SU YÖNETİMİ SENARYOLARI İLE GEDİZ NEHRİ YILLIK SU BÜTÇESİ PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ

TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi 323 SU YÖNETİMİ SENARYOLARI İLE GEDİZ NEHRİ YILLIK SU BÜTÇESİ PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ Cem Polat ÇETİNKAYA Filiz BARBAROS Araş. Gör. Dr. Araş. Gör. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi, Müh. Fak. İnşaat Mühendisliği Bölümü. İzmir, Türkiye ÖZET Gediz Nehri Havzası ndaki mevcut su kaynakları, hızlı nüfus artışı, kentleşme, endüstriyel gelişim ve yaşanan kuraklıklar nedeniyle hem miktar, hem de kalite açısından baskı altındadır. Havzada oluşan kirlilik ve aşırı su kullanımı, su miktarı ve kalitesini doğrudan etkilemektedir. Sunulan çalışma kapsamında, Gediz Havzası ndaki su arz ve talebini etkileyen sosyal, ekonomik ve iklim göstergeleri ve değişkenleri incelenmiş; DPSIR yaklaşımından türetilen farklı tepki senaryolarına göre su kullanımı, bir su bütçesi benzeşim modeli aracılığıyla havza genel su bütçesi çerçevesinde irdelenmiştir. Sonuç olarak havzada su bütçesi açısından atılması gereken ilk adımın mevcut sulama sistemlerinin iyileştirilmesi olduğu görülmüştür. AMAÇ Gediz havzasında, özellikle kuraklık dönemlerinde mevcut yüzeysel su kaynakları, verimsiz su kullanımları nedeniyle yetersiz kalmakta; bu durum en büyük su kullanıcısı olan sulama faaliyetleri açısından daha belirgin hale gelmektedir. Havzadaki su kaynaklarının daha da geliştirilmesi ve sürdürülebilir kullanımı, endüstriyel, kentsel ve tarımsal su kullanıcılarının artan rekabeti yüzünden önem kazanmaktadır. Farklı sektörlere su arzı, havzanın sürdürülebilir gelişimi ve su politikalarının uzun dönem etkilerinin değerlendirilebilmesi için, evsel, endüstriyel, tarımsal ve çevresel su ihtiyaçları, su kullanımındaki mevcut ve gelecekteki olası eğilimler açısından değerlendirilmelidir. Sunulan çalışmanın amacı, Avrupa Birliği 5. Çerçeve Programı tarafından desteklenmiş olan SMART (Kıyı Bölgelerinde Kıt Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi) projesinde Gediz Havzası için elde edilen bulguların değerlendirilmesi ve sunulmasıdır [1]. Evsel, endüstriyel ve sulama suyu arz ve talebindeki halihazırdaki durum ve gelecekteki olası değişiklikler, mevcut eğilimler temel alınarak tahmin edilmiştir. Çalışma kapsamında, su arz ve talebini etkileyen sosyal, ekonomik ve iklim göstergeleri ve değişkenleri incelenmiş ve DPSIR yöntemine göre oluşturulan senaryolar ile gelecekteki su kullanımı eğilimleri tahmin edilmiştir. Bu yönteme göre, Gediz Havzası sosyo-ekonomik öğelere göre analiz edilerek, mevcut durumun sürmesi ile birlikte

324 Su Yönetimi Senaryoları ile Gediz Nehri Yıllık Su Bütçesi iyimser ve kötümser senaryolar üretilmiştir. Böylelikle, su ihtiyacı tahminleri sosyal, ekonomik ve kurumsal bakış açılarını da içeren bütünleşik (entegre) bir analize dayanarak belirlenmiş olmaktadır. Bu çalışmalar kapsamında, Environmental Software Systems-ESS (Avusturya) tarafından temin edilen, yıllık su bütçesi benzeşim modeli WRM (Water Resources Model) kullanılarak, mevcut su miktarı açısından nehir sisteminin halihazırdaki ve gelecekteki performansı belirlenmiştir [2]. YÖNTEM DPSIR Yaklaşımı Avrupa ülkelerindeki sürdürülebilir kalkınma ve kaynak yönetimi analizlerinde, Avrupa Çevre Ajansı nın (European Environment AGENCY EEA) önerdiği DPSIR yöntemi yaygın olarak kullanılmaktadır. DPSIR yönteminde (Şekil 1), bir havza veya