4 Net Ürün 2.2 9.3-8.7-8.0 Diğer Dış Gayri Safi Çıktı 11.1 7.0 4.6-5.6 Maddi Girdi 59.8 11.5 25.9-5.4 Net Ürün -0.1 5.5-2.3-5.7 Ticaret Gayri Safi Çıktı -6.2 3.8-17.9-17.8 Maddi Girdi Net Ürün -6.2 3.8-17.9-17.8 Toplam Maddi alan Gayri Safi Çıktı 2.3 2.8-2.3-7.8 Maddi Girdi 2.3 2.1-1.5-6.6 Net Ürün 2.3 4.1-3.4-9.6 Kaynak: Ukrayna istatistik Bakanlığı ve IMF presoneli tahminleri (Economic Review: Ukraine, IMF, Nisan 1992.), 1 )Yetkililerin IMF'ye sağladığı kapsamlı verilere dayanmaktadil) 19