BÖLÜM 6 DOKULAR Bu Bölümü Çal flt ktan Sonra Neler Ö renece iz? Doku kavram n, Doku çeflitlerini, Hayvansal dokular, Bitkisel dokular ö renece iz. KONULAR Dokunun tan m Hayvansal dokular Epitel doku, ba dokusu, k k rdak doku, kemik doku, kan dokusu, kasdokusu, sinir dokusu, Bitkisel dokular, Sürgen doku, de iflmez doku Parakima, koruyucu, iletim, destek ve salg dokular. 25
DOKULAR Çok hücreli organizmalarda hücreler bulunduklar yer ve görevlerine göre yap lar nda bir tak m de ifliklikler oluflturarak farkl laflm fllard r. fiekil ve yap bak m ndan benzer olan ve ayn görevi yapan hücrelerin meydana getirdi i toplulu a doku denir. Dokuyu oluflturan hücreler aras nda bir madde al fl-verifli ve haberleflme a kurulmufltur. DOKULAR HAYVANSAL DOKULAR B TK SEL DOKULAR 1. Epitel Dokusu 1. Sürgen Doku 2. Ba Dokusu 2. De iflmez Doku 3. K k rdak Dokusu a. Parankima Dokusu 4. Kemik Dokusu b. Koruyucu Doku 5. Kan Dokusu c. letim Dokusu 6. Kas Dokusu d. Destek Doku 7. Sinir Dokusu e. Salg Dokusu EP TEL DOKUSU Vücudun d fl ve iç k s mlar n örten dokudur. Ör: Derinin üst yüzeyi ile sindirim sisteminin iç yüzeyini örter. Epitel doku ba dokusundan yap lm fl bir taban üzerine oturur. 26
EPITEL DOKUSU B YOLOJ 1 ÖRTÜ EP TEL TEK TABAKALI ÖRTÜ EP TEL 1. Yass epitel hücreleri, kan damarlar n n iç yüzeyini kaplayan epiteldir. 2. Kübik epitel hücreleri, Omurgal böbreklerinde ve tiroid bezinde bulunur. 3. Silindirik epitel hücreleri: Omurgal lar n solunum yollar, ince ba rsak, mide gibi iç organlar astarlar. Soluk borusunda epitel hücrelerinde siller bulunur. Bu hareketli siller yabanc cisimleri tutup, d flar atmaya yarar. ÇOK TABAKALI ÖRTÜ EP TEL Omurgal lar n derisinde çok tabakal epiteî dokusu bulunur. nsan derisinde oldu u gibi yüzeydeki yass epitel hücreleri ölüdür. Bunlar daha alttaki canl hücreleri s, fl n, kimyasal maddeler gibi d fl etkilerden korur. SALGI EP TEL TEK TABAKALI ÖRTÜ EP TEL Tek hücreli silindirik bir epitel hücresidir. Goblet hücresi de denir. Salg s na da mukus denir. Mukus sayesinde solunum organ-lar n n içi nemli kal r. ÇOK HÜCREL ÖRTÜ EP TEL Çok hücreli salg bezlerinin salg lar hormon ve enzimlerdir. Bu bezler salg lar n do rudan kana veriyorlarsa böyle salg lara hormon denir. Ör: Hipofiz, böbreküstü ve tiroid bezleri bu tür bezlerdir. E er salg bezleri salg lar n bir kanalla bulundu u organ bofllu una ak t yorsa bu salg lara enzim denir. Ör: Tükrük bezinden salg lanan. 27
BA DOKUSU Organizmadaki çeflitli doku ve organlar birbirine ba layan dokuya ba dokusu denir. Ba dokusu, yumuflak organlar korur ve onlara desteklik yapar. Ayr ca ba dokusu vücudun savunmas nda da görev al r. Ba dokusu, hücreler, hücreler aras madde ve liflerden meydana gelir. Ya dokusu da özelleflmifl bir ba dokusudur. KIKIRDAK DOKUSU * K k rdak hücrelerinde ve bu hücrelerin aras n dolduran ara maddelerden oluflan doku k k rdak doku 'dur. * K k rdak hücrelerine kondrosit, k k rdak ara maddelere, kondrin