çevresel sistem üzerindeki etkiler, sistemin tepkileri ve bunlar arasındaki ilişkiler bir iş zinciri şeklinde incelenmektedir. DPSIR sözcüğü, etkin faktör (D driving forces), baskı (P - pressure), durum (S - state), etki (I - impact) ve tepki (R - response) faktörlerinin baş harflerinden oluşmaktadır. Yöntemde, bir veya daha fazla etkin faktörün, bir sistem üzerinde bir veya daha fazla baskı yarattığı kabul edilmektedir. Baskılar, sistemin durumunu belirler ve sistem durumunun değişimi hesaplanarak da nihai etki belirlenir [3]. Etkin faktörler (D), sistemin nitelik ve niceliğinin değişmesine katkıda bulunan tarım, endüstri veya trafik gibi faaliyet türlerinin sistem üzerinde oluşturduğu etkilerdir. Baskı (P) elemanları ise, etkin faktörlerin sistemi nasıl etkilediklerini belirleyen, bir ölçüde etkin faktörleri nicelik olarak tanımlayan göstergelerin büyüklükleridir. Durum (S) ise, baskı altındaki sistemin durumunu tanımlayan, ölçülebilir göstergelere işaret eder. Etki (I), yukarıda tanımlanan baskıların sonucunda sistemin durumunun değişmesi ile ortaya çıkan sonuçları tanımlar. DPSIR zincirindeki son eleman tepki (R) olup, durum ve etki elemanlarının değerlendirilmesi sonucunda sistemin istenen duruma getirilebilmesi için alınması gereken önlemleri tanımlar. kaynak etki değişiklikler sonucu Etkin Faktörler (D) Bu göstergeler gerçek su ihtiyacına neden olan faktörleri temsil ederler. Baskılar (P) Bu göstergeler, su kaynakları kullanımı sonucunda oluşan stresleri Durum (S) Bu göstergeler, stress sonucunda su kaynaklarının veya sistemlerinin durumunu Etkiler (I) Bu göstergeler, su kaynaklarının durumundaki değişiklikleri tanımlarlar. Tepkiler (R) Tüm etkiler, önlem niteliğindeki tepkilere neden olurlar. Şekil 1. DPSIR modelinin yapısı.

C. P. Çetinkaya, F. Barbaros 325 Su Kaynakları Modeli (WRM) Bir su bütçesi benzeşim modeli olan WRM, nehir sisteminde bulunan su yapılarının, sulama alanı ve kentler gibi talep noktalarının, nehri besleyen alt havzaların ve nehir kollarının topolojik olarak ilişkilerinin tanımlanmasına dayanmaktadır (Şekil 2). Model temel olarak, arz, talep, çevirme ve kontrol noktaları (düğüm noktaları-nod), ve bu unsurları birbirine bağlayan akarsu kolları ve kanalları (reach) göz önüne alarak oluşturulan topoloji ile su bütçesi hesabına dayanmaktadır. Sistemdeki barajlar, regülatörler vs. gibi arz ve sulama alanları, kentler vs. gibi talep bölgeleri, düğüm noktaları olarak tanımlanmış; bu noktalar arasındaki bağlantılar da akarsu kolları, drenaj kanalları, iletim hatları gibi iletim elemanları ile gösterilmiştir. WRM modeli, tanımlanan bu topolojik ilişkiye dayanarak günlük bazda yıllık su bütçesi benzeşimi yapmaktadır. WRM modeli çıktıları her bir düğüm noktası için elde edilebilmektedir. Bunun yanında model, gerek genel gerekse sektörel bazda su arz-talep oranı, kaynağın güvenilirliği, fayda-masraf oranı gibi temel göstergeleri de çıktı olarak verebilmekte; bu da farklı yıllar için farklı su kullanımı ve arzı senaryolarını performans açısından irdelemeye ve değişimleri gözlemeye olanak sağlamaktadır [4,5,6]. Gordes Adala Sul. Demirkopru Buldan Afsar Alasehir Sul. Marmara Gölü Ahmetli Sul. Kumcay Nif Çayı Menemen Sul. Kuş Cenneti Izmir Körfezi Şekil 2. Gediz Akarsu Sisteminin WRM de Topolojik Gösterimi. Kırmızı noktalar talep noktalarını, açık mavi noktalar alt havza ve yeraltısuyu çekimlerini, sarı noktalar çevirimleri ve yeşil noktalar hazneleri temsil etmektedir.

326 Su Yönetimi Senaryoları ile Gediz Nehri Yıllık Su Bütçesi Yukarıda da söz edildiği gibi WRM, havzadaki sistemi bir dizi faklı düğüm noktaları ve bağlantılar ile tanımlamaktadır. Bu unsurların önemli olanları aşağıda kısaca açıklanmıştır. 1. Başlangıç noktaları, alt havza, kuyu ya da diğer havzalardan su transferi gibi giriş akımlarını göstermektedir. 2. Birleşim noktaları birden fazla akarsu kolunun ya da kanalın birleştiği yerleri temsil etmektedir. 3. Çevirim noktaları akarsudan bağlama v.b. bir yapı ve kanal aracılığıyla talep noktalarına su alma yerlerini göstermek için kullanılmaktadır. 4. Talep noktaları suyun belirli bir amaç için tüketildiği yerleri temsil etmekte kullanılır; sulama, kent, endüstri vs. gibi sektörler tarafından talep edilen sular bu noktalar ile gösterilir. 5. Biriktirme noktaları, hazne, göl ya da baraj gibi suyun biriktirildiği ve belirli kurallar dahilinde oluşan talepleri karşılamak üzere salındığı yapıları gösterir. Tüm bu noktalar akarsu kolları ile birbirine bağlanarak kollar boyunca suyun iletimi model tarafından benzeştirilmektedir. Her kolun uzunluk, eğim, genişlik, pürüzlülük katsayısı gibi fiziksel özellikleri modelde tanımlanmaktadır. Ayrıca, kollar boyunca katılan yan kollardan gelen akımlar ve olası sızma ve çekimler de kol boyunca temsil edilebilmektedir [7]. UYGULAMA Gediz Havzasında Mevcut Durum ve DPSIR ile Tepkilerin Tayini Batı Anadolu da bulunan Gediz Havzası, Ege Denizi, Küçük Menderes ve Bakırçay havzaları arasında yer almaktadır. Havza kuzey, güney ve doğudan yükseklikleri 2000 m.yi bulan dağlar, batıda da Ege Denizi tarafından çevrelenmiştir. Gediz Nehri nin uzunluğu 276 km. ve toplam drenaj alanı 16775 km 2 dir. Nehrin ana kollarını Deliniş, Selendi, Demirci, Nif, Alaşehir ve Kumçay akarsuları oluşturur. Bunun yanında Orta ve Aşağı Gediz de Adala, Ahmetli, Menemen, Akhisar, ve Alaşehir ovaları bulunmakta ve bu ovalarda yaklaşık 110 000 hektarlık alana sahip sulama sistemleri bulunmaktadır. Gediz Havzasında yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı tipik bir Akdeniz iklimi hüküm sürmektedir. Gediz Havzasında, havza boyunca yıllık yağış değerleri bölgeden bölgeye 490 mm (Salihli) 720 mm (Manisa) arasında değişmektedir. Havzanın uzun yıllar ortalama yağışı ise 635 mm civarındadır. Havzadaki en önemli ekonomik faaliyet tarımdır. Başlıca tarımsal ürünler ise pamuk, üzüm ve mısırdır. Ekilen alanların yaklaşık % 90 ını oluşturan bu üç ürün dışında havzada meyve, sebze, hububat vb. gibi ürünler de ekilmekte; ancak bu ürünlerin havza genelinde toplam ekim oranları küçük yüzdelerde kalmaktadır. Havzanın iklimsel özelliklerinden dolayı tarım, sulamaya bağlıdır. Gediz Havzası, limanı ve gelişmiş sanayisi ile Türkiye nin üçüncü büyük şehri olan İzmir e çok yakındır. Bu yüzden de havzadaki endüstri giderek gelişmektedir. Havzada önemli iki endüstri alanı (Kemalpaşa ve Manisa Organize Sanayi bölgeleri) bulunmaktadır. Bu endüstriler elektronik, seramik, deri, gıda, tekstil, metal ve montaj gibi sektörlerde üretim yapmaktadır [8]. Havzanın canlı sosyo-ekonomik hayatı, iç göç ile birlikte hızlı nüfus artışını doğurmuştur. 1990 ve 2000 yılları arasında havzada yıllık kentsel nüfus artışı % 1,5 olarak gerçekleşirken kırsal nüfus