ad verilir. nsan embriyosunun iskeleti k k rdak'tan oluflur. Daha sonra embriyo gelifltikçe k k rdak doku yerini kemik dokuya b rak r. Omurgal lardan köpek bal nda embriyo ve ergin dönemde iskelet kemik dokudan meydana gelir. KEM K DOKUSU * Omurgal lar n iskeletini oluflturan kemikler kemik dokusundan meydana gelir. * Kemik dokusu canl kemik hücreleri ile bu hücrelerin salg lad ara maddeden oluflur. * Kemik hücresine asteosit, kemik dokunun ara maddesine osein denir. Osein magnezyum fosfat, kalsiyum karbonat ve kalsiyum florür gibi inorganik tuzlar biriktirerek kemik dokuyu sertlefltirir. Yafl ilerledikçe bu inorganik tuzlar n birikimi artt ndan yafll lar n kemikleri sertleflerek çabuk k r lan bir yap kazan r. Yafll larda kemik y kan hücreler, kemik yapan hücrelerden fazla oldu undan özellikle kad nlarda östrojen hormonunun azalmas yla da kemik erimesi yani asteoporoz görülmektedir. Bu nedenle süt içmeye çok özen göstermeliyiz. 28
KAN DOKUSU * Kan dokusu kan hücreleriyle, hücreleraras madde olan plazmadan meydana gelmifltir. * Hücreler kan plazmas içinde yüzerler ve damarlar içinde vücudun her taraf n dolafl rlar. KAN HÜCRELER ALYUVARLAR (ER TROS TLER) * Çekirdeksiz hücrelerdir. * Kana k rm z rengini verir. * Hemoglobin sayesinde kanda O 2 ve CO 2 tafl r. * Yaklafl k ömrü 120 gündür. * Sa l kl insanlarda 1 mm 3 kanda erkeklerde 5-55, milyon, kad nlarda 4,5-5 milyon kadar bulunur. AKYUVARLAR (LÖKOS TLER) * Çekirdekli hücrelerdir. * Hemoglobin tafl mad klar ndan renksizdir. * Vücudu hastal k yap c mikroplardan korur. * Ömürleri 2-4 gündür. * 1 mm 3 kanda ortalama 7000 civar ndad r. KAN PULCUKLARI (TROMBOS TLER) *Kan s v s içinde bulunan küçük par-çac klard r. * Kan n p ht laflmas n sa larlar. * Ömürleri birkaç gündür. * 1 mm 3 insan kan nda 150-400 bin kan pulcu u vard r. 29
KAS DOKUSU Ç ZG L KASLAR * K rm z renkli olan çizgili kaslar, iskeleti sal p hareketi sa lad klar ndan bunlara iskelet kas da denir. * Kas lmalar iste imizle kontrol edilir. * Çabuk yorulurlar. DÜZ KASLAR * Düz kaslar ba rsak, mide, kan damarlar gibi iç organlar n yap s nda bulunur ve bunlar n kas lmalar n sa lar. * Düz kas hücreleri yavafl ve ritmik olarak kas l rlar. KALP KASI * Kalp kas çizgili kas olmas na ra men, iste imiz d fl nda kas lma göstermesi ve çabuk yorulmamas ile düz kasa benzer. S N R DOKUSU Sinir dokusu, hormonlarla birlikte vücudun bütünlü ünü koruyan, sistemler aras nda iflbirli i sa layan bir dokudur. Sinir dokusunun esas hücrelerine nöron denir. Her nöronun gövde k sm yla bir de gövdeden ç kan uzant lar vard r. Gövde k sm nda hücre çekirde i ve onun çevresinde hücre sitoplazmas vard r. Sitoplazmadan d flar ya ç kan uzant lar akson ve dendrit ad n al r. D fl dünyadan ve iç organlardan gelen uyar lar sinirler sayesinde ilgili organlara ulaflt r l r. Ergin bir insanda zarar gören sinir dokusu yenilenemez. Ancak baz lar sinir do kusunun yerini özel bir ba dokusu doldurur. 30