C. P. Çetinkaya, F. Barbaros 327 yılda % 1 düşmüştür. Bunun sonucu olarak Gediz Havzası, 2000 yılı itibariyle yaklaşık 1 700 000 kişiye ev sahipliği yapmaktadır. Genel olarak su bütçesi açısından bakıldığında havzada kişi başı su arzı yılda 650 m 3 iken, mevcut talep yıllık olarak kişi başı 520 m 3 civarındadır [9]. Halihazırda Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından havzada birçok yatırım yapılmıştır. Bunlardan Demirköprü, Afşar ve Buldan barajları; Çömlekçi, Adala, Marmara, Emiralem, Ahmetli ve Buldan bağlamaları DSİ tarafından; Akpınar, Alaşehir, Sarıgöl, Adala I ve II, Gökkaya, Ahmetli, Maltepe, Menemen, Türkeli ve Emiralem sulama sistemleri ise sulama birlikleri tarafından işletilmektedir. Havzadaki belli başlı su yapıları sulama amaçlıdır. Demirköprü, Afşar ve Buldan baraj gölleri ve Marmara Gölü 110 000 hektarlık tarımsal sulama alanını beslemektedir. Gediz Havzasında halihazırda tarımsal su ihtiyacı genelde yüzeysel sulardan, endüstriyel ve kentsel su ihtiyaçları ise yeraltısuyundan karşılanmaktadır. En büyük su tüketicisi konumunda bulunan tarımda, kullanılan su iletim ve sulama sistemleri eskimiş sistemlerdir ve çiftlik randımanı havza genelinde yaklaşık olarak % 60 dır. Gediz Havzasında mevcut suyun (61 mm/yıl) neredeyse tamamı kentsel, endüstriyel ve tarımsal su ihtiyacının karşılanmasında kullanılmaktadır. Mevcut yıllık yüzeysel su potansiyelinin (53 mm/yıl) yaklaşık olarak % 75 i havzada sulama amaçlı tahsis edilmektedir. Sulama suyu talebi her ne kadar yıldan yıla değişse de, havza boyunca ortalama olarak 39 mm/yıl civarındadır. Bunun yanında yeraltısuyundan (8~9 mm/yıl) karşılanan kentsel su ihtiyacı ise hızlı nüfus artışına bağlı olarak giderek artmaktadır. Diğer taraftan İzmir kenti de havza içinde bulunmamasına rağmen, havzanın yeraltısuyunu kullanmakta ve Gördes barajı projesi ile de yüzeysel sularına da ortak olmaktadır. Manisa ve Kemalpaşa sanayi bölgeleri de genel olarak su ihtiyaçlarını yeraltısuyundan karşılamaktadır [10]. DPSIR yöntemi ile yukarıda tanımlanan sulama suyu ihtiyacı, ekilen ürün deseni, sulama alanı, iletim ve tarla kayıpları, nüfus artışı, endüstriyel ve kentsel su kullanımları gibi etkin faktörler ve sulama yatırımları, baraj yatırımları, verimli su kullanımı bilinci gibi baskılar mevcut durumun sürmesi, iyimser ve kötümser senaryolara göre belirlenmiştir (Tablo 1). Bu etkin faktörlere ve baskılara gelecek olan tepkiler mevcut durum, su kalitesinin yönetilmesi, su arzının yönetimi, su talebinin yönetimi ve tümü olmak üzere beş ana grup yönetim senaryosu altında incelenmiştir. Her bir ana grup içinde ise tepkilerin mevcut durumun sürmesi, iyimser ve kötümser senaryolara göre alacağı durumlar değerlendirilmiştir. Bunun yanında Gediz Havzasında inşaatı süren iki ayrı barajın (Gördes ve Yiğitler) etkisi de senaryolara eklenmiştir. Havzadaki mevcut tepkiler açısından bakıldığında, yıldan yıla sadece ürün deseni değişimi öngörülmüştür. Oluşan ürün deseni değişimi sulama suyu talebi gözönüne alınarak mevcut durumun sürmesi, iyimser ve kötümser alt senaryolar için ayrı ayrı tayin edilmiş ve her yönetim senaryosuna dahil edilmiştir. Su talebi yönetimi kararı alındığında ise, havzada ürün deseni değişimi ile birlikte sulama iletim sistemlerinin ve sulama tekniklerinin iyileştirilmesi de dikkate alınmıştır. Su arzı yönetimi senaryosuna göre, verilecek tepkiler ürün deseni değişimi ile birlikte halihazırda inşaası süren barajların yapımının hızlandırılarak hizmete açılması olarak değerlendirilmiştir. Su kalitesi yönetimi senaryosunda ise barajlardan düşük akım zamanlarında kuyruk suyu bırakılması ile kirlilik derişiminin düşürülmesi tepki olarak seçilmiştir. Son olarak da tüm yönetim senaryolarında verilen tepkiler bir arada değerlendirilerek toplam 16 adet yönetim senaryosu üretilmiştir (Tablo 2).

328 Su Yönetimi Senaryoları ile Gediz Nehri Yıllık Su Bütçesi Değişkenler/Etkin Faktörler Tablo 1. Etkin Faktörler ve Mevcut Durum. Mevcut Durum Mevcut Durumun Sürmesi İyimser Kötümser Doğum kontrolü mevcut mevcut mevcut mevcut Kentsel büyüme hızı 923 000 1.5 %/y 1 %/y 3 %/y Kırsal büyüme hızı 704 000-1 % /y -1 % /y -2 % /y Yağış 700 mm/y 0 % 0% -10% Yeraltısuyu miktarı 9 mm/y 0 % 0 % - 10% Yüseysel su miktarı 59 mm/y 0 % 0 % - 10% Yeraltısuyu kirlenmesi Sınıf IV Sınıf IV Sınıf III Sınıf IV Havza dışı transfer (yeraltısuyu) 0.2 mm/y 0.2 mm/y 0.4 mm/y 0.5 mm/y İçmesuyu kullanımı 7.4 mm/y 0% 0.5 %/y 3.5 %/y Endüstriyel su kullanımı (yeraltısuyu) 3 mm 0% 5%/y 10%/y Sulama suyu kullanımı 39 mm 0%/y - 20% 15% İçmesuyu yatırımları yeterli yeterli yeterli yetersiz Ürün deseninde değişim pamuk, üzüm, mısır pamuk, üzüm, mısır üzüm, sebze, mısır pamuk, üzüm Sulama yatırımları yetersiz yetersiz yeterli yetersiz Sulama kayıpları 30 % 30 % 5% 30% Sulanan alan 1070 km 2 0% 0% 1% Endüstriyel su kullanımı (yüzeysel su) 0 mm 0 mm 0 mm 2 mm Yüzeysel su kalitesi Sınıf IV Sınıf IV Sınıf III Sınıf IV Verimli su kullanımı bilinci yetersiz yetersiz çok duyarlı yetersiz

C. P. Çetinkaya, F. Barbaros 329 Yönetim Senaryosu Mevcut Su Talebi Yönetimi Su Arzı Yönetimi Su KAlitesi Yönetimi TÜMÜ Tablo 2. Seçilen Tepkilere Göre Oluşturulan Senaryolar. Senaryo Halihazırdaki Durum Ürün Deseni Değişimi Sulama Sistemi Değişimi Kuyruk Suyu Baraj Yatırımları - - - - MDS - - - İYİMSER - - - KÖTÜMSER - - - MDS - - İYİMSER - - KÖTÜMSER - - MDS - - İYİMSER - - KÖTÜMSER - - MDS - İYİMSER - KÖTÜMSER - MDS İYİMSER KÖTÜMSER MDS: Mevcut Durumun Sürmesi Gediz Havzasında Yıllık Su Bütçesinin Benzeşimi Daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi WRM modelinde havza, farklı talep, arz ve bağlantı noktaları ile topolojik olarak tanımlanmaktadır. Buna dayanarak Gediz Nehri boyunca varolan su yapıları ve sistemleri modele tanıtılmıştır. Bunun yanında halihazırda planlanan ve inşaatı devam eden Yiğitler ve Gördes barajları da model çalışmalarına dahil edilmiştir. Havzanın mevcut su yapıları ile kurulan model topolojisi Şekil 2 de verilmiştir. Buna göre Demirköprü, Buldan ve Afşar barajlarının membaları, Medar, Nif ve Gördes alt havzaları başlangıç noktaları olarak alınmıştır. Demirköprü, Buldan ve Afşar barajları ile Gölmarmara hazne noktası, ve Çömlekçi, Adala, Ahmetli ve Emiralem regülatörleri ise çevirim noktaları olarak modele tanıtılmışlardır. Adala sağ ve sol sahil, Ahmetli sağ ve sol sahil, Menemen sağ ve sol sahil ile Alaşehir ve Sarıgöl sulamaları sulama suyu talep noktaları, Gediz deltasındaki Menemen sol sahil sulama kanalından beslenen Kuş

330 Su Yönetimi Senaryoları ile Gediz Nehri Yıllık Su Bütçesi Cenneti çevresel talep noktası, son olarak da Manisa, Kemalpaşa ve Menemen Deri Organize Sanayi Bölgeleri endüstriyel talep noktaları olarak modele tanıtılmıştır. Şekil 3 te, Gördes ve Yiğitler barajlarının işletmeye alınmasından sonraki durum topolojik olarak yansıtılmıştır. Bu topolojide ayrıca adı geçen iki baraj tarafından sulanacak alanlar ve karşılanacak kentsel ve endüstriyel ihtiyaçlar da talep noktaları olarak gösterilmiştir. Şekil 2 ve 3 incelendiğinde, Gördes barajının hemen mansabında bulunan Akhisar ovalarını sulayacağı ve