B TK SEL DOKULAR SÜRGEN (MER STEM) DOKU * Sürgen doku bitkilerde uzamay ve kal nlaflmay sa lar. * Bu hücreler devaml bölünme özelli ine sahiptirler. * Bitkinin ömrü boyunca bölünme özelli ine sahip hücrelerin oluflturdu u dokuya birincil (primer) meristem denir. * Bu dokunun bulundu u bölgelere bitkinin büyüme noktas denir. Kök, gövde ve dallar n ve k s mlar nda bulunur. Boyuna büyümeyi sa lar. * De iflmez doku hücrelerinin sonradan bölünme özelli i kazanmas yla oluflan dokuya ikincil (sekonder) meristem denir. * Bu dokudan oluflan kombiyum kök ve gövdenin enine büyümesini sa lar. DE fimez DOKU * Birincil veya ikinci meristem doku hücrelerinin geliflme ve farkl laflmas ndan oluflurlar. * De iflmez dokular meydana getiren hücreler bölünebilme özelli ini kaybederler. De iflmez Dokular Yap ve Görevlere Göre 1. Parankima Dokusu 2. Koruyucu Doku 3. letken Doku 4. Destek Doku 5. Salg Dokusu PARANK MA DOKUSU ÖZÜMLEME PARANK MASI Yeflil bitkilerin yapraklar nda, genç gövde ve dallar nda bulunur. Hücrelerinde bol kloroplast bulunur. Fotosentezle organik besin yaparlar. HAVALANDIRMA PARANK MASI Batakl k ve su bitkilerinin kök ve görevdelerinde bulunur. Bu boflluklarda hava depo edilir. Bitkinin gaz al flverifline yard m olur. LET M PARANK MASI Özümleme parankimas ile iletim demetleri aras nda bulunur. Bu iki doku aras nda su ve besin maddelerinin iletilmesini sa lar. DEPO PARANK MASI Bitkilerin kök, gövde, tohum ve meyvalar nda bulunur. Yedek besin ve su depo ederler. Ör: Patates besin, kaktüs su depo eder. 31
KORUYUCU DOKU Kök, gövde ve meyvalar n üzerini örter. Kal n çeperli hücreler olup, alt k s mdaki ince çeperli hücreleri korurlar. Koruyucu doku hücrelerinden baz lar farkl laflarak çeflitli flekil ve görevleri olan tüyleri ve stoma denilen gözenekleri oluflturur. Stomalar ço unlukla yapraklar n alt yüzeyinde bulunup bitkinin gaz al flverifli ve terleme ile bitkideki su miktar n düzenler. Stomalar bitkinin havaya aç lan kap lan gibidir. ODUN BORULARI LET M DOKUSU Odun borular, köklerle al nan su ve suda erimifl madensel tuzlar bitkinin gövde, dal, yaprak gibi organlar na tafl rlar. Odun borular nda hareket tek yönlü olup, topraktan yukar do rudur. SOYMUK BORULARI Soymuk borular, fotosentezle meydana gelen organik bileflikleri yapraklardan di er organlara tafl rlar. Soymuk borular nda hareket iki yönlüdür. 32
DESTEK DOKU Bitkilerin biçimlerini koruyup d fl etkilere karfl dayan kl hale gelmeleri destek doku ile sa lan r. Bitkiler canl l klar n sürdürebilmek, sahip olduklar yap y korumak ve d fltan gelen etkilere karfl da dayan kl l k göstermek zorundad r. SALGI DOKUSU Bu doku bitkinin çeflitli dokular aras nda toplu veya tek tek da lm fl olarak bulunur. Salg dokusu hücreleri bitki için özel bir bileflime sahip salg maddelerini meydana getirirler. Bu salg lardan baz lar bitkiyi zararl hayvanlardan korurken, baz lar ise böcekleri çekerek tozlaflmaya yard mc olur. 33