İzmir kentine içme suyu ileteceği görülmektedir. Yiğitler barajı ise Kemalpaşa Organize Sanayi bölgesine su sağlarken, çevre ovaların sulanmasında da kullanılacaktır. Bu iki durum kentsel ve endüstriyel su taleplerinin yüzeysel sulardan da karşılanmaya başlanacağını göstermekte ve yakın gelecekte havzada sektörler arası su rekabetinin yaşanacağına işaret etmektedir. Yıllık Su Bütçesi Modelleme Çalışmaları Yıllık su bütçesinin günlük bazda benzeşimi için Gediz havzasında 1991 yılı baz alınarak modelleme çalışmaları yapılmıştır. Modelleme safhasında aşağıda belirtilen kabuller gözönüne alınmıştır: 1) Havzada mevcut barajların başlangıç seviyeleri oldukça önemlidir. Özellikle Demirköprü gibi yıllar arasında da düzenleme yapabilen orta büyüklükte bir barajın havzanın yıllık su bütçesine etkisi oldukça büyüktür. Bu bağlamda hazne doluluk oranları yıl başında iyimser senaryolar için % 60, mevcut durum için % 40 ve kötümser senaryolar içinse % 20 olarak alınmıştır. 2) Sulama iletimi kayıpları, sulama sisteminin mevcut durumla aynı olduğu senaryolarda % 10 sızma ve % 5 buharlaşma olarak alınmış, dönüş sularında ise % 5 lik kısımın kanallardan perkole olduğu düşünülmüştür. Sulama sistemi iyileştirilmesinin göz önüne alındığı senaryolarda ise sızma ve buharlaşma kayıpları sıfırdır; bunun yanında çiftlik randımanı % 60 tan % 90 a çıkmaktadır. 3) Her sulama bölgesi için sulama suyu talepleri ürün değişimi de dikkate alınarak, iyimser, kötümser ve mevcut durumun sürmesi alt senaryoları için FAO tarafından geliştirilen CROPWAT for Windows 4.3 programıyla günlük olarak hesaplanmıştır. Gözönüne alınan sulama bölgeleri için öngörülen ürün deseni değişiklikleri Tablo 3 de verilmektedir. 4) Su bütçesi benzeşiminde kurak yılları temsil etmek için oldukça kurak bir yıl olan 1991 yılı akımları ve meteorolojik verileri kötümser senaryo girdileri olarak alınmıştır. Mevcut durumun sürmesi ve iyimser senaryolar için ise 1991 yılına göre daha sulak bir yıl olan ve havzanın uzun yıllar ortalamasına yakın 1982 yılı verileri kullanılmıştır.

C. P. Çetinkaya, F. Barbaros 331 Tablo 3. Ürün Deseni Değişimi [11]. Sulama Bölgesi Adala Sol Adala Sağ Ahmetli Sol Ahmetli Sağ Menemen Sol Menemen Sağ Sarıgöl Alaşehir Senaryo Pamuk (%) Mısır (%) Bağ (%) Sebze (%) Meyva (%) Tahıl (%) MDS 0 30 63 5-2 İYİMSER 0 14 70 11-5 KÖTÜMSER 12 30 52 5-1 MDS 25 30 40 3-2 İYİMSER 20 18 54 6-2 KÖTÜMSER 45 30 20 2 1 2 MDS 5 18 63 5 9 - İYİMSER 3 7 77 8 5 - KÖTÜMSER 35 20 32 2 11 - MDS 17 25 54 4 - - İYİMSER 15 18 60 7 - - KÖTÜMSER 20 50 30 - - - MDS 56 25 3 5 2 9 İYİMSER 50 15 15 9-11 KÖTÜMSER 61 25 2 3 2 7 MDS 30 26 7 18 4 15 İYİMSER 31 10 21 25 2 11 KÖTÜMSER 52 27 0 10 6 5 MDS - - 100 - - - İYİMSER - - 100 - - - KÖTÜMSER - - 100 - - - MDS - - 100 - - - İYİMSER - - 100 - - - KÖTÜMSER - - 100 - - - Yukarıda belirtilen kabuller doğrultusunda toplam olarak halihazırdaki durum da dahil olmak üzere 16 farklı senaryonun WRM modelinde benzeşimi yapılmış ve her senaryo için her sektöre ait arz talep ve kaynağın güvenilirliği gibi performans göstergeleri elde edilmiştir (Tablo 4). Bu göstergeler karşılaştırılarak, olası yönetim senaryoları açısından su bütçesinin sürdürülebilirliğini ve su kaynağının güvenilirliğini sağlamak için atılması gereken adımlar irdelenmiştir.

332 Su Yönetimi Senaryoları ile Gediz Nehri Yıllık Su Bütçesi Tablo 4. WRM Sonucunda Farklı Tepkilere Göre Çıkan Sektörel Sonuçlar [12]. GÖSTERGE MEVCUT TEPKİLER TEMEL DURUM MDS İYİ. KÖTÜ. Tarım (Arz/Talep)% 35.3% 97.9% 99.2% 52.0% Endüstri(Arz/Talep)% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% Çevre (Arz/Talep)% 75% 99% 99% 90% GÖSTERGE SU TALEBİ YÖN. SU ARZI YÖN. MDS İYİ. KÖTÜ. MDS İYİ. KÖTÜ. Tarım (Arz/Talep)% 99.9% 99.9% 64.8% 88.7% 90.8% 55.9% Endüstri(Arz/Talep)% 100.0% 100.0% 100.0% 99.9% 99.9% 97.4% Çevre (Arz/Talep)% 99% 99% 90% 99% 99% 99% GÖSTERGE SU KALİTESİ YÖN. TÜM TEPKİLER MDS İYİ. KÖTÜ. MDS İYİ. KÖTÜ. Tarım (Arz/Talep)% 98.1% 99.3% 49.5% 97.7% 98.9% 67.2% Endüstri(Arz/Talep)% 100.0% 100.0% 100.0% 99.6% 97.1% 82.4% Çevre (Arz/Talep)% 99% 99% 90% 100% 99% 99% SONUÇLAR Bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre, kuraklıktan öncelikle tarım sektörü etkilenmektedir. Bunun yanında kuraklığa bağlı olarak, yeraltısuyundan temin edilen endüstriyel talep de yüzde yüz karşılanamamaktadır. Mevcut eğilimler gözetilerek, olası tepki olarak sulamadaki ürün desenin değiştirilmesi ve daha az su isteyen bitkilere dönülmesi genel su bütçesini fazla etkilememektedir. Buna karşılık, mevcut sulama iletim ve dağıtım sistemlerinde yapılacak olan teknolojik iyileştirme, halihazırda % 60 civarında olan sulama suyu verimliliğini % 90 ların üstüne çekerek, kurak dönemlerde dahi sulamanın arz talep performansının yüksek seviyede olmasını sağlayacaktır. Sulamanın mevcut yüzeysel suyun yaklaşık dörtte üçünü kullandığı göz önüne alınırsa, su miktarı açısından havzanın yeterliliğini yükseltmek için atılacak ilk adım sulama sistemlerinin yenilenmesi olmalıdır. Bu adım atıldığında kaynağın güvenilirliği de % 80 lerden % 90 ların üstüne çıkmaktadır. Diğer taraftan, Kuş Cenneti sulak alanı da mevcut sulama sistemi ile beslenmektedir. Sulama sisteminde yapılacak düzenlemeler, sulak alanı da doğrudan olumlu yönde etkileyecektir. İnşa halindeki barajlar, havzanın dışında ve içinde farklı noktalarda oluşan taleplere cevap vermek üzere yapıldığından, mevcut arz talep oranına olumlu bir katkıda bulunmamaktadır. Bunun yanında, Gediz Nehri gelecek durum su bütçesi senaryoları incelendiğinde, Gördes barajının inşası sonrasında Marmara Gölüne gelen akımların azalma tehlikesi olduğu görülmektedir. Havzada yeraltısuyundan karşılanan endüstriyel su talebi tüm kötümser senaryolarda kısıtlı su arzına maruz kalmakta, bu durumda kuraklık zamanlarında yeraltısuyunun güvenilirliğinin de tehlike altında olduğunu göstermektedir.

C. P. Çetinkaya, F. Barbaros 333 TEŞEKKÜR Sunulan çalışma, Avrupa Komisyonu 5. Çerçeve Programı kapsamında desteklenen ve DEU- SUMER tarafından hazırlanan Sustainable Management of Scarce Resources in the Coastal Zone - SMART (ICA3-CT-2002) başlıklı proje kapsamında gerçekleştirilmiştir [10]. KAYNAKLAR 1. Environmental Software and Services GmbH, www.ess.co.at/smart, SMART Projesi Resmi Web Sitesi. 2. Environmental Software and Services GmbH, www.ess.co.at, Resmi Web Sitesi. 3. Harmancıoğlu, N. Su Kaynaklarının Yönetiminde Sürdürülebilirlik Göstergeleri, IV. Ulusal Hidroloji Kongresi, Hidrolojide Yeni Yöntemler Semineri, İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Haziran 2004. 4. Fedra, K. GIS and simulation models for water resources management: A case study of the Kelantan River, Malaysia. GIS Development, 2002, 6/8, 39-43. 5. Fedra K., Harmancioglu N.B. A Web-Based Water Resources Simulation and Optimization System. Bildiriler Kitabı, CCWI 2005 on Water Management for the 21st Century Center of Water Systems, University of Exeter, Cilt II, D. Savic, G. Walters, R. King and A-T. Khu [ed.], 2005, 167-172. 6. Environmental Software and Services GmbH, http://www.ess.co.at/waterware, WRM Modeli Resmi Web Sitesi. 7. Environmental Software and Services GmbH, http://www.ess.co.at/manuals/waterware/wrmmodel.html, Model Kullanım Açıklamaları Web Sitesi. 8. Svendsen, M.; Murray-Rust, H; Harmancioglu, N; Alpaslan, N (2000). Governing Closing Basins: The Case of the Gediz River in Turkey. Gelişmekte olan Ülkelerde Su Kıtlığı Çeken Nehir Havzalarında Entegre Su Yönetimi Çalıştayı, 16-21 Ekim 2000, Loskop Barajı, Güney Afrika. 9. Çetinkaya, C.P., Barbaros, F., Gundogdu, H. Determination of Social and Economical Indicators for Future Water Use Scenarios in Gediz River Basin, Water Resources Management: Risks and Challenges for the 21st Century başlıklı EWRA Sempozyumu, Izmir, V(I), 2004, 375-383. 10. DEU SUMER SMART - Sustainable Management of Scarce Resources in the Coastal Zone, INCO-MED Projesi. Gediz Nehri Havzası (Türkiye) Örnek Çalışma Final Raporu, Proje Yürütücüsü: Prof. Dr. Nilgün HARMANCIOĞLU, 2005, Izmir. 11. Kanber, D. Gediz Havzasındaki Sulama Suyu Talebinin Geleceğe Yönelik İrdelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidroloji ve Su Kaynakları Anabilim Dalı Bitirme Projesi, Proje No: 284, Yönetici. Prof Dr. Nilgun Harmancioglu, Araş. Gör. İnş. Yük. Müh. Cem Polat Çetinkaya, 2004, Izmir. 12. Çetinkaya, C., Harmancıoğlu, N. Simulation of Water Demand/Supply Scenarios in Gediz River Basin, Turkey, WATMED 2, Marrakesh, 14-17 Kasım 2005.

334 Su Yönetimi Senaryoları ile Gediz Nehri Yıllık Su Bütçesi ASSESSMENT OF ANNUAL WATER BUDGET PERFORMANCE OF GEDIZ RIVER BY WATER MANAGEMENT SCENARIOS Cem Polat ÇETİNKAYA Filiz BARBAROS Dr. Dr. Dokuz Eylul University Faculty of Engineering Civil Eng. Department Izmir, Turkey ABSTRACT In Gediz River Basin, the existing water resources are under pressure by rapid industrial development, population growth, related agricultural production increase, and pollution. Increasing water pollution and water use directly affect water quantity and quality. In scope of the presented study, social, economical and climate indicators and variables affecting water supply and demand are determined in the case of Gediz River Basin. On the basis of different management scenarios derived from the DPSIR approach, water use is examined by a water budget simulation model. It is concluded that improvement of the existing irrigation system is the priority solution to water scarcity in the basin..